Bu mövzudakı ismarıc sayı: 9

[Xətib Təbrizi]

بسم الله الرحمن الرحيم

 

Dünyanın bir çox dillərindən fərqli olaraq, Ərəb dilinin qrammatikasında artıq yeni bir mülahizə yürütmək mümkün deyildir. Çünki Ərəb dili sahəsində elə bir məsələ yoxdur ki, öncəki dilçilər müasir dövr dilçiləri üçün söz söyləməyə əlyeri qoysunlar. Sanki mürəkkəblər quruyub, qələmlər sınmışdır. Bütün məsələlərə mümkün olan bütün variantlarda izahlar verilmiş, analogiya baxımından ağıla gələn bütün mülahizələr yürüdülmüşdür. Buna görə də,  Əhməd bin İbrahim Haşimi, Abbas Həsən, Mehdi Məxzumi, Əhməd Hamləvi, Səid Əfğani, Muhamməd Xayrul Halvani, Əhməd Şövqi Abdus-Səlam Deyf və sair kimi muasir dilçilər öncəkilərdən fərqli heç bir şey söyləməmiş, yalnız və yalnız öncəki dilçilərin təlif etdiyi əsərlərin eynisini bir qədər sadə metodlar ilə izah etmişlər. Ərəb qrammatikasına yeni bir nəzəriyyə artırılmasının qeyri-mümkünlüyü baxımından Alman dilçisi Johann Wilhelm Fück-un  dediyi sözlər təqdirə layiqdir. O demişdir:

 

“Ərəb qrammatiklərin qoyduqları qaydalar yorulmaq bilməyən bir zəhmət və ədəbi dilin ifadəsinə və onun bütün aspektlərində təsvirinə, səs, quruluş, cümlənin tərkibi, əhatəli formada tək-tək sözlərin (müfrədatın) mənası baxımından heyranlığa layiq bir fədakarlıqla meydana çıxmışdır. Hətta onların endində təməl qaydalar dilə yeni bir şey əlavə etmək istəyənə əlavə etmək istədiyi şeyə icazə verməyəcək həddə kamillik səviyyəsinə çatmışdır”.

[Xətib Təbrizi]

Ərəb dilinin ərsəyə gəlməsi üçün çoxlu qaynaq kitablar təlif edilmiş və onlara yüzlərlə şərhlər və təliqlər yazılmışdır. Hər bir nəhvçinin mənsub olduğu məktəb və yazdığı kitabda məxsusi metodu olmuşdur. Kimisi analogiyaya həddən ziyadə aludə olduğu halda, digərləri qəti şəkildə bunun əleyhinə çıxmış, dildə şahid tutacağı dəlilləri yalnız Quran ayələri, cahiliyyə şeirləri, zərbi məsəllər və səhrada yaşadığı üçün dili pozulmayan bədəvi ərəblərin danışığı ilə məhdudlaşdırmışdır.

 

  Bu müqəddəs dilin - Qurani dilin zəhmətini çəkən, onun ağır elmi yükünü öz çiyinləri üzərində daşıyan, bu yolda yüzlərlə kitablar təlif edən ən avtoritar dilçi alimlərin hamısı sünni məzhəbi ekoluna aid olmuşdur. Mötəzili ekoluna məxsus olan dilçilərdən isə Zəməxşərini misal çəkmək olar. Yerdə qalan digər məzhəblər isə Ərəb dilini sünni ekoluna məxsus olan dilçilərin kitablarından əxz etmiş və onların, demək olar ki, dilin inkişafında ciddi bir fəaliyyəti  olmamış və eyni zamanda, sünni ekoluna  olan möhtaclıqdan qurtula bilməmişlər.

[Xətib Təbrizi]

Klassik dövrdə eyni ekola məxsus, çəkinmədən tez-tez əsrinin dilçilik sahəsində kralı sayılan  Əbu Həyyan kimi nəhəngləri tənqid edən İbn Hişamın (1309-1360/miladi) necə böyük elmi məqama sahib olmasını, əlbəttə ki, onun əsərlərini mütaliə edənlər bilər. İbn Hişam Misrdə yaşasa da, onun şöhrəti yaşadığı ölkənin hüdudlarını aşıb çox-çox uzaqlara qədər getmiş, şöhrəti bütün aləmə yayılmışdır. İbn Xaldun hələ Məğribdə olarkən İbn Hişam barəsində eşitmiş, hətta onun Nəhv elmində Sibəveyhini bilə üstələdiyi barədə fikrlər gəzdiyindən xəbər vermişdir.

