Bu mövzudakı ismarıc sayı: 6

[Usuli]

مَنْ كَفَرَ بِاَللَّهِ مِنْ بَعْدِ إيمَانِهِ إلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمَانِ وَلَكِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْرًا فَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ مِنْ اللَّهِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ

"Qəlbi imanla dolu olduğu halda məcbur edilən müstəsna, kim iman etdikdən sonra Allaha küfr edərsə və küfrə könlünü açarsa, onların üzərinə Allahdan bir qəzəb vardır və onları böyük bir əzab gözləyir." (Ən Nəhl: 16/106)

 

 

Mövzunun işıqlandırma səbəbi:

 

Yaşadığımız ölkə dini və dünyəvi sahədə çirkinliklər və analoqu olmayan qəribəliklərlə zəngindir... Ölkədə yaşayan müsəlmanlar, bəzən öz etiqadlarına zidd olan əməlləri yerinə yetirməyə və ya sözləri söyləməyə məcbur edilirlər. Bu əməllərdən və sözlərdən bəzisi günah, bəzisi isə küfr dərəcəsinə varır.

Bu yazımda müsəlmanların məcburiyyət altında nələri edib, nələri deyə biləcəklərini aydınlaşdırmaq, onlara Allahın - subhanəhu və təala - bu mövzudakı rüxsət və qadağalarını tanıtmaq istəyirəm. Beləcə onlar şəriətin sərhədlərini öyrənib, onlara müvafiq əməl etmə fürsəti qazanmış olsunlar.

Bu barədə Azərbaycanlı oxucunun faydalanacağı elmi, sadə və anlaşılır bir yazıya rast gəlməməm, yazılan məqalələrin çoxunun safsatadan və saxta "müctəhidlərin" təxəyyüllərindən ibarət olması, məsələnin izahına olan ehtiyacı daha da şiddətləndirdi.

Mövzu ümumiyyətlə ikrahın keyfiyyəti, şərtləri, nəyi caiz qılıb qılmayacağı və bənzəri məsələlərin işıqlandırılmasından ibarətdir.

Mövzunu hazırlarkən - təfsili və dəqiq açıqlamaları ilə seçilən - Hənəfi alimlərinin görüşlərindən istifadə etdim. Mövzu tərtibli izah edildikdən sonra, Allahın izni və yardımıyla məsələnin müxtəlif yönləriylə əlaqəli digər məzhəblərdən olan elm əhlinin görüşləri də zikr ediləcək. Mövzuyla bağlı gətiriləcək nəqllərin doğru anlaşılması üçün, mümkün qədər tərtiblənmiş olan ümumi müddəaları mənimsəməyə çalışın. Bu halda alacağınız yeni məlumatlar, sanki beyninizdə artıq qurulmuş rəflərə yerləşdiriləcək və daha qalıcı olacaq.

Bu yazımla müsəlmanların bir sıxıntısını ortadan qaldıra biləcəyimi ümid edir və uca Allahdan məni buna müvəffəq qılmasını diləyirəm. Ondan başqa müvəffiq yoxdur!

 

İkrahın tərifi:

 

İkrah lüğətdə: Başqasını, etmək istəmədiyi/xoşlamadığı işə məcbur etməkdir.

Fiqh terminalogiyasında/istilahda: Birisini müəyyən şərtləri daşıyan bir təhdidlə təhdid edərək, razı olmadığı və öz ixtiyarına buraxılarsa etməyəcəyi bir işi etməyə və ya sözü söyləməyə məcbur etməkdir.

Rızadan məqsəd, edilən işin rahatlıqla/istəyərək edilməsidir. İxtiyar/seçmə imkanından məqsəd isə, bir şey etmə və etməmə arasında tərcih imkanıdır.

 

Mövzuda istifadə edilən əsas terminlər:

Biz öz məqaləmizdə terminlərdən mümkün qədər az istifadə etsəkdə, mövzuyla bağlı geniş məlumat almaq istəyənlər üçün qarşılaşacaqları bəzi önəmli terminləri izah etməyi faydalı gördük:

Mukrih (المُكرِه) – məcbur edən şəxs.

Mukrəh (المُكرَه) – məcbur edilən şəxs.

Mukrəh aleyh (المُكرَه عليه) – edilməyə məcbur edilən fel.

