Bu mövzudakı ismarıc sayı: 4

[Muslih]

بسم الله الرحمن الرحيم

 

İnsanlar hər zaman haqqında danışılan şeyləri təsəvvür edərək, xəyallarında canlandıraraq anlayar. Ətrafı tanımada təməl saya biləcəyimiz bu metodu uca Allahı tanımaq istərkən də istifadə etməyə çalışarlar.

Lakin, örnəyi və bənzəri olmayan birini təsəvvür etmək asan bir iş deyil. Xüsusilə zatı haqqında çox məhdud bilgiyə sahib olduğumuz, ancaq zatını idrakın qeyri mümkünlüyünə dəlalət edən qüdrətinin sonsuz əlamətləri qarşısında heyranlıq dənizində itdiyimiz birini təsəvvür etmək…

Lakin, insanların bir çoxu bu nöqtəyə diqqət etmədən, mütləq mənada hər şeyi təsəvvür edə biləcəkləri ümidi və ya vərdişi içərisindədirlər. Bu bir tərəfli yanaşmanın mənfi nəticəsi olaraq, Müşəbbihə firqəsi adlanan bir qrup insan uca Allahı insan formasında təsəvvür etmiş və səthi bir yanaşma ilə Qurani Kərimin bəzi ayələrini və “Allah Adəmi öz surətində yaratdı” tərzi bəzi hədisləri öz fikirləri üçün əsas saymışlar.

Bu problem ölkəmizdə də mövcuddur. Ala yarımçıq bir Sələfilik dəvəti nəticəsində, bir çox insanın zehnində Allah dedikdə səmalarda məskən salmış, gecələri oradan aşağı enən, daha çox insana bənzər müəyyən bir surət canlanır. Digər yandan, uca Allaha nisbətlə təsəvvür etdikləri bu surət çox anormal bir formadadır. Sağda iki əli, tək ayağı, çoxlu gözləri, yanı/böyrü olan başsız, çirkin bir surət…

Uca Allahın yardımı ilə, bu sapıqlığın müalicəsi yönündə daha öncə bəzi yazılar yazmış və tərcümələr etmişdik. Bu mövzumuzda isə, təşbih inancının məhz qədim bütpərəstliyin əsası olduğuna diqqət çəkmək istəyirik. Bunun üçün tövfiqi yalnız uca Allahdan diləyərək, oxucularımıza alimlərdən mövzu ilə əlaqəli bəzi sitatlar təqdim etmək istərdim.

[Muslih]

Təşbih və Təcsim inancıyla mübarizə etmiş və bu yolda elə öz məzhəb mənsublarından - Hənbəlilərdən çox cəfaya məruz qalmış Əbul Vəfa İbn Aqil (431-513 h/1040-1119 m) təşbih və şirk əlaqəsi haqqında deyir:

 

قال حنبلي : أسْرَعُ الناسِ تجْنيسًا بالدَّجال المشبّهةُ الذين توهَّموا وتمكَّن في نفوسِهم أن ربَّهم على صورةٍ آدَمي ، فلا ينكِرونه بالصورة . ثم تظهَر على يديْه أفْعالٌ إلهيّةٌ مِن إحْياءِ ميتٍ ، وإنشاءِ سَحَابٍ في أثَرِ جَدْبٍ ، وإلى أمثالِ ذلك مِن الفِتَن ؛ فلا يبْقَى ما يُنكِرونه

قال واحدٌ مِنهم يكتُم ما في نفسِه ، فزْعًا مِن الصَفْعِ : فهو أعْوَرُ ، قال النبي - صلى الله عليه وسلم - : وإنَّ ربَّكم ليْسَ بأعْوَرَ

قال له الحنبلي ، يدلُّ على أن الشيخَ ، لو وجَد الدَّجالَ صحيحَ العَينَين ، دَانَ له وعبَدَه ، لتَكامُلِ سَلامةِ الصورةِ : لقدْ خرَج ما في نفسِك مِن أنَّك لا تَمتنِع مِن عبادتِه إلا لعَوْرَةٍ

