Bu mövzudakı ismarıc sayı: 7

[Muslih]

بسم الله الرحمن الرحيم

 

Bu gün öyrəndiyiniz bir bilgini, qazandığınız yeni bir təcrübəni sabah unutduğunuzu düşünün… həyatımız necə də ağır olardı… Hər dəfə çıxdığımız nöqtəyə yenidən qayıdar və ömrümüzü hədər edərdik… Uca Allah bizləri bu haldan qoruyacaq bir nemət vermişdir: Hafizə… Verdiyi hər nemət üçün ona şükürlər olsun!

Bütün insanlığın ümumilikdə halı da tək insanın halı kimidir… Əgər insanlar qazandıqları təcrübələri, əldə etdikləri məlumatları bir-birilə bölüşməsəydilər, özlərilə məzara aparsalardı insanlıq olaraq heç bir şəkildə inkişaf etməzdilər… Bu mənada insanlığın da bir ortaq hafizəsi vardır və ağıl sahibləri ondan istifadə etməlidir… Etməlidir ki, “hər şeyə sıfırdan başlama” kimi zəhmətə qatlanmasın…

Qurani Kərimin təqribən üçdə birini təşkil edən qissələr, "təcrübə bölüşmənin" bariz örnəkləridir. Uca Allah, bizdən öncə vəhyə muxatab olan insanların başına gələnləri bizlərə nəql edərək, onların təcrübəsindən faydalanmamızı, ibrət almamızı diləmişdir.

“Gəzin, dolaşın, sizdən öncəkilərin aqibətinin necə olduğunu görün” məzmunlu bütün ayələr, "gəzin dolaşın, sizdən öncəkilərin təcrübəsindən istifadə edin!" əmrinin fərqli bir ifadə şəklidir.  Sanki uca Allah bizə bunları deyir: Kafirlərin düçar olduğu bəlalara, peyğəmbərlərin, möminlərin imtahanlarına, mübarizələrinə və yer üzünə varis qılınmalarına baxın... İnsanlıq tarixindən, insan nəslinin minlərlə illik təcrübəsindən faydalanın...

“Allahın sünnətində dəyişiklik görə bilməzsən!” qəbilindən ayələr bizlərə müəyyən qanunauyğunluqların olduğunu və başqalarının yaşadıqlarına baxaraq bu qanunları öyrənməyin və onlardan yararlanmağın vacibliyini öyrətmirmi?

Digər yandan “Onlar işlərini şura/məşvərətlə görərlər” və bənzəri məzmunlu ayələrlə müasirlərimizdən, dünya görmüş ağsaqqallardan, mütəxəssislərdən istifadə etməmizi, onların təcrübələrindən faydalanmağımızı əmr etmişdir… Həm keçmişdəkilərdən, həm müasirlərdən…

Bu məqaləmdə bəzi müsəlman alimlərin və hikmət əhlinin təcrübədən istifadə haqqında sözlərini təqdim etmək istəyirəm… Məqsədim mövzunun önəminə diqqət çəkməkdir… Bəlkə müsəlmanlar da bu nemətin fərqinə varar və onu dəyərləndirələr…

Dahilərdən birinin dediyi kimi: Biri sizinlə öz təcrübəsini bölüşürsə, onu alın. Çünki, özünə çox baha başa gələn şeyi sizə təmənnasız verir…

 

 

 

 

[Muslih]

İslami qaynaqlarda Əli bin Əbi Talibə - Allahın salamı üzərinə olsun - nisbət edilən bir söz vardır: “Bizim üçün ağsaqqalın fikri gəncin qüvvətindən önəmlidir!”

Bu sözlər təcrübənin və ondan istifadənin önəminə açıq şəkildə işarə edir və iki müsəlman alim tərəfindən müvafiq şəkildə şərh edilmişdir.

 

Məşhur Mutəzili yazar Əbu Osman Əl Cahiz (163-255 h/780-869 m) çoxsaylı əsərlərindən birində deyir:

 

وليسَ الحَزْمُ إلا بالتجَارِبِ ، وبأن يكونَ عقلُ الغَرِيزةِ سُلَّماً إلى عقلِ التجْربةِ . ولذلك قال علي بن أبي طالب رضي اللّه عنه : رأيُ الشيخِ أحبُّ إلينَا مِن جَلَدِ الشابّ

 

“Qərarlılıq ancaq təcrübələrlə və fitri ağlın təcrübi ağılla müştərək çalışmasıyla əldə edilər! Bu səbəblə Əli bin Əbi Talib - Allah ondan razı olsun - belə buyurmuşdur: “Bizim üçün ağsaqqalın fikri gəncin qüvvətindən önəmlidir!”