Mukrəh bih (المُكرَه به) – məcbur etmədə təhdid olaraq istifadə edilən cəza.

 

İkrahın növləri:

 

İkrahda diqqətə alınan ölçü, haraya və hansı şəkildə vurulması deyil, zərbənin və ya digər şeylərin ortaya çıxardığı nəticələrdir.

İkrah etibara alınıb alınmama, üzr təşkil etmə yönündən iki qismdir:

1. Qeyri Mulci/Naqis/Diqqətə alınmayan ikrah (الإكراه الغير الملجئ).

Bu ikrah, insanı həyat və ya bir üzvün tələf olması kimi təhlükəylə üz üzə qoymayacaq qədər yüngül vurulması, qısa müddət həbsə (bir gündən az) atılması kimi fellərlə həyata keçir. Bu cür ikrahın, edilən əmələ görə günah qazanma mövzusunda heç bir rolu yoxdur. Varlığı yoxluğu kimidir. Şəriət bu cür naqis ikrahı etibara almamışdır. İnsan, bu cür zəif ikrah altında etdiyi fellərdən normal halda olduğu şəkildə sorumludur. Lakin bu sıradan insanlar üçün belədir. Toplumda hörmət sahibi olan insanlar üçün bir sillə, qulağının çəkilməsi kimi kiçik fellər belə tam ikrah kimidir. Bu ikrah sadəcə rızanı ortadan qaldırır.

2. Mulci/Kamil/Diqqətə alınan ikrah (الإكراه الملجئ).

Bu ikrah isə, insanı həyat və ya bir üzvün tələf olması kimi təhlükəylə üz üzə qoyacaq qədər ciddi döymə, uzun müddətli həbs (bir gündən çox) kimi şeylərlə gerçəkləşir. İkrahın bu növü müəyyən şeylərdə insan üçün üzr təşkil edir və o, etdiyi əməllərin bir qismindən dolayı sorumlu olmaz. Şəriət, bu cür kamil ikrahı mötəbər görmüşdür. Bu ikrah həm rızanı, həm ixtiyarı ortadan qaldırır.

Bu təhdidlərin insanın özünə və ya atasına, anasına, babasına, nənəsinə, uşaqlarına, nəvələrinə, həyat yoldaşına edilməsi arasında bir fərq yoxdur. Hamısı ikraha səbəbdir.

Lakin sayılan siniflərdən olmayan bir adamı cəzalandırma təhdidi bizim üçün ikrah sayılmaz. Məsələn: "küfr et! Yoxsa filankəsi öldürəcəyik" deyilməsi bizə ikrah sayılmaz.

 

İkrahın mötəbər olma şərtləri:

 

İkrah mulci/kamil olsa belə, şərən mötəbər sayılması və sahibinə müəyyən yerlərdə üzr təşkil etməsi üçün bəzi əlavə şərtlər də vardır:

1. Mukrihin – məcbur edən kimsənin söylədiyi təhdidi həyata keçirmə qüdrətində olması. Bu mövzuda zənni qalibə etibar edilir. Məsələn bizim bir orqanımızı tələf etməkdən aciz olduğunu bildiyimiz uşağın bu mövzudakı təhdidi diqqətə alınmaz. Çünki o, dediyini həyata keçirmə qüdrətində deyil və sözləri xəyal olmaqdan o tərəf keçmir.

Əgər Sultanın əmrinə müxalif olanları tam ikrah sayılacaq şeylərlə cəzalandırdığı bilinirsə, açıq təhdid olmasa belə Sultanın və ya hansısa zalimin mücərrəd əmri ikrah sayılır.

2. Mukrihin dediyini edəcəyi haqda məcbur edilən şəxsin zənni qalibinin olması. Mukrih bunu açıq şəkildə deməsə belə, məzlumun zənni qalibinə görə o feli işləmədiyi halda ikraha məruz qalacaqsa, bu halda ikrahdan sayılır. Eyni şəkildə, bizim zənni qalibimizə görə, təhdid edən şəxs dediyini həyata keçirməyəcəksə, zənni qalibə etibarən ikrah vaqe olmaz.

 

Bu iki şərt alimlərimizin açıq şəkildə ifadə etdiyi şərtlərdir. Sıradakı iki şərt isə, onların sözündən nisbətən dolayısıyla və qismən anlaşılan şərtlərdir:

 

3. Mukrihin gözündən itmə imkanı olması. İnsan mukrihin əlindən qaçıb qurtula bilirsə ikrah halı ortadan qalxar. Lakin bu bənd təfsilatlı analizə möhtacdır və aşağıda bu nöqtəyə toxunulacaq.

