Bu mövzudakı ismarıc sayı: 7

[Muslih]

بسم الله الرحمن الرحيم

 

Sifət hədislərinin olduğu kimi nəqli mövzusunda bizə tanış olan mövqe bir mənalıdır. Adətən oxuduğumuz kitablarda sifət hədisləri rahat şəkildə nəql edilir, bir çoxunda hətta yetərli açıqlamalar olmur. Hətta bəziləri insanları İslama dəvət edərkən ilk anlatdıqları məsələ Allahın ərşdə olmasıdır… Nəticədə avam çox təhlükəli xətalara düşür.

Ancaq alimlərdən bu görüşə müxalif bir mövqe nümayiş etdirənlər də olmuşdur. Bu məqalədə onlardan bəhs edəcəyik. Tövfiq Allahdandır.

[Muslih]

Maliki alimlərindən Qadi İyad (476-544 h/1083-1149 m) "Əş Şifa" adlı məşhur kitabında təşbih vəhm etdirən hədislərin rəvayəti haqqında Malikin görüşünü nəql edir:

 

ورحِم اللهُ مالكاً فلقَد كرِه التحدُّثَ بمثلِ ذلك مِن الأحاديث المُوهِمةِ للتشبيه والمُشكِلةِ المعنى وقال : ما يدعُو الناسَ إلى التحدُّثِ بمثلِ هذا فقيل له إنَّ ابنَ عجْلانَ يحدِّث بها فقال لم يكنْ مِن الفقهاء وليتَ الناس وَافَقوه على ترْك الحديثِ بها وساعَدوه على طَيِّها

 

“Uca Allah Malikə rəhmət etsin! O, bu cür təşbih vəhm etdirən və anlaşılması müşkil olan hədisləri rəvayət etməyi xoş qarşılamaz və deyərdi: İnsanları bu kimi şeyləri rəvayət etməyə vadar edən nədir?

Ona deyildi: İbn Aclan bu cür hədisləri rəvayət edir. Malik cavab verdi: O, fəqihlərdən deyil! Kaş insanlar onun bu hədisləri rəvayət etməməsi haqqında ortaq qərar alsaydılar və bunları gizləməkdə ona yardımçı olsaydılar.”

 

Qaynaq: Qadı İyad: Əş Şifa bi Tarifi Huquqil Mustafa: 2/251

Darul Fikr: 1409/1988

 

Şəmsuddin Əz Zəhəbi (673-748 h/1274-1348 m) Malikin bu görüşünü tələbəsindən və daha şiddətli bir şəkildə nəql edir:

 

قال ابن القاسم : سألتُ مالكاً عمَّن حدَّث بالحديث : الذين قالوا : إن اللهَ خلَق آدمَ على صورته ، والحديث الذي جاء : إنَّ اللهَ يكشِف عن ساقِه ، وأنه يُدخِل يدَه في جهنم حتى يُخرِج مَن أرادَ

فأنكرَ مالكٌ ذلك إنكاراً شديداً ، ونهى أن يُحدِّثَ بها أحدٌ

فقيل له : إن ناساً مِن أهل العلم يتحدَّثون به

فقال : من هو ؟

قيل : ابن عجْلانَ ، عن أبي الزِّناد

قال : لم يكن ابنُ عجْلانَ يعرِف هذه الأشياء ، ولم يكن عالما

وذكَر أبا الزناد ، فقال : لم يزَلْ عامِلا لهؤلاء حتى مات

قلتُ : أنكرَ الإمامُ ذلك ، لأنه لم يثبُت عنده ، ولا اتصلَّ به ، فهو معذورٌ

فقولنا في ذلك وبابه : الإقرار ، والإمرار ، وتفويضُ معناه إلى قائله الصادقِ المعصومِ

 

“İbnul Qasim dedi: “Allah Adəmi öz surətində yaratdı”, “Allah baldırını açacaq”, “Allah əlini Cəhənnəmə salacaq ki, oradan dilədiklərini çıxarsın” kimi hədisləri rəvayət edənlər haqqında Malikdən soruşdum. Malik bunu şiddətlə qınadı və hamıya belə hədisləri rəvayət etməyi qadağan etdi.

Ona deyildi: Elm əhlindən bəziləri bu kimi hədisləri rəvayət edir.