 

Qaynaq: Əbu Osman Əl Cahiz: Əl Bəyan vət Tibyan: 2/11

Beyrut: Məktəbətul Hilal: 1423

 

 

Digər Mutəzilə mənsubu İbn Əbil Hədid (586-656 h/1190-1258 m) “Şərhu Nəhcil Bəlağa” adlı məşhur əsərində bu sözləri belə şərh edir:

 

رَأْيُ اَلشَّيْخِ أَحَبُّ إِلَيَّ مِنْ جَلَدِ اَلْغُلاَمِ وَيُرْوَى مِنْ مَشْهَدِ اَلْغُلاَمِ

إنما قال كذلك لأنَّ الشيخَ كثيرُ التجْربةِ فيبلُغ مِن العدُوّ برأيه ما لا يبلُغ بشُجاعَتِه الغلامُ الحَدَث غيرُ المُجرِّبِ

 

“Əli (Allahın salamı üzərinə olsun) buyurur: “Bizim üçün ağsaqqalın fikri gəncin qüvvətindən önəmlidir!”. Bu sözlər “Bizim üçün ağsaqqalın fikri gəncin düşmən üzərinə atılmasından önəmlidir!” şəklində də rəvayət edilmişdir.

Şərh: Belə deməsinin səbəbi budur ki, ağsaqqalın təcrübəsi çox olar və beləcə (bu təcrübələrə dayanan) fikirlərilə düşmənə təcrübəsiz yeniyetmə gəncin öz şücaətilə verəcəyi zərərdən daha çox zərər verər.”

 

Qaynaq: İbn Əbil Hədid: Şərh Nəhcil Bəlağa: 18/237

Dar İhyail Kutubil Arabiyyə: 1387/1967

[Muslih]

Məşhur İslam sosioloqu İbn Xaldun (732-808 h/1332-1406 m) ictimai münasibətlərin düzgün tənzimi üçün bəzi bilgilərin vacibliyindən danışarkən dünyagörmüş insanların təcrübəsindən istifadə etməyin önəmi haqqında deyir:

 

وقدْ يُسهِّل اللهُ على كثيرٍ مِن البشَر تحصيلَ ذلك في أقْربِ زمَنِ التجْربةِ ، إذ قلَّد فيها الآباءَ والمشيَخةَ والأكابرَ ، ولُقَّن عنهم ووَعَى تعليمَهم ، فيستَغني عن طُولِ المُعَانَاتِ في تتبُّعِ الوقائعِ واقتناصِ هذا المعنى مِن بيْنها

ومَن فقَدَ العلْمَ في ذلك والتقليدَ فيه أو أعرَضَ عن حسْنِ استماعِه واتّباعِه ، طال عَناؤُه في التأديبِ بذلك ، فيجْري في غيرِ مألوفٍ ويُدرِكها على غيرِ نِسْبةٍ ، فتُوجَدُ آدابُه ومُعاملاتُه سيّئةَ الأوْضاعِ باديةَ الخللِ ، ويفسُد حالُه في معاشه بينَ أبْناءِ جنْسِهِ

وهذا معنى القولِ المشهورِ : «مَن لم يؤدّبْه والدُه أدَّبه الزّمانُ» . أي مَن لم يلقِّن الآدابَ في معاملةِ البشَر مِن والديْه - وفي معْناهما المشيخةُ والأكابرُ - ويتعلَّم ذلك مِنهم ، رجَع إلى تعلُّمِه بالطّبْع مِن الواقعاتِ على توالي الأيّامِ ، فيكون الزَّمانُ مُعَلّمه ومُؤدِّبه

 

“Uca Allah insanlardan bir çoxu üçün bütün bunların (ictimai münasibətlərin tənzimində gərəkli olan məlumatların) ən qısa təcrübə müddətində (yaxud: təcrübə üçün lazım olandan daha qısa müddətdə) əldə edilməsini asanlaşdırır. Bu da, onların sayılan xüsuslarda öz atalarını, ağsaqqal və böyüklərini təqlid edib, onlar tərəfindən (gərəkli təcrübi məlumatların verilməsilə) yetişdirilmələri, təlimatlarını mənimsəmələrilə reallaşar. Beləcə prosesləri/hadisələri incələyib, haqqında danışdığımız xüsusu (lazımı nəticələri) çıxarma əsnasındakı uzun zəhmətlərə qatlanmaqdan qurtulmuş olarlar.

Kim bu elmi (başqalarının təcrübəsindən faydalanma elmini) və bu xüsusdakı təqlidi əldən qaçırar və ya (təcrübəsindən istifadə edəcəyi şəxs varkən) onu yaxşıca dinləyib tabe olmaqdan üz çevirərsə lazımi bilgiləri əldə etmə yolunda çoxlu çətinliklərlə qarşılaşar, alışılmamış yola girər, bu xüsusları nisbətsiz/uyğun olmayan bir şəkildə (çox böyük məşəqqətlərlə) idrak edər. Onun davranış və qarşılıqlı münasibətləri ən pis formada və çatışmamazlıqları aşkar bir şəkildə olar, öz həmcinsləri (insanlar) arasındakı yaşayışı fəsada uğrayar. 