4. Mukrəhin, bu təhdiddən qurtulmaq üçün müraciət edəcəyi və problemi ortadan qaldıracaq bir gücün olmaması.

 

Ümumi bir qayda olaraq bunu demək mümkündür ki, məcbur edilən şəxs asan bir şəkildə özünü bu haldan qurtara bilirsə, mütləq bunu dəyərləndirməlidir. Lakin, bu "özünün qurtarma" feli üçün bütün vasitələrin istifadəsi şərt qoşula bilməz. Çünki özünü qurtarmaq üçün elə yollar və çətinliklər vardır ki, onlar özlüyündə üzr sayılaraq ikrah qəbul edilmişdir. Məsələn bir insanın ikrahdan qurtulmasını təmin etmək üçün, onun vətənindən, bütün qohumlarından əbədi olacaq şəkildə ayrılıb başqa ölkəyə qaçma imkanını, "özünü qurtarma" olaraq dəyərləndirmək çətindir. Çünki, insanın öz yaxınlarından ayrılıb, məsələn həbsə atılması özlüyündə bir ikrah səbəbidir.

 

İkrah nəylə vaqe olar:

 

İnsanın ikrah altında olması üçün təhdid edildiyi şeyin həyata keçməsi şərt deyil. Əksinə mücərrəd qorxutma vasitəsilə ikrah vaqe olar.

Yəni ikrah altında olmaq üçün, əlin kəsilməsi lazım deyil. Əl kəsmə təhdidi artıq ikrah səbəbidir. Çünki, əl kəsildikdən sonra ikrahın bir mənası qalmır...

 

İkrahın söz və əməli əhatəsi:

 

İnsanın İslamdan çıxma yolu üçdür: Qəlb, dil və əməl. Xaricdən insanın qəlbinə hökm etmək və ondan tələb edilən şeyi yerinə yetirib yetirmədiyi barədə xəbərdar olmaq mümkün deyildir. Digər ikisinə isə zahirdə vaqif olmaq mümkündür. İkrah altında olan kimsə, sözlərdən qadağan olanları deyə biləcəyi kimi, əməllərdən də bir qismini edə bilər. İkrahın üzr təşkil etməsi sadəcə sözlə məhdudlaşdırılmır.

Yəni ikrah altında küfr kəliməsini söyləməyə rüxsət olduğu kimi, bütə səcdə, donuz əti yemək kimi əməllərədə rüxsət vardır. İkrahın ortaya qoyulma hikməti əməlin də sözlə eyni şəkildə dəyərləndirilməsini tələb edir.

 

İkrah altında edilib edilməyəcək şeylər:

 

Yuxarıda açıqladığımız kimi, şəriətin etibara aldığı ikrah, sadəcə mulci/kamil ikrahdır. Hər cür təzyiq şəriətdə üzr sayılmaz. Qeyri mülci ikrah sadəcə məqam sahibləri üçün üzr təşkil edər. Çünki, bir neçə qamçı və ya təhqir belə onları ciddi məşəqqətə salar. Mulci ikrahın və sadəcə məqam sahibləri üçün bu hökmdə olan qeyri mulci ikrahın digər şərtlərin də reallaşması halında fellərə təsiri:

1. Küfr olan bir sözü söyləmək. İkrah altında - qəlbində dediyini rədd etməklə bərabər - küfr söz söylənərsə, söylədiyi şeylərdən sorumlu olmaz. Bu halda insan küfr kəliməsini söyləməklə nə dindən çıxmaz, nə əməlləri batil olmaz, nə də nigahı batil olmaz. Ancaq əfdal olan səbr etməsi və söyləməməsidir. Bu hərəkətiylə Allahın kəlamının ucaldılmasını qəsd edərsə savab alar.

Lakin, ağlına təvriyyə etmək gələrsə öncəliklə onu dəyərləndirər. Təvriyə ağlına gəlsə, ancaq istifadə etməsə kafir olar. Yox təvriyyə ağlına gəlməzsə, küfr kəliməsini söyləməklə küfrə girməz.