والباري - سبحانه وتعالى - نفَى الإلهيةَ في المَسيح وأمّهِ بقوله : {كَانَا يأكُلانِ الطَّعَامَ} ، وإنَّ هذا الذي اعتذرتَ به يُوجِب عليَك عبادةَ عيسى ؛ لأنه أحيا ميتًا وليسَ بأعْوَرَ

 

“543 – Hənbəli (İbn Aqil dedi): Dəccalı (Allaha) bənzətmək xüsusunda insanların ən tələskəni, Rəbblərinin insan surətində olduğu vəhmi qəlblərində yer etmiş Müşəbbihə firqəsidir! Onu surət olaraq rədd etmirlər (Yəni, insan surətində olduğunu qəbul edirlər və onlara görə həm Allah, həm də Dəccal insan surətindədir).

Sonra Dəccalın əliylə bəzi ilahi işlər gerçəkləşər. Məsələn: ölünü diriltmək, quraqlıqda buludlar inşa etmək və bənzəri fitnələr. Beləcə onların inkar edəcəkləri bir şey qalmaz. (Yəni, bu vəsflər Dəccalda ortaya çıxınca, onun ilah olması ehtimalı haqqında rədd etdikləri bir şey qalmır. İlahlıq üçün tələb etdikləri hər iki element onda artıq mövcuddur. Həm surəti var, həm də ilahi vəsflərə sahibdir)

Onlardan, döyülmək qorxusuyla içindəki inancı gizlədən biri belə dedi: Dəccal tək gözlüdür. Peyğəmbər isə, belə buyurur: “Sizin Rəbbiniz tək gözlü deyil.”

Hənbəli ona (bu etiraz edən) şeyxin Dəccalın iki gözlü olduğunu görməsi halında, surəti düzgün olduğu üçün ona yaxınlaşacağına və ibadət edəcəyinə dəlalət edən ifadəylə belə dedi: Qəlbində olan ortaya çıxdı və göstərdin ki, sənin Dəccala ibadət etmənə sadəcə onun (surət etibarıyla) qüsurlu olması mane olur.

Uca Allah, İsa Məsih və anasından (Məryəmdən) ilahlığı nəfy edərək buyurur: “Onların hər ikisi yemək yeyərdi”. Sənin özün üçün üzr göstərdiyin şey (Dəccalın tək göz olması) eyni zamanda İsaya ibadət etməni vacib qılır. Çünki o, ölüləri dirildərdi və bununla yanaşı tək gözlü deyildi!”

 

Qaynaq: İbn Aqil: Kitəbul Funun: 2/596

Beyrut: Darul Məşriq: 1970

[Muslih]

Fəxruddin Ər Razi, mövzumuz haqqında Əbu Məşər Əl Bəlxidən (v. 886 m) nəql edərək deyir:

 

وذكَر أبو معشَر المنجّمُ أن سبَبَ إقدامِ الناسِ على اتخاذِ عبادةِ الأوْثان دينًا لأنْفُسهم هو أن القومَ في الدهْر الأقْدَم كانوا على مذهَبِ المشبّهةِ ، وكانوا يعتقِدون أن إلهَ العالم نورٌ عظيمٌ ، وأنَّ الملائكةَ أنوارٌ صغيرةٌ بالنسْبةِ إلى ذلك النُّورِ العظيمِ

فلمَّا اعتقَدوا ذلك اتَّخذوا وثنًا - هو أكبرُ الأوثان - على صُورةِ الإلهِ ، وأوثانًا أخْرى أصغرَ مِن ذلك الوثَنِ على صورةِ الملائكةِ ، واشتَغلُوا بعبادةِ هذهِ الأوْثان على اعتقادِ أنهم يعبُدون الإلهَ والملائكةَ ، فثبَتَ أن دِينَ عبادةِ الأصْنام كالفَرْعِ على مذهَبِ المشبّهةِ

 

“Munəccim Əbu Məşər deyir: İnsanların bütlərə ibadəti özləri üçün din seçmə səbəbi budur ki, onlar (ın ataları) qədim zamanlarda Müşəbbihə məzhəbi üzrə idilər və aləmin ilahının böyük bir nur olduğuna, mələklərin də bu böyük nura nisbətdə kiçik nurlar olduğuna inanırdılar.