“Valideynlərinin tərbiyə etmədiyi kimsəni zaman tərbiyə edər!” şəklindəki məşhur sözün mənası da budur. Yəni: Kim insanlarla münasibət qaydalarını öz valideynlərindən öyrənməzsə - ağsaqqal və böyüklər də bu qəbildəndir -, təbii olaraq bunu uzun zaman ərzində yaşadığı hadisələrdən öyrənməli olacaq. Beləcə zaman onun müəllimi, ədəbləndiricisi olar.”

 

Qaynaq: İbn Xaldun: Əl Muqəddimə: 2/159-160

Daru Yarub: 1425/2004

 

 

Qeyd: Yanlış anlaşılmanın qarşısını almaq üçün İbn Xaldunun sözləri üzərinə bəzi qeydlər düşməyin uyğun olacağını düşündüm:

1. Təcrübəsindən istifadə ediləcək kimsə hansısa ağsaqqal deyil! Dünyanı həqiqi mənada görmüş, yaşadıqlarından nəticələr çıxara bilmiş və ən önəmlisi sizin xeyrinizi istəyən kimsədir. Yoxsa dünyada yaşadığı halda onu görməkdən aciz olanlar deyil. Yaşın artması korun korluğundan başqa bir şeyini artırmaz!
Yəni, ağsaqqalınızı doğru seçin! Əks halda Cəhənnəm əhlinin “biz böyüklərimizə uyduq” şikayətlərinə ortaq olma riskiniz vardır…

Doğru ağsaqqalı kitablarda tapma ehtimalınız, realda tapma ehtimalınızdan daha çoxdur… Hikmət əhlindən birinin dediyi kimi: Kitab oxuyaraq sizdən öncəki dahilərlə söhbət imkanı əldə edin!

2. İbn Xaldun bir neçə yerdə məlumatların alınma yolunu təqlid olaraq isimləndirmişdir. Halbuki, bu proses mütləq təqlid deyil, ictihad və təqlidin sintezindən ibarətdir. İnsan bilgi və təcrübəsindən yararlanacağı şəxsi seçməkdə - istər bilgi, istər bizim xeyrimizi istəməsi yönündən - ictihad etdiyi kimi, aldığı məlumatları da müxtəlif analitik metodlarla təhlil etməlidir. Eynilə başqa məlumatlar kimi… Çünki, hər kəsin öz qazandığı və yəqin səviyyəsində olan bilgi və təcrübələri vardır. Başqasının zənniylə öz yəqinini tərk etmək axmaqlıqdır.
Böyüklərdən istifadə edərkən bu qaydaların pozulması və mütləq təqlidə qapılma ciddi fəsadlar doğurar. Bizlərdən bir çoxunun Komunist dönəmdə yetişmiş valideynlərimizdən gözüyumulu aldığımız iqtisadi təcrübələr bu qəbildəndir. Qaş düzəltmək istərkən göz çıxarma …

Elə isə, kimdən və hansı formada istifadə edəcəyinizə diqqət edin!

[Muslih]

İslam və insanlıq tarixinə yüzlərcə əsərilə dəstək olmuş məşhur Mutəzili yazar Əbu Osman Əl Cahiz (163-255 h/780-869 m) təcrübələrin nəsildən-nəsilə ötürülməsi və bu prosesdə kitabın, yazının önəmi haqqında deyir:

 

والكتابُ قد يفضُل صاحِبَه ، ويتَقدَّم مُؤلّفَه ، ويُرجِّح قلَمَه على لسانِه بأمورٍ : منها أنّ الكتابَ يُقرَأ بكلّ مكانٍ ، ويظهَر ما فيه على كلّ لسانٍ ، ويُوجَد مع كلّ زمانٍ ، على تَفاوُتِ ما بينَ الأعْصار ، وتباعُدِ ما بينَ الأمْصارِ ، وذلك أمْرٌ يَستحِيلُ في واضِعِ الكتابِ ، والمنازِعِ في المسألةِ والجوابِ . ومناقلةُ اللسَانِ وهدايتُه لا تجوزانِ مجلِسَ صاحبِه ، ومبلَغِ صوْتِه ، وقد يذهَب الحكيمُ وتبْقَى كتُبُه ، ويذهَب العقْلُ ويبقَى أثرُه

ولولا ما أوْدَعتْ لنا الأوائلُ في كتُبِها ، وخَلّدَتْ مِن عَجيبِ حِكْمَتِها ، ودَوَّنَتْ مِن أنْواعِ سِيَرِها ، حتّى شاهَدْنا بها ما غابَ عنّا ، وفتَحْنا بها كلَّ مُستغلِقٍ كان علينا ، فجمَعْنا إلى قليلِنا كَثيرَهم ، وأدْركْنا ما لمْ نكُنْ نُدرِكُه إلّا بهم ، لقدْ خسَّ حظُّنا مِن الحكْمةِ ، ولضعُفَ سبَبُنا إلى المعرفةِ