Təvriyədən qəsd: Məsələn "Hz. Muhəmmədi söy" deyildiyi zaman, adı muhəmməd olan hansısa bir kafiri qəsd edərək söymək və ya "xaça səcdə et" deyildikdə Allaha səcdə niyətilə əyilməkdir.

Namazı, Orucu və fərziyyəti Quranla sabit olan hər hansı bir fərzi tərk etmək, bir müsəlmanı söymək də bunun kimidir. Səbr edib əzilməməsi əfdaldır.

2. Qan, donuz əti, müşrikin kəsməsi və ya başqa bir səbəblə leş sayılan ət, şərab və bənzəri haram maddələri yemək, içmək. İkrah altında bunların edilməsinə rüxsət vardır. Əgər rüxsətdən imtina edər və ikrah nəticəsində ölərsə - cahil olması müstəsna - günahkar olar.

3. Başqa müsəlmanı öldürmək, əzasını kəsmək, ölüncəyə vəya əzasını tələf edənə qədər döymək. Buna heç bir şəkildə rüxsət yoxdur. Edərsə günahkar olar. Səbr etməsi vacibdir.

4. Zina etmək. Kişi üçün buna heç bir şəkildə rüxsət yoxdur. Qadın isə ikrah altında zina edərsə günahkar olmaz.

5. Zövcəsini boşamaq. Talaq ikrah altında keçərlidir. Əgər bir kimsəni məcbur etəsələr o da xanımını boşasa boşanma həyata keçmiş sayılır.

 

Namazı tərk haqqında önəmli bir əlavə:

 

Ölkəmizdə ordu və digər yerlərdə sıx qarşılaşılması səbəbilə, namazın tərkində ikrahın təsirini ayrıca bir bənddə işləməyi uyğun gördüm.

Daha öncə qeyd etdik ki, tam ikrah halında belə namazı tərk etməyib ölümü gözə almaq daha fəzilətli davranışdır.

Bunu gözə ala bilməyən və namazı tərk etməsi üçün tam ikrahla məcbur edilən kimsə neynəməlidir?

Təharət: Əgər dəstəmaz və ya qüsl alacağı zaman ikrah edildiyi felə məruz qalacağını düşünürsə torpaqla təyəmmüm edər.

Buna imkanı olmasa əlini paltarında və ya havada gəzdirər və oradakı tozların əlinə yapışdığı düşüncəsilə bu formada təyəmmüm edər.

Bu da mümkün olmazsa əllərini və üzünü havadakı tozlarla təyəmmüm qəsdiylə hərəkət etdirər.

Namaz: Əgər işarəylə qılma imkanı varsa bunu dəyərləndirər. Dörd təkbir alaraq bununla namazın dörd təkbirinə niyət edər. Eləcədə sadəcə bir təkbir alma imkanı varsa bu da ona yetərlidir və namazı yerinə yetirilmiş sayılar.

Bütün bunlardan heç birini edə bilməzsə, ilk fürsətdə namazını qəza edər.

Əgər dediklərimizi qayda halına salarsaq: Bu vəziyyətə düşən adam əlindəki imkanlar nisbətində sorumludur. Bunları ən gözəl şəkildə dəyərləndirməlidir.

Ancaq bu rəzil durumdan qurtulmaq üçün imkanlarını dəyərləndirməli və bu zillətə razı olmamalıdır.

[Usuli]

Şafi alimlərindən Əbu Muhəmməd Əl Bəğavi (436–510 h/1044–1117 m) məzkur ayənin təfsirində deyir:

 

    وأجمع العلماءُ على أن مَن أُكرِه على كلمةِ الكفر ، يجوز له أن يقولَ بلسانِه ، وإذا قال بلسانه غيرَ معتقِدٍ لا يكون كفراً ، وإن أبى أن يقول حتى يُقتَلَ كان أفضلُ

 

    "Alimlər icma etmişlər: küfr kəliməsini söyləməyə ikrah/məcbur edilən kimsənin:

    1. Bu kəliməni diliylə söyləməsi caizdir.

    2. Etiqad etmədən diliylə söylərsə bu küfr sayılmaz.

    3. Öldürülənə qədər küfr kəliməsini söyləməzsə bu daha əfdaldır."