Malik dedi: Kimdir onlar?

Dedilər: İbn Aclan İbn Əbi Zinaddan rəvayət edir.

Malik dedi: İbn Aclan bu işləri bilən biri, nə də alim deyil. Əbu Zinada gəlincə o da ölənə qədər onlara (yəni Əməvilərə) işləyən biridir...”

 

Zəhəbinin qeydi: Malik bunu ona görə inkar etmişdir ki, onun qatında bu hədislər sabit və ittisallı (sənədin qopuqluqdan xali olması) deyildi. Malik buna görə üzrlüdür.

Bu və bu kimi hədislərdə bizim mövqeyimiz belədir: İqrar/qəbul etmək, imrar/olduğu kimi oxuyub keçmək, mənasını onu söyləyən sadiq və məsuma təvfid/həvalə etmək.”

           

Qaynaq: Şəmsuddin Əz Zəhəbi: Siyəru Aləmin Nubələ: 8/104

Beyrut: Muəssəsətur Risələ: 1405/1985

 

Təliq: Burada bəzi nöqtələrə diqqət çəkməyi yerində görürəm:

1. Qadi İyada görə Malikin bu hədislərin rəvayətini qadağan etmə səbəbi məhz təşbih ifadə etmələridir.

2. Malikə görə hədis elmiylə məşğul olmaq bu kimi üsuluddin məsələlərində mütəxəssis olmaq üçün yetərli deyildir. Dolayısıyla mücərrəd “əhli hədis”in Əqidə sahəsində söz sahibi olması qəbul edilməz bir şeydir.

3. Malikin, İbn Əbi Zinadın diqqətə alınmayacağını əsaslandırırkən istifadə etdiyi dəlil diqqət çəkicidir. İbn Əbi Zinadın sıradan çıxarılması üçün onun Əməvilərə işləməsini yetərli görmüşdür.

4. Zəhəbinin Malikə üzr olaraq göstərdiyi gərəkçəyə gəlincə, belə bir ehtimal çox uzaqdır. Malik kimi birisi üçün bu kimi hədisləri bütün sənədlərilə təhqiq və təhlil etmək çox asan bir iş idi. Və əgər inkar səbəbi sənəd zəifliyi olsaydı bunu zikr edər, “insanları bu kimi hədislər danışmağa vadar edən nədir?” deməzdi. O, bu sözlərilə rədd etmə səbəbinə işarə etmişdir. Hansı ağıl sahibi Allahın əlini Cəhənnəmə salacağını qəbul edər?...
 

[Muslih]

Məşhur hədisçi Xatib Əl Bağdadi (392-463 h/1002-1072 m) hədisçilərin “davranış məcəlləsi” sayılan “Əl Cami li Əxlaqir Ravi” adlı əsərində deyir:

 

ويتجنِب المحدّثُ في أماليه روايةَ ما لا تحتمِله عقولُ العوامّ لما لا يُؤمَن عليهم فيه من دخولِ الخطأ والأوْهام وأن يشبّهوا اللهَ تعالى بخلْقه ويُلحِقوا به ما يستحِيل في وصْفِه

وذلك نحو أحاديثِ الصفات التي ظاهرُها يقتضي التشبيهَ والتجسيمَ وإثباتَ الجوارحِ والأعضاءِ للأزلي القديم وإنكانتْ الأحاديثُ صحاحاً ولها في التأويلِ طرقٌ ووجوهٌ إلا أن مِن حقِّها أن لا تُروى إلا لأهْلها خوفاً مِن أن يُضِلَّ بها مَن جهِل معانيها فيحمِلها على ظاهرها أو يستنكِرها فيرُدّها ويُكذّب رواتها ونقَلَتَها

 

“1317: Mühəddis öz imlalarında, avamın ağıllarının qaldıra bilməyəcəyi şeyləri rəvayət etməkdən çəkinməlidir. Çünki, avamın xəta və vəhmlərə düşməyəcəyindən, uca Allahı məxluqatına bənzədib, vəsf edilməsi imkansız şeyləri Ona nisbət etməyəcəyindən əmin olunmaz.