 

وأكْثَرُ مِن كتُبِهم نفْعاً ، وأشْرَفُ مِنها خَطَراً ، وأحْسنُ موْقِعاً ، كتُبُ الله تعالى ، فيها الهدَى والرحمةُ ، والإخبارُ عن كلّ حكمةٍ ، وتعريفُ كلّ سيّئةٍ وحسنةٍ . وما زالتْ كتُبُ الله تعالى في الألْواحِ والصُّحُفِ ، والمهَارِقِ والمصَاحِفِ

وقال الله عزّ وجلّ : {الم ذَلِكَ الْكِتَابُ لَا رَيْبَ فِيهِ} ، وقال : {مَا فَرَّطْنَا فِي الْكِتَابِ مِنْ شَيْءٍ} ، ويقال لأهلِ التَّوْراةِ والإنْجيل : أهلُ الكتابِ

وينبَغي أنْ يكونَ سَبيلُنا لمن بعْدَنا ، كسَبيلِ مَنْ كان قبْلَنا فِينا . على أنّا وقدْ وجَدنا مِن العبْرةِ أكثرَ ممّا وجَدوا ، كما أنّ مَن بعدَنا يجِد مِن العبْرةِ أكثرَ ممّا وجْدْنا

فمَا ينتظِرُ العالمُ بإظهارِ ما عندَه ، وما يمنَع الناصرَ للحقّ مِن القيامِ بما يلزَمُه

 

“Kitab, (faydasının geniş və daimi olması baxımından) sahibindən üstün olar, müəllifindən önə çıxar və aşağıda sayılacaq xüsuslar səbəbilə onun qələmini dilindən üstün qılar.

Kitab - əsrlərin dəyişməsi və məkanların uzaqlığına rağmən - hər yerdə oxunar, orada yazılanlar hər kəs tərəfindən danışılar, həmişə mövcud olar. Halbuki, kitabın müəllifi və ya hansısa məsələ haqqında qarşılıqlı müzakirə aparan üçün bu qeyri-mümkündür. Dilin məlumatı nəql etməsi və yönləndirməsi sahibinin məclisindən, səsinin eşidildiyi mühitdən kənara çıxmaz.

Bəzən hikmət sahibi (filosof) ölər, (hikmətini əhatə edən) kitabları qalar. Ağıl gedər, (ağlı yerindəykən yazdığı) əsəri qalar.

Bizdən öncəkilər kitablarında bizim üçün (fikri və təcrübi) miras buraxmış, möhtəşəm hikmətlərini (yazaraq) əbədiləşdirmiş, yaşantılarının müxtəlif yönləri haqqında məlumatları (qələmə alaraq) sistemləşdirmişlər.

Bizlər də bütün bunlar sayəsində gizli qalanları aşkarladıq, anlamadıqlarımızı anladıq, bizdəki az məlumatla onlardakı geniş məlumatı cəm edərək, yalnız onların vasitəsilə idrak edə biləcəyimiz şeyləri idrak etdik. Yoxsa düşüncəmiz hikməti əldə etməkdən geri qalar, mərifət (anlayış) vasitələrimiz zəif olardı...

 

... Onların kitablarından daha faydalısı, önəmlilik baxımından daha üstünü, məqam baxımından daha gözəli uca Allahın kitablarıdır! Onlarda hidayət və rəhmət, hər hikmət haqqında məlumat, hər pislik və yaxşılığın vəsfi vardır. Uca Allahın kitabları hər zaman lövhələrdə, səhifələrdə, məhariqdə (ağ parçalarda) və mushaflarda yazılı olub!

Uca Allah buyurur: “Əlif, Lam, Mim. Bu, şübhə olmayan bir Kitabdır...” (Əl Bəqərə: 2/1-2)

“...Biz Kitabda heç bir şeyi ehmal etmədik...” (Əl Ənam: 6/38)

Həmçinin Tövrat və İncil əhlinə “Əhli Kitab” deyilir. Bizim gələcək nəsillər üçün edəcəklərimiz, keçmişlərin bizim üçün etdikləri kimi olmalıdır! Belə ki, bizlərin (əlimizdə onların düşüncə mirası olduğu üçün) əldə etdiyi ibrət, keçmişlərin əldə etdiyindən daha çoxdur. Necəki, gələcək nəsillərin əldə edəcəyi ibrət, (əllərində onlardan öncə yaşamış bizlərin düşüncə mirası olduğu üçün) bizim əldə etdiyimizdən daha çox olacaq.

Elə isə, elm sahibi olan kəs bildiyini (yazmaq surətilə) ortaya çıxarmaq üçün nəyi gözləyir? Haqqı dəstəkləyən kimsəyə (yazaraq) üzərinə düşən vəzifəni icra etməyə nə mane olur?”