Buna inandıqları üçün ilah obrazında bir büt - bu onların ən böyük bütüdür - və mələklərin obrazında ondan kiçik digər bütlər düzəltdilər. İlaha və mələklərə ibadət etdikləri etiqadıyla bu bütlərə ibadət etməyə başladılar.

Beləcə sabit oldu ki, bütpərəstlik dini, Müşəbbihə məzhəbinin bir qoludur/bölümüdür!”

 

Qaynaq: Fəxruddin Ər Razi: Əsəsut Təqdis: 57

Daru Nuris Sabah: 2011
 

[Muslih]

Fəxruddin Ər Razi (544-606 h/1150-1210 m) “Məalim Usulid Din” adlı kitabında mövzumuzla əlaqəli belə deyir:

 

والقومُ كانوا يعتقِدون أن الإلهَ الأعْظمَ نورٌ في غَايةِ العِظَمِ والإشْراقِ ، وأنَّ الملائكةَ أنوارٌ مختلِفةٌ بالكِبَرِ والصِغَر ، ولا جَرَمَ أنّهُم اتَّخذوا الصنَمَ الأعْظَمَ وبالَغُوا في تحْسينِ تركِيبِه باليَواقِيتِ والجَواهِر على اعتقادِ أنه على صُورةِ اللهِ تعالى ، واتَّخذُوا سائرَ الأصْنامِ على صُوَرٍ مُختلِفةٍ في الصِغَر والكِبَر على اعتقادِ أنهَا على صُوَرِ الملائكة ، فعلى هذا التقدير عبَدةُ الأصْنام تَلامِذةُ المشبّهةِ

 

“Bu insanlar, böyük ilahın çox uca və çox parıltılı bir nur, mələklərin də böyüklük və kiçiklikdə müxtəlif nurlar olduğuna inanırdılar. Şübhəsiz ki onlar, uca Allahın surəti olduğu inancıyla böyük büt düzəltdilər və onun tərkibini daş qaşla bəzəməyə xüsusi önəm verdilər. Mələklərin surəti olduğu inancı üzrə, kiçiklik və böyüklükdə müxtəlif formalı digər bütlər də düzəltdilər. Bu təqdirdə, bütpərəstlər Müşəbbihənin tələbələridir!”

 

Qaynaq: Fəxruddin Ər Razi: Məalim Usulid Din: 81

Beyrut: Darul Kitəbil Arabi

[Muslih]

Müasir kəlamçılardan Səid Fuda "Təhzibu Şərhis Sənusiyyə" adlı çalışmasında Dəccalın insan surətində və tək gözlü olması hədisindən söz açaraq deyir:

 

ولعل هذا الحديثَ فيه إشارةٌ إلى أنَّ أتْبَاعَ الدجَّال في آخرِ الزمَن همْ المجسمةُ الذين يعتقِدون أنَّ الله تعالى على صورةِ الإنسان ، فهؤلاءِ هُم فقطْ مَن يمكِن أنْ يضِلُّوا فيعتقِدوا أن الدَّجالَ هو إلهُهم الذي يعبُدونه ، خاصةً حينَ صدورِ بعضِ الخوارِق على يديْه بإذْنِ اللهِ تعالى

 

“Bəlkə də hədisdə işarə var ki, Qiyamətə yaxın Dəccala tabe olacaq kimsələr, uca Allahın  insan surətində olduğuna inanan Mücəssimə (Müşəbbihə) mənsubları olacaq!

Çünki, ancaq onların zəlalətə düşüb, Dəccalın onların ibadət etdikləri ilahları olduğunu düşünməsi mümkündür!

Xüsusilə də, uca Allahın iznilə Dəccalın əliylə bəzi fövqaladə hadisələrin reallaşdırılması zamanı.”

 

Qaynaq: Səid Fuda: Təhzibu Şərhis Sənusiyyə: 79

İordaniya: Darur Razi: 1424/2004