Zahiri təşbih və təcsim, əzəli və qədim olan Allaha orqan və əza nisbəti ifadə edən sifət hədisləri bunun örnəyidir. Bu hədislər səhih, təvili üçün müxtəlif yol və açıqlamalar mövcud olsa belə bu belədir!

Bu cür hədislər haqqında lazımi davranış budur: Bunların mənasını bilməyərək onu zahiri üzrə anlayacaq, yaxud kökdən rədd edəcək, ya da ravilərini yalanlayacaq kimsələri zəlalətə yönləndirməmək üçün, bu hədislər ancaq əhlinə rəvayət edilməlidir.”

 

Qaynaq: Xatib Əl Bağdadi: Əl Cami li Əxlaqir Ravi: 2/107

Riyad: Məktəbətul Məarif
 

[Zeynul Abidin]

Hənbəli alimlərindən Əbul Fərəc İbnul Cəvzi (508-597 h/ 1114-1201 m) avama anlamayacaqları mövzularda danışmaq haqqında deyir:

 

مِن المخاطَراتِ العظيمةِ تحديثُ العوامّ بما لا تحتمِله قلوبُهم أو بما قدْ رسَخ في نفوسهم ضدُّه، مثاله : أن قومًا قد رسَخ في قلوبِهم التشبيه ، وأنَّ ذاتَ الخالق سبحانه ملاصقةٌ للعرش ! وهي بقدرِ العرش ، ويفضُل مِن العرش أربع أصابعَ ! وسمِعوا مثلَ هذا مِن أشياخهم ، وثبَت عندهم أنه إذا نزَل وانتقَل إلى السماء الدنيا، فخَلَّتْ منه ست سماواتٍ

فإذا دُعِي أحدُهم إلى التنزيه، وقيل له : ليس كما خطَر لك ؛ إنما ينبغي أن تُمرَّ الأحاديثَ كما جاءت ، مِن غيرِ مساكنة ما توهمته ، صعُب هذا عليه لوجهينِ

أحدهما : لغلَبةِ الحس عليه ، والحس على العوام أغْلبُ

والثاني : لما قد سمِعه مِن ذلك مِن الأشياخ ، الذين كانوا أجهلَ منه . فالمخاطِب بهذا مُخاطِرٌ بنفسه

ولقد بلَغني عن بعضِ مَن كان يتدين ممن قد رسَخ في قلْبه التشبيهُ أنه سمِع مِن بعض العلماء شيئًا من التنزيه، فقال : واللهِ ، لو قدَرتُ عليه ، لقتَلتُه

فاللهَ اللهَ أن تحدّث مخلوقًا مِن العوام بما لا يحتمِله دون احتيالٍ وتلطفٍ ؛ فإنها لا يزول ما في نفسه ، ويخاطِر المحدّث له بنفسه ، فكذلك كلُّ ما يتعلَّق بالأصول

 

“Avama ağıllarının qaldıra bilməyəcəyi şeylərdən və ya beyinlərində yerləşmiş bilgilərin ziddini danışmaq ən böyük təhlükələrdəndir.

Misal: Bir qrup insanın qəlbinə təşbih yerləşib. Onlar düşünür ki, uca Allahın zatı ərşə bitişikdir, ərş boydadır, (O, ərşə oturduqda) ərşdən sadəcə dörd barmaq yer boş qalır... Aşağı səmaya endikdə və intiqal etdikdə altı səma Onun əzəmətindən yarılar... Bu kimi şeyləri öz şeyxlərindən eşidiblər.

Belə kimsələrdən birinə “bu, sənin düşündüyün kimi deyil! Hədisləri olduğu kimi,  məskən vəhm etmədən oxuyub keçmən lazımdır” deyərək Allahı tənzih etməyə çağırıldıqda, bu ona iki səbəbdən ağır gələr:

1. Hər şeyi fiziki hiss etmə istəyinin üstün gəlməsi. Hər şeyi fiziki hiss etmə duyğusu avama qalibdir.

2. Bu haqda şeyxlərindən bəzi şeylər duymuş olmaları. Halbuki şeyxləri özlərindən də cahildirlər.

Onlara bu cür şeylər danışan özünü təhlükəyə atmış olar. Mənə belə bir məlumat çatdı ki, qəlbində təşbih yer etmiş kimsələrdən biri, bəzi alimlərin tənzih haqqında danışdığını duyunca “Allaha and olsun ki, imkanım olsa onu öldürərdim” demişdir.