 

Qaynaq: Əbu Osman Əl Cahiz: Kitəbul Həyəvan: 1/85-86

Mustafa Hələbi Nəşri: 1384/1965

 

Qeyd: İslam dünyasının bir yanında Həşəvilər kitab yazmağın bidət olduğunu müzakirə edərkən, bu dünyanın digər bir yanında kitab yazmağın, təcrübə və düşüncələrin gələcək nəsillərə ötürülməsinin önəmindən bəhs edilməsi bizləri sevindirir.

Uca Allahın sünnəti bu şəkildədir: Hər gələnin təcrübəsini qatıb kamilləşdirdiyi, bütün nəsillərin əmək verdiyi ortaq bir miras... Çox təəssüf ki, İslam dünyasında bu sünnət tamamilə tərsinə oxunmuşdur... Sanki, keçmişdəkilər hər işin ən mükəmməlini görmüşlər... Bizlər onların təcrübəsindən, düşüncə və fikirlərindən istifadə edib daha kamil bir çalışma ortaya çıxarmağı ağlımızdan da keçirə bilmərik. Onlar əlçatmaz insanlardır... Sadəcə onların reallaşdırdığı mükəmməl layihələrə texnik dəstək verə, onların əlçatmazlığı haqqında hekayələr uydura bilərik… Fətvalarını şərh, kitablarını təhqiq, hədislərini təxric və bənzəri “yol işıqlandırma çalışmaları”...

Bütün dünya Allahın sünnətini anlayıb, keçmişlərin mirası üzərində daha kamil bir gələcək qurmağa çalışarkən, bizlər sönmüş ocaqları gur atəş zənn edərək əslində külünə keşikçilik edirik... Yüz illərdir qanı durmayan bir yaradır bu ...

Elə isə, Cahizin də dediyi kimi əlində gələcək nəsillərə ötürəcəyi təcrübə və düşüncələri olan kimsə nəyi gözləyir?

[Muslih]

Məşhur müsəlman filosof Yaqub bin İshaq Əl Kindi (185-256 h/805-873 m) risalələrindən birində Fəlsəfə və Məntiq kimi elmlərdə Yunan mədəniyyətinin əldə etdiyi nailiyyətlərdən, onların təcrübələrindən istifadə etməkdən bəhs edərkən deyir:

 

ومِنْ أوْجَبِ الحقّ ألَّا نذُمَّ مَنْ كانَ أحدَ أسْبابِ مَنافعِنا الصغَارِ الهَزْلِيَّةِ ، فكيفَ بالذين هم أكْبرُ أسبابِ منافعِنا العِظَامِ الحَقيقيةِ الجِدْيَّة ، فإنَّهمْ وإنْ قصَروا عن بعضِ الحقّ ، فقدْ كانوا لنا أنْساباً وشُركاءَ فِيما أفادُونا مِن ثِمَار فكْرِهم التي صارتْ لَنا سُبَلاً وآلاتٍ مُؤَدّيةً إلى علْمٍ كَثيرٍ مما قصَروا عن نيْلِ حَقيقتِه

ولا سِيَّما إذ هو بيِّنٌ عندنا وعند المُبرِّزينَ مِن المتفلْسِفينَ قبْلَنا مِن غيرِ أهلِ لِسانِنا أنه لمْ ينَلْ الحقَّ - بما يسْتَأْهِلُ الحقُّ - أحدٌ مِن الناسِ بجَهْدِ طلَبِه ، ولا أحاطَ به جميعُهم ، بل كلُّ واحدٍ مِنهم إمَّا لمْ ينَلْ منه شيئاً ، وإما نالَ منه شيئاً يَسيراً بالإضافة إلى ما يسْتَأْهِل الحقُّ ، فإذا جُمِع يَسيرُ ما نالَ كلُّ واحدٍ مِن النائلين مِن الحق مِنهم اجتمَع مِن ذلك شيءٌ له قدْرٌ جليلٌ

فينْبغي أنْ يعظُم شكْرُنا للآتين بيَسيرِ الحقّ فضلاً عمَّنْ أتى بكثيرٍ مِن الحق ، إذ أشْرَكونَا في ثِمارِ فكرِهم ، وسهَّلوا لنا الحقَّية الخَفية ، بما أفَادونا مِن المقدِّماتِ المُسهِّلة لَنا سُبُلَ الحق ، فإنَّهم لو لمْ يكونوا لمْ يجتمِع لنا مع شدَّةِ البحْثِ في مُدَدِنا كُلّها هذه الأوائلُ الحقّيةُ التي بها تخرَّجْنا إلى الأوَاخِرِ مِن مطلوباتِنا الخَفية