 

    Qaynaq: Əbu Muhəmməd Əl Bəğavi: Məalimut Tənzil: 5/46

Riyad: Daru Tayyibə: 1409/1989

 

 

[Usuli]

İmam Muhyiddin Ən Nəvəvi (631-676 h/ 1233-1277 m) küfrə məcbur edilən kimsə üçün əfdal olan nədir məsələsi haqda deyir:
 

    لو أكْرَهَ الكفارُ مُسلمًا على كلمةِ الكفر ، فقالَها ، وقلْبُه مطمئنٌّ بالإِيمان لم يكفُرْ بنصِّ القرآن لقوله تعالى : { إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمَانِ } , وإجماعِ المسلمين

    وهلْ الأفضلُ أنْ يتكلَّمَ بها ليصُونَ نفسَهُ من القتل ؟ فيه خمسةُ أوجهٍ لأصحابنا

    الأول : الصحيحُ أن الأفضلَ أن يصبِرَ للقتل ، ولا يتكلّمَ بالكفر، ودلائلهُ مِن الأحاديث الصحيحة ، وفعْل الصحابةِ رضي الله عنهم مشهورةٌ

    والثاني : الأفضلُ أنْ يتكلَّمَ ليصُونَ نفسَه من القتل

    والثالث : إنْ كان في بقائه مصلحةٌ للمسلمين ، بأن كان يرْجو النكايةَ في العدوِّ ، أو القيامَ بأحكام الشرع ، فالأفضلُ أن يتكلَّم بها ، وإن لم يكنْ كذلك ، فالصبرُ على القتل أفضلُ

    والرابع : إن كان مِن العلماء ونحوِهم ممّن يُقتدى بهم ، فالأفضلُ الصبْرُ لئلا يغترَّ به العَوَامُّ

    والخامس : أنه يجبُ عليه التكلّمُ لقول الله تعالى : { وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ } , وهذا الوجهُ ضعيفٌ جداً

 

    "Əgər kafirlər bir müsəlmanı küfr kəliməsini söyləməyə məcbur etsələr, o da qəlbi imanla dolu olduğu halda bu kəliməni söyləsə, Quran nassıyla və müsəlmanların icmasıyla kafir olmaz.

    Quranda dediyimizə dəlalət edən, uca Allahın bu ayəsidir: "Qəlbi imanla dolu olduğu halda məcbur edilən müstəsna..." (Ən Nəhl: 16/106)

    Əfdal olan, müsəlmanın öz canını ölümdən qurtarmaq üçün küfr kəliməsini söyləməsidirmi? Bu mövzuda əshabımızın (Şafi fəqihlərinin) beş görüşü var:

    1. Səhih olan görüş: əfdal olan öldürülməyə səbr etməsi və küfr kəliməsini söyləməməsidir. Bu görüşün dəlili səhih hədislərdir. Səhabələrin – Allah onlardan razı olsun – bu mövzuda etdikləri də məşhurdur.

    2. Əfdal olan özünü ölümdən qorumaq üçün küfr kəliməsini söyləməsidir.

    3. Əgər ikraha məruz qalan şəxsin qalmasında, düşmənə zərər verməsi və ya şəriət hökmlərini həyata keçirməsi/ayaqda tutması şəklində müsəlmanlar üçün bir məsləhət varsa, əfdal olan küfr kəliməsini söyləməsidir. Yox əgər belə deyilsə, əfdal olan öldürülməyə səbr etməkdir.

    4. Əgər ikraha məruz qalan şəxs alim və arxasınca gedilən/nümunə götürülən bənzəri kimsələrdəndirsə əfdal olan səbrdir ki, avam ona baxaraq aldanmasın.

    5. Uca Allahın: "Öz əllərinizlə özünüzü təhlükəyə atmayın" (Əl Bəqərə: 2/195) ayəsinə binaən, ikraha məruz qalan şəxsin küfr kəliməsini söyləməsi vacibdir. Bu çox zəif görüşdür."

