Bu mövzudakı ismarıc sayı: 4

[Usuli]

بسم الله الرحمن الرحيم

 

İslamın tələbləri sadəcə mənəvi sahədə deyil, həmçinin maddi sahədədir. Dinimiz mənəvi təmizliyi əmr etdiyi kimi, mali təmizliyi – haram qazancdan uzaq durmağıda əmr edir.

Lakin bəzən özümüzdən asılı olmayaraq əlimizə haram pullar keçə bilir. Məsələn bank əməliyyatı zamanı gecikmə səbəbilə qazandığımız faiz, məhkəmənin lehimizə çıxardığı qərarda maddi zərərin bizə faiziylə ödənməsi və bənzəri durumlar.

Yaxud əlimizdə daha öncə cahiliyyədə aldığımız müxtəlif haqsız qazanclar olur. Bu haram malları nə etməliyik? Şəriət bu malların istifadəsi yönündə hansı hökmü verib?

Ölkəmizdə yaşayan müsəlmanlar bu hallarla sıx qarşılaşırlar və insanlar bu mallarla nə edəcəklərini bilmirlər. Bu səbəblə məsələ haqqında kiçik bir məqalə yazaraq müsəlmanların üzərindən bu yükü də götürməyə çalışdıq. Tövfiq ancaq Allahdandır.

[Usuli]

Şafilərdən Əbu Həmid Əl Ğazali (450-505 h/1058-1111 m) əldə olan haram maldan xilas olmanın yolları, hara sərf ediləcəyi yönündə alimlərin əksəriyyətinə aid olan mövqeyi müxtəlif yönlərdən əsaslandıraraq deyir:

 

فإن قيلَ : ما دليلُ جوازِ التصدُّق بما هو حرامٌ وكيف يتصدَّق بما لا يملِك وقد ذهَب جماعةٌ إلى أن ذلك غيرُ جائز لأنه حرامٌ وحُكي عن الفضَيْل أنه وقَع في يده درهمانِ فلما علِم أنهما مِن غير وجهِهما رَماهُما بين الحِجارة وقال لا أتصدَّق إلا بالطيَّب ولا أرضى لغيري ما لا أرضاه لنفسي , فنقول نعم ذلك له وجهٌ واحتمالٌ وإنما اخترْنا خلافَه للخبَر والأثَر والقياس

أما الخير فأمَر رسول الله صلى الله عليه وسلم بالتصدق بالشاة المَصْلِيَّةِ التي قدِّمت إليه فكلَّمته بأنها حرامٌ إذ قال صلى الله عليه وسلم أطْعِموها الأُسارى

ولما نزل قوله تعالى { الم غُلِبَتِ الرُّومُ فِي أَدْنَى الْأَرْضِ وَهُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَيَغْلِبُونَ } كذَّبه المشركون وقالوا للصحابة : ألا ترَون ما يقول صاحبُكم يزعَم أن الرومَ ستغلِب فخاطرَهم أبو بكر رضي الله عنه بإذنِ رسولِ الله صلى الله عليه وسلم فلما حقَّق اللهُ صدْقَه وجاء أبو بكر رضي الله عنه بما قامَرهم به قال عليه الصلاة والسلام هذا سُحْتٌ فتصدَّقْ به وفرِح المؤمنون بنصرِ الله وكان قد نزَل تحريمُ القِمار بعد إذنِ رسول اللَّهِ له في المخاطرة مع الكفار

وأما الأثر فإنَّ ابنَ مسعودٍ رضي الله عنه اشترى جاريةً فلم يظفر بمالكِها لينقُدَه الثمَنَ فطلَبه كثيراً فلم يجِدْه فتصدَّق بالثمنِ وقال اللهمَّ هذا عنه إن رضي وإلا فالأجر لي

وسئل الحسن رضي الله عنه عن توبة الغالِّ وما يؤخَذ منه بعد تفرُّقِ الجيْش فقال يتصدَّق به

وروي أن رجلاً سوَّلت له نفسُه فغلَّ مائةَ دينارٍ مِن الغنيمة ثم أتى أميرَه ليرُدَّها عليه فأبى أن يقبِضها وقال له تفرَّق الناسُ فأتى معاويةَ فأبى أن يقبِضَ فأتى بعضَ النُّساك فقال ادفَعْ خُمْسَها إلى معاويةَ وتصدَّقْ بما يبقى فبلَغ معاويةَ قولُه فتلهَّف إذا لم يخطُر له ذلك