فإن ذلك إنما اجتمَع في الأعْصارِ السالِفةِ المتقادِمةِ عصْراً بعدَ عصرٍ إلى زمانِنا هذا ، مع شدَّةِ البحْثِ ولزومِ الدأبِ ، وإيثار التَعَبِ في ذلك

وغيرُ مُمكِنٍ أن يجتمِع في زمَنِ المرْءِ الواحدِ ، وإنْ اتَّسعتْ مُدَّتُه واشتدَّ بحْثُه ، ولطُفَ نظَرُه ، وآثَر الدأبُ ما اجتمَع بمثلِ ذلك مِن شدَّةِ البحْثِ وإلطافِ النظر وإيثار الدأبِ في أضْعافِ ذلك مِن الزَّمان الأضْعاف الكثيرة

فأما أَرِسْطُوطَالِس مُبرِّزُ اليُّونانيّينَ في الفلْسفة فقال : ينبغي لَنا أن نشكُر آباءَ الذين أتوا بشيء مِن الحق ، إذْ كانوا سببَ كونِهم ، فضلاً عنهم ، وإذْ هم سببٌ لنا إلى نيلِ الحق ، فمَا أحْسنَ ما قال فِي ذلك

وينبَغي لنا ألَّا نَسْتحِي مِن استحسانِ الحق واقتناءِ الحقّ مِن أيْنَ أتَى ، وإن أتَى مِن الأجناس القاصية عنّا والأمَمِ المباينة لنا ، فإنه لا شَيْءَ أولى بطالبِ الحق مِن الحق ، وليس ينبغي بَخْسُ الحقّ ، ولا تصْغيرٌ بقائلِه ولا بالأتي به ، ولا أحدَ بُخِسَ بالحق ، بل كلٌّ يُشرّفُه الحقُّ

 

“Haqqın ən vacibi, bizim qeyri-ciddi, kiçik mənafeylərimizin bir səbəbi/vasitəsi olan kimsələri qınamamaqdır! O halda bizim önəmli, həqiqi və ciddi mənafeylərimizin ən böyük səbəbi/vasitəsi olan kimsələrə münasibətimiz necə olmalıdır?

Onlar haqqın bir bölümünü əldə edə bilməsələr də, bizə çatdırdıqları fikirlərinin səmərəsilə (əldə etdiyimiz nailiyyətlərdə) bizim üçün “fikir ataları” və ortaq olublar. O fikir səmərələri ki, onların (bizdən öncəki fikir adamlarının) həqiqətinə vara bilmədiyi bir çox məlumata çatmaqda bizim üçün yol və alət/vasitədirlər.

Xüsusilə də, bizim və başqa xalqlara mənsub, bizdən öncə yaşamış görkəmli fəlsəfəçilərin qatında aşağıdakı fikir aydın olmuşkən: Heç bir insan həqiqətə öz fərdi cəhdilə - həqiqətin layiq olduğu şəkildə - nail olmamışdır, (düşünən) topluluq onu birlikdə əhatə edə bilməmişdir! Əksinə onlardan hər biri ya həqiqətdən heç bir şeyə nail olmamış, yaxud həqiqətin layiq olduğu şəklə nisbətdə çox az şeyə nail olmuşdur. Onlardan hər birinin həqiqətdən əldə edə bildiyi kiçik nailiyyətləri topladıqda, ortaya böyük/önəmli bir şey (fikri məlumat bazası) çıxır.

Elə isə, həqiqətin böyük bir bölümünü ortaya çıxaranlar bir yana, onun kiçik bir qismini ortaya qoyanlara təşəkkürümüz (minnət borcumuz) böyük olmalıdır! Çünki, bizi öz fikirlərinin səmərəsinə ortaq etdilər, həqiqətin yollarını asanlaşdırıcı olan müqəddimələri açıqlamaq surətilə gizli həqiqətləri (onların anlaşılmasını) bizim üçün asanlaşdırdılar.

Əgər onlar olmasaydı, bütün zamanımızı ciddi araşdırmalarla keçirsəydik də, bu ilkin (ibtidai) həqiqətlər bizim üçün hasil olmazdı. O ilkin həqiqətlər ki, bizlər onlardan istifadə edərək (bizim üçün) gizli hədəflərdən ibarət son həqiqətləri əldə etdik.

Bu (fikri məlumat bazası), keçmiş əsrlərdə, bizim zamanımıza qədər əsrdən əsrə, ciddi araşdırma, davamlı gərgin çalışma və bu yolda məşəqqətə qatlanaraq toplanmışdır.

Bir insanın ömrü uzun, araşdırması ciddi, analizi incə, çalışması gərgin olsa da, bundan qat-qat çox olan bir zamandakı ciddi araşdırma, incə analiz və gərgin çalışma nəticəsində toplanan şeyin o insanın ömründə toplaması mümkün deyil!