Allah üçün avama baş yormadan anlamayacaqları şeylərdən danışma! Çünki onsuzda bildiyindən dönməyəcək. Ancaq danışan özünü təhlükəyə atmış olacaq. Əqidəylə bağlı bütün məsələlər belədir.”

 

Qaynaq: İbnul Cəvzi: Seydul Xatir: 433

Dəməşq: Darul Qələm: 1425/2004

 

Təliq: Əsl etibarıyla insanlara anlamayacaqları şeyləri danışmaq, onlar üçün bu mövzuları aktuallaşdırmaq doğru deyil. Ancaq bu mövzular aktuallaşıb və ölkəmizdə olduğu kimi avam “Allahın iki əli varsa, deməli on barmağı var” kimi safsataları çayxanalarda müzakirə edirsə, bunun çözümü  tam fərqlidir.

Bu mövzulardakı təməl prinsiplər onlara başa salınmalı, təhlükəli fikirlərdən mümkün qədər uzaqlaşdırılmalıdırlar!

Bunun yolu isə təqrir edilmiş qaydaları izah edərək şübhələri dəf edəcək elmi çalışmalar, münazirələrdir. Ancaq bu mövzuda haqqı anlamış elm tələbələrimiz hardadırlar?...
 

[Usuli]

Malikilərdən İbn Əbi Zəmənin (324-399 h/936-1008 m) “Usulus Sunnə” adlı kitabında, Malikin tələbəsi olan İbnul Qasimdən nəql edir:

 

وكان مالك يُعظِّم أن يُحدِّث أحدٌ بهذه الأحاديث التي فيها : أنَّ اللهَ خلَق آدم على صورته وضعَّفها

 

“(Malikin tələbəsi İbnul Qasim dedi) İmam Malik “Allah Adəmi öz surətində yaratdı” kimi məzmuna sahib hədisləri rəvayət etmə işinə ciddi yanaşar və bu kimi hədisləri zəif sayardı.”

 

Qaynaq: İbn Əbi Zəmənin: Usulus Sunnə: 75

Məktəbətul Ğurəbəil Əsəriyyə: 1415

 

[Usuli]

Malikilərdən İbnul Hacc Əl Abdəri (v. 737 h/ 1336 m) "Əl Mədxəl" adlı əsərində deyir:

 

وكذلك لا يُحضِر الكتُبَ التي تُقرأ ، وفيها الأحاديثُ المشكِلة على السامعِ في الظاهرِ ، وليس ثَمَّ مَن يُبيِّن أحكامَها ، ومَعناها ، ويحُلُّ مشكِلَها

ولو كان ثَم مَن يحُلُّ المشكلَ فيُشترَط أنْ يكونَ صوتُه يعُمُّ مَن حضَر المجلسَ كما يعمُّهم صوتُ القارئ ؛ لأنه إذا لم يعمَّهم ، فالغالب أنّ بعضَهم يقُوم ، وعنده الرِّيبة في اعتقاده

 ومِن العُتبية سُئل مالك - رحمه الله - عن الحديث في جِنازةِ سعدِ بن مُعاذٍ في اهتزازِ العرش ، وعن حديث «إن اللهَ خلَق آدم على صورته» ، وعن الحديث في الساقِ فقال - رحمه الله - : لا يُتَحدَّثَنَّ به، وما يدعو الإنسانَ أن يَتحدَّث به ، وهو يرى ما فيه مِن التغرير.

قال ابن القاسم : لا ينبغي لمَن يتقي اللهَ ، ويَخافَه أن يحدِّث بمثلِ هذا ، قيل له : فالحديث أنَّ الله تبارك وتعالى يضحَك فلمْ يرَه مِن هذا ، وأجازه

 

“Eləcədə əgər orada bu hədislərdəki hökmləri, mənaları açıqlayıb, müşküllərini çözəcək kimsə yoxdursa, içində zahirən dinləyici üçün müşkül olacaq hədislərin olduğu və ümuma oxunacaq kitabları oraya gətirməsin!

