Bu mövzudakı ismarıc sayı: 5

[Usuli]

بسم الله الرحمن الرحيم

 

Sifət nasları haqqında alimlərin görüşlərini oxuyarkən bəzən rast gəldiyimiz bir ifadə vardır: Allah zatıyla istiva etmişdir və ya zatıyla nüzul etmişdir və s.

Bəs bu ifadə nə qədər tutarlıdır. Bu barədə bəzi alimlərin görüşlərini zikr etməyin faydalı olduğunu düşünürəm. Tövfiq Allahdandır.

[Usuli]

Hənbəlilərdən İbnul Cəvzi (508–597 h/1114–1201 m) öz məzhəbindən təscim və təşbihə düşənlərin ifşası üçün qələmə aldığı kitabda deyir:

 

ومَن قال استوى بذاتِه المقدسة فقد أجراه مجرَى الحسيَّات وينبغي أن لا يُهمَل ما يثبُت به الأصل وهو العقل . فإنا به عرَفنا الله تعالى وحكَمنا له بالقِدَم

فلو أنكم قلْتم نقرَأ الأحاديثَ ونسكُت ما أنكر عليكم أحدٌ , إنما حمْلُكم إياها على الظاهر قبيحٌ

فلا تُدخِلوا في مذهب هذا الرجل الصالح السلفي ما ليس منه . ولقد كسيتم هذا المذهبَ شيْنا قبيحاً حتى صارَ لا يقال حنبلي إلا مجسم

ثم زيَّنتم مذهبَكم أيضاً بالعصبية ليزيد بن معاوية ولقد علِمتم أنَّ صاحبَ المذهب أجازَ لعنته , وقد كان أبو محمد التميمي يقول في بعض أئمتكم لقد شان المذهب شينا قبيحا لا يغسل إلى يوم القيامة

 

وقد حمَل قومٌ مِن المتأخرين هذه الصفةَ على مقتضى الحسِّ فقالوا استوى على العرش بذاته وهي زيادةٌ لم تُنقل , إنما فهِموها من إحساسهم , وهو أن المستوي على الشيء إنما تستوي عليه ذاته

قال أبو حامد : الإستواء مماستُه وصفةٌ لذاته والمراد به القعود , قال وقد ذهَبت طائفةٌ مِن أصحابنا إلى أنَّ الله سبحانه وتعالى على عرشه قد ملأه وأنه يَقعُد ويُقعِد نبيَّه معه على العرش يومَ القيامة

قال أبو حامد : والنزول هو انتقالٌ

قلت : وعلى ما حكى تكون ذاتُه أصغرَ مِن العرش . فالعَجَب مِن قولِ هذا ما نحن مجسمة

 

قال ابن حامد : هو على العرش بذاته مماسٌ له وينزِل مِن مكانه الذي هو فيه فيزول وينتقِل

قلتُ : وهذا رجلٌ لا يعرِف ما يجوز على الله تعالى

 

“Kim “müqəddəs zatıyla istiva etdi” deyərsə, bunu hiss ediləcək/fiziki şəkildə anlamışdır. (Bu sahədədə) ana prinsipin onun vasitəsilə sabit olduğu ağlı ehmal etməmək lazımdır. Çünki biz Allahı ağıl vasitəsilə tanımış, Onun qədimliyinə ağlımız vasitəsilə hökm etmişik.

Əgər sizlər (mücəssim olan hənbəliləri qəsd edir) “biz bu hədisləri oxuyub susuruq” desəydiniz kimsə sizə qarşı çıxmazdı. Ancaq sizin bu hədisləri zahiri üzrə yozmanız çirkin bir işdir.

Bu saleh, sələfi adamın (Əhmədi qəsd edir) məzhəbinə orada olmayan şeyləri soxuşdurmayın! Bu məzhəbə elə bir don geydirdiniz ki, hənbəli deyilincə ağla ancaq mücəssim gəlir.

Bununla yanaşı məzhəbinizi Muaviyənin oğlu Yezid təəsübkeşliyiylə “bəzədiniz”. Halbuki siz bilirsinizki məzhəb sahibi (Əhməd) ona lənət oxumağa icazə vermişdir.

Əbu Muhəmməd Ət Təmimi bəzi imamlarınız haqda belə deyərdi: məzhəbi elə çirkin bir şeylə ləkələdilərki Qiyamətə qədər təmizlənməz.

 

Son dönəmdə gələnlərdən bir qrupu bu sifəti hissediləcək/fiziki şəkildə anladılar və belə dedilər: Ərşə zatıyla istiva etdi.

Halbuki “zatıyla” əlavəsinin nəqli əsası yoxdur. Onlar bunu ancaq fiziki yanaşmalarından anlayıblar. O yanaşmada budur ki, bir şeyin üzərinə istiva edən onun üzərinə zatıyla istiva edər.