Yunanların görkəmli filosofu Aristotel bu barədə necə də gözəl deyib: “Həqiqətin bir parçasını ortaya çıxaranların özləri bir yana, atalarına da təşəkkür etməliyik. Çünki, ataları onların varlıq səbəbidir. Onlar özü isə, bizim həqiqəti əldə etmə səbəbimizdir.”

Haradan gəlirsə gəlsin, haqqı xoş qarşılamalı, onu mənimsəməliyik! Bizdən uzaq irqlərdən, bizə müxalif ümmətlərdən gəlsə də!

Çünki, həqiqəti axtaran kimsə üçün ondan daha önəmli heçnə yoxdur!

Haqqı dəyərsizləşdirməməli, söyləyəni və ya onu ortaya qoyanı kiçiltməməliyik. Çünki, haqla kiçilən heç kim yoxdur. Əksinə hər kəsi ucaldan elə həqiqətdir!”

 

Qaynaq: Yaqub bin İshaq Əl Kindi: Rəsəilul Kindi Əl Fəlsəfiyyə: 102-103

Darul Fikril Arabi: 1369/1950

 

 

Qeyd: Kindi, bir çox insanın anlamağa çətinlik çəkdiyi bir həqiqəti ortaya qoymuşdur. İstər əqli, istər təcrübi, hətta Şəri elmlərdə varılan mərtəbə heç bir şəxsin fərdi əməyinin məhsulu deyil!

Əgər Şafinin “Ər Risalə” adlı əsərini Fiqh Üsulu çöllərində çəkilmiş torpaq yol hesab etsək, Cəssasın “Əl Fusul” əsəri bu torpaq yola çınqıl daşları döşəmiş, Razinin “Əl Məhsul” əsəri bu daş yolu asfaltlamış, Amidinin “Əl İhkəm” adlı əsəri bu yolu genişlədib avtomagistral halına gətirmişdir. Bu yolu inkişaf etdirməyə, təkmilləşdirməyə ehtiyac varmı? Əlbəttə! Xüsusilə yol çəkənlərin bir çoxunun torpaq yolun üstünə yenidən torpaq yol çəkməklə məşğul olduğunu nəzərə alsaq ehtiyac böyükdür…

Əgər Calinosun Tibb elmində cığır açdığını düşünsək, Əbu Bəkr Ər Razi onu genişlətmiş, İbn Sina o yola daş döşəmişdir. Bir çox millətdən olan təbiblərin əməyinin meyvəsi olaraq bu gün Tibb elminin yolları asfaltdır. Bu yolları daha da inkişaf etdirməyə ehtiyac varmı? Şübhəsiz!

Əgər bu gün düşüncə üfüqümüzdə buludlar azdırsa, bunun səbəbi bizdən öncəkilərin müxtəlif sahələrdəki təcrübələri, uzun-uzadı təfəkkürləridir. Hətta bizim fikirlərə müxalif olanlar da bizim təfəkkür köməkçilərimizdir. Çünki, onlar qarşı tərəfdən baxaraq bizim düşüncələrimizin zəif nöqtələrini görməyə çalışırlar. Beləcə düşüncələrimiz testdən keçir, zəif yerləri aşkarlanaraq tərəfimizdən düzəldilir…

Bizlər bizdən öncəkilərin çiyinlərinə çıxaraq ucaldığımız kimi, övladlarımız da bizim çiynimizə çıxaraq daha da yüksəkdə olmalıdırlar. Lakin, bunun üçün onlara üzərinə basacaqları çiyinlər qoyub gedə bilməliyik. Keçmişlərin sönmək üzrə olan atəşinin külünü mühafizə edərək deyil, o atəşi alovlandıraraq ötürməyi bacarmalıyıq gələcək nəsillərə… Əgər övladlarımızın yolları asfaltlamasını istəyiriksə, onlara miras aldığımız torpaq yolu deyil, daş döşəyərək təslim etməliyik bu yolları… Torpaq yolun üzərindən yeni torpaq yollar salaraq, özümüzü yol salanlar olaraq tanıtmağın nə insanlığa, nə də bizim Axirətimizə heç bir faydası olmayacaq…

[Muslih]

Tarixin ən güclü imperiyalarından birini quran, onu iqtisadi, hərbi cəhətdən inkişaf etdirən və tarixdə buraxdığı iz səbəbilə adını eşitməyən kimsənin qalmadığı Teymurləng...

O, öz oğulları üçün yazdığı iddia edilən bir kitabda yaşadığı zəngin təcrübəni onlarla bölüşür. Kitab Makiavellinin “Hökmdar” əsərinin bənzəridir və ondan daha öncə qələmə alınıb. Həmçinin günümüz türkcəsinə tərcümə edilib.