 

İbn Xaldun yazır:

 

ما زلنا ونحن بالمغرب نسمع أنه ظهر بمصر عالم بالعربية يقال له ابن هشام أنحى من سيبويه إن ابن هشام على علم يشهد بعلو قدره في صناعة النحو وكان ينحو في طريقته منحاة أهل الموصل الذين اقتفوا أثر ابن جني واتبعوا مصطلحتعليمه, فأتى من ذلك بأمر عجيب دال على قوة ملكته واطلاعه

 

“ Biz Günbatanda idik, davamlı olaraq Misrdə İbn Hişam deyilən, Sibəveyhidən nəhvi daha yaxşı bilən, bir Ərəb dili aliminin ortaya çıxdığını eşidirdik. İbn Hişam Nəhv sahəsində elminin dəyərinin  ucalığına şahidlik edən bir elm üzərində idi. O, metod olaraq nəhvdə İbn Cinninin izi ilə gedən, onun ideomatik ifadələrini mənimsəyən Mosul toplumunu izləyirdi.O, bundan sonra onun qabiliyyətinin və mütaliəsinin qüvvətli olmasına işarə edən təəccüb ediləsi bir məsələ gətirdi ”.

 

Əslində, İbn Xaldunun “təəccüblü ediləsi bir məsələ” dediyi şey qarşıda görəcəyimiz İbn Hişamın özündən öncəki dilçilərdən heç kəsin söyləmədiyi yeni elmə dayanıq fikrlərini irəli sürməsi idi.

[Xətib Təbrizi]

İbn Hişam dövrünün elmin ən parlaq simalarından sayılan İbn Sərrac, Bədrəddin İbn Cəmaa, Əl-Fəkihəni, Tacəddin Təbrizi və sonralar kəskin şəkildə tənqid etdiyi Əbu Həyyan kimi Ərəb dilçiliyi sahəsində anoloqu olmayan alimlərdən nəhv dərsləri almışdır. Dilçilik sahəsində yazdığı bir sıra qiymətli əsərləri vardır. Onlardan ən məhşurlarından aşağıdakıları zikr etmək olar.

• Qatrun-nədə və bəllis-sadə
•  Şuzuruz-zəhəb
• ​ Şərhu əl-lumha li Əbi Hayyən
•  Muğnil ləbib an kutubil əarib
•  Əl-irab an qavaidil-İrab
•  Əvdahul-məsalik ilə əlfiyyəti İbni Malik

[Xətib Təbrizi]

İbn Hişamın elmi fəaliyyətində seçdiyi metodu çox maraqlı idi. O hər nə qədər Bəsrə məktəbinə meyl etsə də, Bəsrə məktəbinin elm ərbabını tərifləsə də, amma təssübkeş deyil idi. Bunun səbəbi onun dilçilik sahəsində ən üst səviyyəyə çatması ilə əlaqədar idi. Çünki o, dildə ictihad səviyyəsinə çatdığı üçün, müstəqil formada istişhad ediləcək dəlilləri incələyə bilirdi. Onun bəzən kitablarında Bəsrəliləri nəzərdə tutaraq والذي عليه اصحابنا “Əshabımızın üzərində olduğu ” kimi ifadələr işlətməsi onun Bəsrə məktəbəinə təəssübündən yox, onların rəylərinə üstünlük verməsindən qaynaqlanırdı. O, bəzən Bəsrə məktəbinin rəylərini tərk edir, hər kimin rəyi olursa,olsun, doğruya daha yaxın  hesab etdiyi rəyi mənimsəyərdi. Özü Bəsrə məktəbinin  elmi heyətinin yolunu izləməsinə baxmayaraq, Bəsrəlilər ilə yanaşı, bəzi məsələlərdə Küfəlilərin, Bağdad məktəbinin, Əndəlus məktəbinin (İspaniya) rəyinə üstünlük verdiyini bir  neçə misalda görə bilərik:

[Xətib Təbrizi]

 

 

1.      İbn Hişam تأمروني kəliməsində həzf edilən hərfin “nun əl-viqayə” yox, adlıq hal əlaməti olan "İrab nun"-unun olduğunda Bəsrə məktəbinin cumhurunun məzhəbinə tabe olmuşdur.