Əbu Həmid belə dedi: İstiva Allahın (ərşə) toxunmasıdır və zati sifətidir. Bundan qəsd edilən oturmaqdır.

O həmçinin demişdir: Əshabımızdan (hənbəlilərdən) bir qrup uca Allahın ərşi doldurduğunu, orada oturduğunu və Qiyamət günü peyğəmbərinidə öz yanına oturdacağını demişlər.

Əbu Həmid həmçinin nüzulun bir yerdən başqa yerə keçid olduğunu demişdir.

Mən (İbnul Cəvzi) deyirəm: Bunun dediyinə görə Allahın zatı ərşdən kiçik olmalıdır. Bu adamın (bütün bu şeyləri dedikdən sonra) "biz mücəssim deyilik" deməsi təəccüblüdür!

 

Əbu Həmid demişdir: Allah zatıyla ərşin üzərindədir. Ərşə toxunur, olduğu məkandan enir, yer dəyişir.

Mən (İbnul Cəvzi) deyirəm: Bu adam uca Allah haqqında nəyin caiz olduğunu bilməyən birisidir!”

 

Qaynaq: İbnul Cəvzi: Dəfu Şubəhit Təşbih: 8-9 və 20-21 və 49

Əl Məktəbətul Əzhəriyyə lit Turas

 

[Usuli]

Maliki alimlərindən olan İbn Abdil Bərr (368-463 h/978-1071 m) özünün "Ət Təmhid" kitabında "nüzul hədisi" haqda görüşləri sayarkən “zatıyla enər” ifadəsinin ümumiyətlə Əhli Sünnət qatında qeydə dəyər bir görüş olmadığını və bunun artıq keyfiyyət vermək olduğunu deyir:

 

وقال نعيم : ينزِل بذاتِه وهوَ على كرسِيّه

قال أبو عمر : ليس هذا بشيءٍ عند أهل الفهمِ مِن أهلِ السُّنة , لِأنّ هذا كيفية وهُم يفزَعون مِنها لأنّها لا تصلُح إلا فِيما يُحاط به عيانا وقد جلّ الله وتعالى عن ذلك

 

"Nueym bin Hammad belə demişdir: "Özü kürsüsündə olduğu halda zatıyla enər".

Əbu Ömər (İbn Abdil Bərr) deyir: Əhli Sünnətdən olan fəhm sahibləri qatında bu görüş dəyər veriləcək bir görüş deyil! Çünki bu keyfiyyət verməkdir. Halbuki onlar (Əhli Sünnət) isə bundan çəkinirlər. Çünki keyfiyyət, ancaq gözlə əhatə olunan şeylər üçün mümkündür. Allah isə bundan uca və uzaqdır."

 

Qaynaq: İbn Abdil Bərr: Ət Təmhid: 7/143-145

Darul Hədisil Həsəniyyə: 1387/1967
 

[Muslih]

Şafi alimlərindən Bədruddin İbn Cəməa Əl Kinani (639-733 h/1241-1333 m) təşbih və təcsim görüşlərinə qarşı qələmə aldığı “İydahud Dəlil fi Qati Hucəci Əhlit Tatil” adlı dəyərli əsərində bu barədə deyir:

 

فمَن جعَل الاستواءَ في حقِّه ما يُفهَم مِن صفات المُحدَثين , وقال استوى بذاته أو قال استوى حقيقةً فقد ابتدَع بهذه الزيادة التي لم تثبُت في السنة ولا عن أحدٍ من الأئمة المقتَدى بهم

وزادَ بعضُ الحنابلة المتأخِّرين فقال : الاستواء مماسَّةُ الذاتِ وأنه على عرْشه ما ملأه وأنه لا بد لذاته مِن نهاية يعلُمها

وقال آخر : يختصُّ بمكانٍ دونَ مكانٍ ومكانُه وجودُ ذاته على عرْشه

قال والأشبه أنه مُماسٌّ للعرْش والكرْسيُّ موضِعُ قدَمَيْه

وهذا مِنهم افتراءٌ عظيمٌ تعالى الله عنه وجهلٌ بعلْمِ هَيئةِ العالَم فإنَّ المماسَّةَ تُوجب الجسميةَ والقدميْن يُوجب التشبيهَ

والإمام أحمدُ بريء مِن ذلك , فإن المنقول عنه أنه كان لا يقول بالجهة للباري تعالى , وكان يقول : الاستواء صفةٌ مسلَّمةٌ , وهو قول بعض السلف رضي الله عنهم

 

“Kim Allah haqqında istivaya məxluqatın sifətlərində olan məna verərək “zatıyla istiva etdi” və ya “həqiqətən istiva etdi” deyərsə, artırdığı bu sözlərlə bidət çıxarmışdır. (Zatıyla, həqiqətən kimi) ifadələr sünnətdə sabit olmamış və uyulan imamlardan heç birindən nəql edilməmişdir.