Teymurləngin öz təcrübələrini bölüşdüyü bu əsərdə üzərində ən çox durduğu nöqtələrdən biri məhz təcrübələrdən istifadə etməkdir. O, başqalarının təcrübələrinə nə qədər önəm verdiyini aşağıdakı sətirlərlə ifadə edir:

 

“Məndən öncəki hökmdarların yüksəlmə və çökmə səbələrini oxudum və təhqiq etdim. Onların etdikləri xətalardan qorunmağa çalışdım.

 

Ağıllı olub, hikmət və səbatı özündə toplayan və məşvərət edə biləcəyim yaşlılar… Bunlar mənim məsləhətçilərim idi. Onlara özümə davrandığım kimi davranardım. Çünki onlar, mənimlə öz təcrübələrini bölüşürdülər.

 

Tarixçiləri ətrafıma topladım. Mənə peyğəmbərlərin və salihlərin həyatlarını öyrətdilər. Bütün dünya hökmdarlarını, dövlətlərinin inkişaf və çöküş səbəblərini nəql etdilər. Bu hökmdarların yaşantıları, söz və əməlləri mənim üçün böyük bir təcrübə qaynağı oldu.”

 

Qaynaq: Timurlenk: Timurun Prensipleri: 36, 43, 46

Türkiyə: İlgi-Kültür-Sanat Yayınları: 2017

[Muslih]

Məşhur Alman filosofu İmmanuel Kant (1724-1804 m) təhsil haqqında mülahizələrində təcrübələrdən faydalanmanın qaçınılmazlığı haqda deyir:

 

“11. Təhsil ancaq nəsillər boyu tətbiqatla qüsursuz hala gələ biləcək bir sənətdir!

Hər nəsil, özündən öncəki nəslin bilgilərini əldə edərək, insanın təbii istedadlarını - uyğun nisbət/ölçülər və hədəflərilə bağlantısı daxilində - inkişaf etdirəcəyi bir təhsilə doğru daha çox yaxınlaşa bilər və beləcə bütün insan soyunun varacağı son/kamil nöqtəyə doğru irəlilədər...

12. Təhsil üsuluna dair doğru bir anlayış ancaq bir nəslin digərinə təcrübə və bilgi bazasını nəql etməsi, hər bir nəslin öz bazasını sonrakına nəql etmədən əvvəl ona özünə aid (özünün əldə etdiyi) nələrisə əlavə etməsi halında ortaya çıxa bilər...

20. Doğrusu insanlar təhsildə təcrübələrin lüzumsuz olduğunu və (təhsillə bağlı) hərhansı bir şeyin yaxşımı, yoxsa pismi olduğuna məntiqimizlə qərar verə biləcəyimizi düşünürlər.

Bu böyük bir xətadır! Təcrübə bizə öyrədir ki, bir təcrübənin nəticələri çox vaxt gözlədiyimizdən tamamilə fərqli olur.

Dolayısıyla özümüz üçün təcrübələri bir yolgöstərici olaraq seçməmiz gərəkli olduğuna görə, heç bir nəslin özbaşına qüsursuz bir təhsil layihəsini ortaya qoya bilməyəcəyini görürük.”

 

Qaynaq: İmmanuel Kant: Eğitim Üzerine: 38 və 46

Say Yayınları: 2017

 

Qeyd: İnsanlar ancaq özlərindən öncəkilərin çiyinlərinə çıxdıqları zaman uca ola bilirlər… Bu, Allahın dəyişməz qanunlarından biridir…

İslam aləmində tam əksinə tətbiq edilən qanunlardan biri… Bizlər keçmişlərin təcrübələrini analiz edib, onların üzərinə özümüzdən nələrsə artırmaq, bu bazanı gələcək nəsillərə daha kamil halda ötürmək yerinə, keçmişimizi tavaf etməklə məşğuluq…

Çünki, tərsdən oxuduğumuz qanuna görə hər məsələdə ən ideal çözümləri bizdən öncəkilər ortaya qoyub… Biz nəinki bu təcrübələrə əlavə etmək, onların hansısa bir əlavəyə, təkmilə ehtiyac duyduğundan belə şübhələnmirik…

Hətta ümmət olaraq yaşadığımız çoxsaylı acı təcrübələrdən nəticə çıxarmaqdan acizik… Nəinki uzaq tarix, hətta son beş ildə yaşadığımız təcrübəni istifadə etməkdən, ondan ibrət almaq və üzərinə əlavələr etməkdən məhrum olma damğasıyla damğalanmışıq…

Uca Allahın təcrübələr haqda qanununu idrak edənlər isə, hər gün boynumuzdakı zənciri daha da qalınlaşdırmaqdadırlar…

Qanunları idrak edənlərin, bu qanunları idrakdan aciz qalanlar üzərində bir qələbəsidir bu…

 

[Usuli]

“Keçmiş həyatını geri qaytara bilməzsən. Ancaq bir kitabın köməyilə dünyanın ən böyük alimlərinin ömür boyu əldə etdikləri təcrübəni qazana bilərsən” (Şarl Lui Monteskyö)