Əgər orada bu hədislərin müşkülünü çözəcək kimsə varsa, şərtdir ki hədisləri səsli oxuyanın səsini eşitdikləri kimi, onun da səsini bütün məclis eşitsin. Çünki əgər belə olmasa, böyük ehtimal ki, o məclisdəkilərin bəzisi etiqadında şübhəyə düşər.

“Əl Utbiyyə” adlı kitabda deyilir: Malikdən – Allah ona rəhmət etsin – Sad bin Muazın ölümüylə ərşin titrəməsi, Allahın Adəmi öz surətində yaratması və “baldır” hədisi haqda soruşuldu. O – Allah ona rəhmət etsin – belə cavab verdi: Belə hədislər qətiyyən rəvayət edilməməlidir! Bu hədislərdəki təhlükəni gördükləri halda, onları rəvayət etməyə insanları nə vadar edir?

 (Malikin tələbəsi) İbnul Qasim belə demişdir: Allahdan qorxan və çəkinən adam bu kimi hədisləri rəvayət etməz!

Ondan Allahın – təbərakə və təala - gülməsi haqda olan hədisi soruşdular. O hədisi bu babdan saymadı və rəvayətinə icazə verdi.”

 

Qaynaq: İbnul Hacc: Əl Mədxal: 2/147

Darut Turas

 

[Usuli]

Məşhur üsulçu, Şafi fəqihi İzzuddin bin Abdis Səlam (577-660 h/1181-1262 m) ümumiyyətlə avama anlamayacağı şeylər haqqında danışmaq barədə deyir:

 

لا يجوز إيرادُ الإشكالاتِ القويَّةِ بمحْضَرٍ مِن العامة ؛ لأنه تسبُّبٌ إلى إضلالِهم وتشكيكِهم ، وكذلك لا يُتَفَوَّهُ بالعلوم الدقيقةِ عند من يَقْصُر فَهْمُه عنها ، فيؤدِّي ذلك إلى ضلالته

 

“Avamların yanında çox qarışıq olan məsələləri açmaq caiz deyildir. Çünki bu davranış onların zəlalətə və şübhəyə düşməsinə səbəbdir.

Eləcədə anlamayacaq kimsənin yanında incə/dəqiq elmlərdən danışılmaz ki, bu onu zəlalətə götürməsin.”

 

Qaynaq: İzzuddin bin Abdis Səlam: Qavaidul Əhkəm fi İsləhil Ənəm: 2/406

Darul Qələm: 1421/2000

[Usuli]

Böyük üsulçulardan Əbu İshaq Əş Şatibi (v. 790 h/1388 m) "Əl İtisam" isimli kitabında bidətlərdən bəhs edərkən deyir:

 

ومِن ذلك : التحدُّث مع العوامِّ بما لا تفهَمه ولا تعقِل مَغزاه ، فإنه مِن باب وضْعِ الحكمة غيرَ موضعِها ، فسامِعُها إما أن يفهَمها على غيرِ وجْهِها ، وهو الغالب ، وذلك فتنةٌ تؤدي إلى التكذيب بالحق ، أو إلى العمل بالباطل . وإما أن لا يفهَم منها شيئا ، وهو أسلمُ ، ولكن المحدِّث لم يعطِ الحكمةَ حقَّها مِن الصون ، بل صارَ في التحدُّث بها كالعابثِ بنعمةِ الله

 

“Bunlardan (bidətlərdən) biridə: Avama anlamayacağı, məğzini idrak edə bilməyəcəyi şeylərdən danışmaqdır. Bu hikmətsizlikdir!

Bunu dinləyən avam haqqında iki şeydən biri olacaq:

1. Yanlış anlayacaq. Əksər hallarda bu belə olur. Bu da, haqqın inkarına, yaxud da batillə əmələ səbəb olacaq bir fitnədir.

2. Heçnə anlamayacaq. Bu daha təhlükəsizdir.

Lakin, (hər iki halda da) avamla bu mövzuları danışan kimsə hikməti qoruma haqqını verməmişdir. Əksinə onlarla bu mövzuları danışaraq Allahın (ona verdiyi hikmət) nemətini oyuncağa çevirmişdir.”

 

Qaynaq: Əbu İshaq Əş Şatibi: Əl İtisam: 2/295

Məktəbətut Təvhid