Bəzi son dönəm hənbəliləri (bununla kifayətlənməyib) əlavə edərək demişlər: “İstiva (Allahın) zatının (ərşə) toxunmasıdır, Allah ərşin üzərini doldurmuş/tutmuşdur, Onun zatının sərhəddi vardır.”

Başqa biri belə deyir: “(Allah) Müəyyən bir məkandadır. Onun məkanı zatının ərş üzərində olmasıdır. Daha uyğun olan budur ki, O ərşə toxunur və kürsü Onun iki ayağını qoyduğu yerdir.”

Bu, onların atdığı böyük iftiradır - Allah bundan ucadır - və (yerin və göyün quruluşundan bəhs edən) kosmologiya elmindən cahil qalmalarının nəticəsidir. Çünki, toxunmaq təscimi, iki ayaq isə təşbihi gərəkdirir.

İmam Əhməd bu görüşlərdən uzaqdır. Ondan nəql edilən budur ki, o uca Allahın bir cəhətdə olduğunu söyləməzdi. O belə deyərdi: istiva (mənası Allaha) həvalə edilmiş bir sifətdir. Bu görüş həmçinin sələfdən bəzilərinin – Allah onlardan razı olsun - görüşüdür.”

 

Qaynaq: Bədruddin İbn Cəməa: İydahud Dəlil: 136-137

Diməşq: Dar İqra: 1425/2005

 

[Usuli]

İbn Abdil Bərr (368-463 h/978-1071 m) "Əl İstizkar" kitabında deyir:

 

وقد قالتْ فِرقةٌ منتسبةٌ إلى السنة : إنه ينزِل بذاته ، وهذا قولٌ مهجورٌ , لأنه تعالى ذكْرُه ليس بمحَلٍّ للحرَكاتِ ولا فيه شيءٌ مِن علاماتِ المخلوقاتِ

 

"Özünü Əhli Sünnətə nisbət edən bir qrup (nüzul) haqqında belə demişdir: "Uca Allah zatıyla enər".

Bu, rədd ediləcək bir görüşdür. Çünki, zikri uca olan Allah hərəkət mahalı deyil və Onda məxluqatın əlamətlərindən heç bir şey yoxdur!"

 

Qaynaq: İbn Abdil Bərr: Əl İstizkar: 8/153

Qahirə: 1414/1993

[Usuli]

Şəmsuddin Əz Zəhəbi (673-1274 h/748-1348 m) "Siyəru Aləmin Nubələ" adlı kitabında Əbu Məsud Əl Kutəh haqda danışarkən deyir:

 

ومسألة النزولِ والإيمانُ به واجب , وتركُ الخوْضِ في لوازمِه أوْلى , وهو سبيل السلفِ , فمَا قال هذا : "نزوله بذاته" إلَّا إرغاماً لِمَن تأوَّلَه , وقال : "نزوله إلى السماء بالعلم فقط" , نعوذ باللهِ مِن المِراءِ في الدين

وكذا قوله ( وجاء ربك ) ونحوُه ، فنقول : "جاء" ، و"ينزِل" ، وننهى عن القوْل : "ينزل بذاته" ، كما لا نقول : "ينزِل بعلمِه" ، بل نسكُت ولا نتفاصَح على الرسول صلى الله عليه وآله وسلَّم بعباراتٍ مبتدَعةٍ ، والله أعلم

 

"Nüzul məsələsinə iman vacibdir. Nüzulun ləvazimatına (zatla enmək və hərəkət kimi) dalmamaq daha doğrudur. Sələfin yolu da budur. O (Əbu Məsud Əl Kutəh) "nüzulu Zatı ilədir" sözünü, təvil edənlər və "Onun Səmaya nüzulu yalnız elmlədir" deyənlərin inadına demişdir. Dində (havaya dayanan) cədəldən Allaha sığınırıq.

Həmçinin "Rəbbin gəldi" və bənzəri sözlər haqda da (sadəcə olaraq) gəldi və nüzul etdi deyirik. "Elmi ilə enir" demədiyimiz kimi "Zatı ilə enir" deməyi də qadağan edirik.

Əksinə susur və Allah Rəsulunun - sallallahu aleyhi və alə əlihi və səlləm - önünə keçərək bu bidət kəlimələrlə daha da fəsahətli (gözəl açıqlamağa qadir) olmağa çalışmırıq."

 

Qaynaq: Şəmsuddin Əz Zəhəbi: Siyəru Aləmin Nubələ: 20/331

Beyrut: Muəssəsətur Risələ: 1417/1996