وقد ذهَب أحمدُ بن حنبل والحارس المحاسبي وجماعةٌ مِن الوَرِعين إلى ذلك

وأما القياس فهو أن يقال إن هذا المال مردّدٌ بين أن يُضيَّعَ وبين أن يُصرَف إلى خيرٍ إذ قد وقَع اليأسُ مِن مالكِه وبالضرورة يُعلَم أن صرْفَه إلى خيرٍ أولى مِن إلقائه في البحْر فإنا إن رميْناه في البحْر فقد فوَّتناه على أنفسِنا وعلى المالك ولم تحصُل منه فائدةٌ وإذا رميْناه في يدِ فقيرٍ يدعو لمالكِه حصَل للمالك بركةُ دعائه وحصَل للفقير سدُّ حاجته وحصول الأجْر للمالك بغيرِ اختياره في التصدُّق لا ينبغي أن يُنكَر فإنَّ في الخبَرِ الصحيح إن للزارعَ والغارسَ أجراً في كلِّ ما يُصيبه الناس والطيورُ مِن ثِماره وزَرْعِه

وذلك بغير اختيارِه وأما قولُ القائل لا نتصدَّق إلا بالطيِّب فذلك إذا طلَبنا الأجر لأنفسِنا ونحن الآن نطلُب الخلاصَ مِن المظلَمة لا الأجرَ وتردَّدْنا بين التضيِيع وبين التصدُّق ورجَّحنا جانبَ التصدُّقِ على جانبِ التضيِيع

وقول القائل لا نرْضى لغيرِنا ما لا نرْضاه لأنفسِنا فهو كذلك , ولكنه علينا حرامٌ لاستغنائِنا عنه وللفقير حلالٌ إذ أحلَّه دليلُ الشرع وإذا اقتضتِ المصلَحةُ التحليلَ وجَب التحليلُ وإذا حلَّ فقد رضِينا له الحلالَ

 

“Əgər aşağıdakılar zikr edilərək etiraz edilərsə: “Haram malı sədəqə verməyin caizliyinə dəlil nədir?”, “İnsan sahib olmadığı malı necə sədəqə verə bilər?”, “Bir qrup alim haram olduğu üçün belə bir sədəqə prosesinin caiz olmadığına qərar vermişlər”, ”Fudeylin əlinə iki dirhəm keçdi, daha sonra bunların uyğunsuz yoldan qazanıldığını öyrənincə, daşların arasına atıb, “mən ancaq təmiz olandan sədəqə verərəm və özüm üçün razı olmadığım bir şeyə başqası üçün razı olmaram” dedi” ... bütün bunlara cavabımız belə olar:

Bəli! Bu görüşün dayanaq və əsası vardır. Lakin, bizlər hədisə, səhabədən gələn əsərə və qiyasa dayanaraq bunun əksinə bir görüşə vardıq.

 

Hədisə gəlincə, Rəsulullah – sallallahu aleyhi və səlləm- ona təqdim edilən və özünün haram olduğunu xəbər verən qızardılmış qoyunun sədəqə verilməsini əmr edərək “bu qoyunu əsirlərə yedirin” demişdir.

“Rumlular yer üzünün ən yaxın yerində məğlub oldular. Bu məğlubiyyətdən sonra isə qalib gələcəklər” məzmunlu ayələr nazil olduqda müşriklər onu yalanladılar və səhabələrə “dostunuzun nə dediyini görürsünüzmü? Rumluların qalib gələcəyini iddia edir” dedilər.

Əbu Bəkr – Allah ondan razı olsun – Rəsulullahın iznilə onlarla bəhsə girdi. Daha sonra Allah Əbu Bəkri haqlı çıxarınca bəhsdə qazandıqlarını götürüb Rəsulullahın yanına gətirdi. Peyğəmbər buyurdu: Bu kirli qazancdır. Bunu sədəqə ver! Möminlər Allahın dəstəyi üçün sevindilər. Qumarın haramlığı hökmü Rəsulullahın Əbu Bəkrə kafirlərlə bəhs etməsinə izin verməsindən sonra nazil oldu.

 

(Səhabə və digərlərindən varid olan) əsərlərə gəlincə, İbn Məsud – Allah ondan razı olsun – bir cariyə aldı, sahibini tapa bilmədi ki pulunu ödəsin. Çox axtarsada tapa bilmədi. Cariyənin pulunu sədəqə verdi və dedi: Allahım! Əgər razıdırsa mal sahibinin sədəqəsi olsun. Əks halda əcr/savab mənimdir.