 

2.      O, إنْ زيد قام  cümləsində “Zeydi” “Zeyd” sözündən  sonra gələn feilin izah etdiyi həzf edilmiş feilin faili sayaraq yenə də Bəsrə məktəbinin tutduğu yola tabe olmuş, (ortancıl) Əxfəşin “Zeyd”-in mübtəda olması fikri ilə razılaşmamış, eyni zamanda, Küfə məktəbinin “Zeyd”-in önə çıxarılan xəbər olması fikrinə müxalif olmuşdur.

 

3.      O, Sibəveyhinin mübtədanın adlıq halda olması səbəbini ibtida (cümlənin başında özü ilə başlanması), xəbərin isə adlıq halda olmasının səbəbinin mübtədada olması rəyinə tabe olmuşdur. Eyni zamanda, üçüncü növ təyini söz birləşməsi kimi atributiv birləşmələrdə birinci tərəfinin (muzafun ileyh) yiyiəlik halda olması səbəbini atributiv tabelilik əlaqəsində və həzf edilmiş zənni ləm hərfində yox, birləşmənin ikinci tərəfində axtarmasında Sibeveyhinin məzhəbini izləmişdir.

[Xətib Təbrizi]

4.      O, Küfəlilərin məzhəbinə tabe olaraq hesab edirdi ki, zaman baxımından feilin əmr şəkli müstəqil bir şəkildə zaman forması deyil, çünki Küfə məktəbinin dilçilərinə görə, feil zaman baxımından ya mazi, ya da muzaridir. Əmr forması isə لتقل  kimi muzarinin lamut-tələb ilə işlənən formasıdır. Sonra isə dilə yüngüllük gətirilməsi üçün həm tələb bildirən lam hərfi, həm də feilin muzari hərfi həzf edilmiş, nəticədə, feilin əmr forması meydana çıxmışdır.

 

5.      İbn Hişam “Bismilləhir Ramənir Rahim” cümləsinin isim cümləsi sayan Bəsrəlilərdən fərqli olaraq, Küfə dilçilərinin bu cümləni feil cümləsi hesab etmələri müddəalarına üstünlük vermiş və hesab etmişdir ki, burda təqdir(murad) edilən Bəsrəlilərin söylədiyi (إبتدائي بسم الله) kimi, yox, Küfəlilərin dediyi(أبدأ بسم الله) kimidir.

 

 

6.      İbn Hişam Bəsrə məktəbinə meyl etməsinə baxmayaraq, Küfəlilər kimi bəzi hərfi-cərrlərin bəzilərinin yerinə vəkalətini (niyabət) qəbul etmişdir. Məsələn, o, ”bə” hərfi-cərrinin cüziyyət mənası verən “min” hərfi-cərrinin mənasında işlənməsinə Quranın  وامسحوا برؤوسكم  ayəsi ilə istişhad etmişdir. Eyni zamanda, ”min” hərfi cərrinin zamana bağlı həddə başlanğıc ifadə etməsində,”əlif lam” artiklının şəxs əvəzliklərinə vəkalətinin mümkünlüyündə və “LƏ” inkar ədatının atf (bağlayıcı) kimi işlənməsində küfəlilərə müvafiq olmuşdur.           

[Xətib Təbrizi]

      

                         

7.      İbn Hişamın Bağdad məktəbinin  dillə bağlı bir çox mülahizələrini mənimsəmişdir. Məsələn, o, Bağdad məktəbi alimlərinin “əlif lam” artiklı ilə marifə olan isimin təkcə şeirdə zərurətdən dolayı yox, həm də adi danışıq dilində nida kimi işlədilməsinin icazəli olması rəyini doğru hesab etmişdir.

 

 

8.      İbn Hişamın Bəsərəlilərin əksinə olaraq, Bağdad məktəbinin dilçilərinə tabe olduğu digər bir məsələ İsmi məsdərin xususi  isim (aləm) və “mimli” olmasa belə, feil kimi işlənə bilməsi və “leysə” hərfinin “atf” hərfi kimi işlənə bilməsi rəyi idi. Bundan əlavə, o, Bəsrəlilərin əksinə olaraq, İbn Cinninin cümlənin kəmiyyətcə təkdə olan kəlimədən bədəl (əlavə) olması rəyini doğru hesab edirdi.