Həsənul Basridən – Allah ondan razı olsun – Qənimət malından oğurlayanın tövbəsi və ordu dağılışdıqdan sonra ondan nə alınacağı haqqında soruşuldu. Həsən sədəqə verməsini dedi.

Rəvayət edilir ki, bir adam nəfsinə uyub qənimətdən yüz dinar oğurladı. Sonra (peşman olub) malı geri vermək üçün əmirinin yanına getdi. Əmir “ordu artıq dağılışıb” deyərək qəbuldan imtina etdi. Sonra Muaviyənin yanına gəldi və o da almaqdan imtina elədi.

Daha sonra bəzi abidlərin yanına gəldi. Ona belə dedilər. Beşdə birini Muaviyəyə ver, qalanını sədəqə olaraq dağıt. Bu fətva Muaviyəyə çatanda, öz ağlına gəlmədiyi üçün təəssüf etdi.

Əhməd bin Hənbəl, Haris Əl Muhasibi və vəra əhlindən bir qrup da bu görüşdədir.

 

Qiyasa gəlincə, bu mal haqqında iki şey mümkündür. Ya zay ediləcək, ya da xeyirli bir işə sərf ediləcək. Əgər sahibinə qaytarılmasından ümid kəsilərsə, zərurətən aydındır ki, xeyirli bir işə xərclənməsi, dənizə atılmasından daha faydalıdır.

Çünki, biz onu dənizə atsaq həm özümüzü həmdə sahibini ondan məhrum etmiş olarıq və heç bir fayda hasil olmaz.

Ancaq bu malı mal sahibinə dua edəcək bir fəqirə verdikdə mal sahibi bu duanın bərəkətini görər, fəqirin isə ehtiyacı təmin edilər.

Sədəqədə mal sahibinin seçimi olmadan ona savab yazılması mümkündür. Çünki, səhih hədisdə qeyd edilir ki, bağça sahibi və əkincilər quşların və insanların oradan yediyi hər şeyə görə savab qazanar. Halbuki bu onların seçimiylə deyil.

 

“Biz ancaq təmiz maldan sədəqə verərik” sözünə gəlincə, özümüz üçün savab qazanmaq istəyiriksə doğrudur. Lakin, bu halda məqsədimiz savab yox, zülmən qəsb edilmiş maldan qurtulmaqdır.

Malı zay etmək və sədəqə vermək arasında tərəddüd etdik və sədəqə yönünü zay etməkdən üstün tutduq.

“Özümüz üçün razı olmadığımız bir şeyə başqası üçün razı olmarıq” sözünə gəlincə, doğrudur. Lakin, bizim ehtiyacımız olmadığı üçün bizə haram olmaqla yanaşı fəqir üçün halaldır. Çünki, şəri dəlil bunu halal qılmışdır. Məsləhət halallığı gərəkli qılıbsa, halal qılmaq vacibdir. Mal halallaşınca, biz fəqir üçün halala razı olmuş oluruq.”

 

Qaynaq: Əbu Həmid Əl Ğazali: İhyəu Ulumid Din: 2/131

Beyrut: Darul Marifə

[Usuli]

Malikilərdən Əbu Abdillah Əl Qurtubi (600-671 h/1204-1274 m) haram mal haqqında hökmləri bu şəkildə tərtibləyir:

 

قال علماؤنا : إنَّ سبيلَ التوبة مما بيده مِن الأموال الحرام إن كانت مِن ربا فليرُدَّها على مَن أربى عليه ، ومطْلبُه إن لم يكن حاضراً ، فإن أيِس مِن وجودِه فلْيَتصدَّقْ بذلك عنه . وإن أخَذه بظلمٍ فليفعَلْ كذلك في أمرِ مَن ظلمه

فإن التبَس عليه الأمرُ ولم يدرِ كمِ الحرامُ مِن الحلال مما بيَده ، فإنه يتحرَّى قدْرَ ما بيده مما يجِب عليه ردُّه ، حتى لا يشُكَّ أن ما يبقى قد خلَص له فيرُده مِن ذلك الذي أزال عن يده إلى مَن عرَف ممَّن ظلَمه أو أربى عليه ، فإن أيِس مِن وجوده تصدق به عنه

 فإن أحاطتْ المظالمُ بذمَّتِه وعلِم أنه وجب عليه مِن ذلك ما لا يُطيق أداءَه أبداً لكثْرتِه فتوبتُه أن يُزيلَ ما بيده أجمع إما إلى المساكين وإما إلى ما فيه صلاح المسلمين ، حتى لا يبقَى في يده إلا أقلُّ ما يُجزئه في الصلاة مِن اللباس وهو ما يستُر العورةَ وهو مِن سرَّتِه إلى ركْبتَيه ، وقُوتِ يوْمِه

 

“Alimlərimiz belə deyiblər: Əldə olan haram maldan tövbənin yolu belədir:

1. Əgər bu, faizdən qazanılmış maldırsa, faiz aldığı kimsəyə geri qaytarmalıdır. Adamla münasibəti yoxdursa onu axtarıb tapmalıdır. Əgər tapmaqdan ümid kəsərsə o malı sədəqə versin. Əgər malı zülm edərək alıbsa eyni şəkildə davranmalıdır.

2. Əgər mallar qarışar, hansı miqdarın haram hansının halal olduğunu bilməzsə, araşdırıb qaytarılması vacib olan malın miqdarını təyin edər ki, qalan malın təmizləndiyində şübhəsi qalmasın. Malı zülmən əldən alan kimsə, haramlığını təsbit etdiyi malı zülm etdiyi və ya faiz aldığı kimsələrdən tanıdığına geri verməlidir. Yox əgər mal sahibini tapmaqdan ümid kəsərsə sədəqə verər.

3. Əgər zülmən alınmış mallar onun bütün varidatını əhatə edər və çoxluğu səbəbilə (hamısını tək tək) sahiblərinə geri verməyə gücü çatmayacağını bilərsə, belə birisinin tövbəsi əlindəki bütün malı miskinlərə və ya Müsəlmanların ümumi məsləhətinə olan (infrastruktur kimi) şeylərə xərcləməsidir.

Öz əlində isə bu maldan ancaq namaz qıldıqda göbəklə diz qapağı arasındakı övrətini örtəcək qədər minimal şərtləri daşıyan bir libas və bir günlük ərzaq saxlaya bilər.”

 

Qaynaq: Əbu Abdillah Əl Qurtubi: Əl Cami li Əhkəmil Quran: 3/366

Qahirə: Darul Kutubil Misriyyə: 1384/1964
 

[Usuli]

Maliki alimlərindən İbn Abdil Bərr (368-463 h/978-1071 m) "Əl İstizkar" adlı əsərində qənimətdən oğurlanmış haram maldan xilas olmaq haqqında alimlərin əksəriyyətinin görüşünü nəql edir:

 

وأجمع العلماء على أن على الغالِّ أن يردَّ ما غلَّ إلى صاحبِ المقاسِم إن وجَد إلى ذلك سبيلا وأنه إذا فعَل ذلك فهي توبة له

واختلفوا إذا افترَق أهلُ العسكَر ولمْ يُوصَل إليه

فذهَب أكثرُ أهلِ العلم إلى أنه يدفَع إلى الإمام خُمْسَه ويتصدَّق بالباقي فإن خاف الإمامَ على نفْسِه تصدَّق به كلِّه

 

“Alimlər icma etmişlər: Qənimətdən mal oğurlamış insan, əgər yol taparsa oğurladığı malı bu malda haqqı olan digər əsgərlərə çatdırmalıdır və bunu etməsi tövbə sayılır.

Ancaq ordunun dağılışması və onlarla əlaqə qurmanın mümkün olmaması halı haqqında ixtilaf etmişlər.

Elm əhlinin əksəriyyəti belə demişdir: Oğurladığının beşdə birini imama verib, geri qalanını sədəqə edər. Əgər imamın onu cəzalandıracağından qorxarsa oğurladığının hamısını sədəqə verər.”

 

Qaynaq: İbn Abdil Bərr: Əl İstizkar: 5/93

Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə: 1421/2000
 

[Usuli]

Hənbəlilərdən Zeynuddin İbn Rəcəb (736-795 h/1335-1393 m) məsələmiz haqqında deyir:

 

مِن تصرُّفاتِ الغاصب في المال المغصوب : أن يتصدَّقَ به عن صاحبِه إذا عجَز عن ردِّه إليه أو إلى ورثتِه ، فهذا جائزٌ عند أكثرِ العلماء ، مِنهم مالك ، وأبو حنيفة ، وأحمد وغيرُهم

 

“Qəsb edənin qəsb edilmiş maldakı tasarruflarından biridə, sahibinə və ya varislərinə geri qaytara bilmədiyi zaman sahibi adına sədəqə verməkdir.

Alimlərin əksəriyyəti qatında bu caizdir. Malik, Əbu Hənifə, Əhməd və digərləri bunu caiz sayanlardandır.”

 

Qaynaq: İbn Rəcəb: Camiul Ulum vəl Hikəm: 1/267

Beyrut: Muəssəsətur Risalə: 1422/2001