 

9.      İbn Hişam Əndəlus məktəbinin dilçilərindən İbn Malikin-Əlifiyyə və Təshil isimli iki kitabını şərh etmişdir və bir çox məsələdə onun rəyini digərlərinin rəyindən üstün bilmişdir. İbn Malikin “ilə” hərfi cərrinin “fi” anlamında işlənməsi, rəyini Quranın bu ayəsi ilə əsaslandlrıb ليجمعنكم إلى يوم القيامة  qəbul etmişdir.

 

10.      İbn Malikdən əxz etdiyi digər bir rəy “qrammatik hal şəkilçisi yiyəlik halda olan bir isimə “hətta” hərfini atf olaraq gətirdikdə, matufun aleyhi cərr edən səbəbi (xafidi) matuf olan kəlimənin də önünə gətirmək lazımdır ki,”hətta cərra” (yiyəlik halal salan) ilə “Hətta atifə” fərqlənsin” rəyi idi. Məsələn: مررت بالقوم و بزيد “Qövmün və Zeydin yanından keçdim”.

[Xətib Təbrizi]

11.      Əndəlus məktəbinin digər dilçilərindən İbn Usfura  “lə” hərfinin dua mənası ifadə etməsi kimi  “lən” hərfinin də dua ifadə etməsi rəyində tabe olmuşdur.

 

12.      O, mötəzilənin dilçi alimlərindən Zəməxşəriyə “əmmə” hərfinin təkid ifadə etməsi rəyində müvafiq olmuşdur. Zəməxşəri hesab edirdi ki, أما زيد فذاهب cümləsində “əmmə” təkid bildirir.

 

 

13.      İbn Hişamın Zəməxşəriyə muxalif olduğu tərəfləri də mövcuddur. İbn Hişam  Zəməxşəriyə müxalif olduğu yönlərdə, ona tutarlı cavablar vermişdir. Məsələn, Zəməxşəri hesab edirdi ki, لن hərfi əbədi nəfy və nəfyin təkidini bildirir. İbn Hişam isə ona belə cavab vermişdir.

 

وكلاهما دعوى بلا دليل ولو كانت للتأبيد لم يقيد منفيها باليوم في قوله تعالى فلن أكلم اليوم إنسيا ولكان ذكر الأبد في قوله جل ثناؤه ولن يتمنوه ابدا تكرارا والأصل عدمه

 

"O iki rəyin hər biri dəlilsiz iddiadır. Əgər “lən” əbədilik bildirsəydi, Allah Təalənin “فلن أكلم اليوم إنسيا “ sözündə o,(yəni "lən" hərfi) "gün”(yovm) sözü ilə qeydlənməzdi. (Zəməxşərinin iddiasının yanlış olmasının digər səbəbi isə ) əsl (bu sözün) yoxluğu(nun vacib olması) olduğu halda, sənası cəlil olan Allahın ولن يتمنوه ابدا sözündə “əbədən” kəliməsinin təkrar olmasıdır”.  İbn Hişamın izah etmək istədiyi bu idi: Əgər Zəməxşəriyə görə "lən" hərfi əbədi inkarlıq bildirirsə, əbədi inkarlıq bildirən sözün yanında əbədən kəliməsinin gəlməsinə nə ehtiyac var?!!!  Ona görə də,  məsələyə həm məntiqi, həm də Zəməxşərinin baxdığı bucaqdan baxsaq, əsl olan əbədi inkarlıq bildirən sözün yanından əbədən sözünün işlənməməsidir. Əgər işlənirsə, deməli, "lən" kəliməsinin nəfyin əbədiliyini bildirməsi rəyi yanlışdır.

[Xətib Təbrizi]

İbn Hişam elə bir dilçi alim idi ki, o yalnız özündən öncəki dilçi alimlərin fikrlərini toplamaq ilə məşğul olmur, eyni zamanda, onların fikrlərini tənqid edir və özündən öncəki dilçilərin heç zaman dilə gətirmədiyi yeni orjinal fikrlər meydana çıxardırdı.Məsələn, o hesab edirdi ki, إثنا عشر  sözündə “nun” hərfinin düşmə səbəbi “isnən” sözünün aşara sözü ilə izafət təşkil etməsinə görədir.

 

Bir sözlə, İbn Hişam çox ədalətli, təəssübdən uzaq, hətta müxalif məktəbin nümayəndələri olsa belə, söylədikləri həqiqətə uyğundursa, onların söylədiklərini qəbul edən və təsnif etdiyi kitabları ilə özündən sonra gələn nəsillərə fayda verən, dəyərli bir alim olmuşdur. Allah Təalə ona rəhmət etsin. Amin!