 

Qaynaq: Muhyiddin Ən Nəvəvi: Əl Əzkar: 309-310

Diməşq: Məktəbətul Məlləh: 1391/1971

 

 

[Usuli]

Hənbəli alimlərindən Əhməd İbn Teymiyyə (661–768 h/1263–1328 m) "Əl Fətəval Kubra" adlı əsərində deyir:
 

    فيمَن يبُوس الأرضَ دائماً هل يأثَم ؟ وفيمَن يفعَل ذلك لسبَبِ أخْذِ رزقٍ وهو مكرَهٌ كذلك ؟

 

    وأما إذا أُكرِه الرجلُ على ذلك بحيثُ لو لم يفعَلْه لأفضى إلى ضرْبِه أو حبْسِه أو أخذِ ماله أو قطْع رزْقِه الذي يستحِقُّه من بيْتِ المال ونحوِ ذلك مِن الضرر ، فإنه يجوز عند أكثرِ العلماء ، فإنَّ الإكراهّ عند أكثرِهم يُبيح الفعلَ المحرَّمَ كشُرْب الخمْر ونحوِه ، وهو المشهور عن أحمد وغيرِه ، ولكن عليه مع ذلك أن يكرَهه بقلْبه ، ويحرِص على الامتناع منه بحسَبِ الإمكان

    ومَن علِم اللهُ منه الصِدْقَ أعانه الله تعالى ، وقد يُعافَى ببركة صدْقه مِن الأمْر بذلك

 

    وذهَب طائفةٌ إلى أنه لا يُبيح إلا الأقوالَ دون الأفعالِ ، ويروى ذلك عن ابن عباسٍ ونحوِه ، قالوا : إنما التقيةُ باللسان ، وهو الروايةُ الأخرى عن أحمدَ ، وأما فعْلُ ذلك لأجل فضْل الرياسة والمال فلا ، وإذا أُكرِه على مثْل ذلك ونوَى بقلْبه أن هذا الخضوعُ لله تعالى كان حسَنا مثلُ أن يُكرِهَه على كلمة الكفر وينوِي معنى جائزاً ، والله أعلم
 

    "Sual: Birisinin önündə daim (əyilərək) yeri öpən kimsə günahkar olarmı? Bunu ikraha məruz olduğu halda, mal almaq üçün edərsə eyni şəkildə günahkar olarmı?

 

    Cavab: (Məxluqa səcdə etməyin haram olduğu haqda qısa danışdıqdan sonra deyir) Ancaq insan buna (məxluqa səcdə etməyə), etmədiyi zaman döyülmək, həbs, malının alınması, beytul maldan haqq qazandığı maaşının kəsilməsi və bənzəri zərərli nəticələrə götürəcək şəkildə məcbur edilərsə, alimlərin əksəriyyəti qatında bu feli etməsi caizdir.

    Çünki, onların əksəriyyətinə görə ikrah, spirtli içkilər qəbul etmək və bənzəri haramları mübah qılar.

    Bu, Əhməd və digərlərindən məşhur olan görüşdür.

    Lakin, bununla bərabər məcbur edilən şəxs qəlbiylə bunu rədd etməli və imkan daxilində bundan imtinaya can atmalıdır.

    Uca Allah kimin sadiq/səmimi olduğunu bilərsə ona yardım edər. Belə birisi sadiqliyinin bərəkətiylə bu cür şeylə əmr edilməkdən azad olunar.

 

    Bir qrup alimə görə isə, ikrah sadəcə qadağan edilmiş sözləri söyləməyi mübah qılar, felləri deyil. Bu görüş İbn Abbasdan və bənzərlərindən bu şəkildə rəvayət edilmişdir: "Təqiyyə ancaq dillə olar".

    Bu həmçinin Əhməddən gələn digər bir rəvayətdir.

    Ancaq bu kimi işlərin (səcdə və digər haramların) vəzifədə yüksəlmək, mal artırmaq məqsədilə edilməsi caiz deyil.

    İnsan belə şeylərə (səcdə etməyə) məcbur edildiyi zaman, küfr kəliməsini söyləməyə məcbur edilən kimsənin caiz olan bir mənaya niyət etməsi kimi, bunun uca Allah önündə boyun əymə olduğuna niyət edərsə daha yaxşı olar. Allah daha gözəl bilir."

 

Qaynaq: Əhməd İbn Teymiyyə: Əl Fətava Əl Kubra: 1/56

Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə: 1408/1987

 

 

    Təliq: Heç kimə sirr deyil ki, günümüzdə insanları haqsızca təkfir edən məşhur tayfaların demək olar ki hamısı sözdə İbn Teymiyyə davamçılarıdır.

    İbn Teymiyyədən təqdim etdiyim sitatda bəzi nöqtələrə diqqət çəkmək istəyirəm ki, onların özlərini nisbət etdikləri şeylərdən nə qədər uzaq olduğu bir daha ortaya çıxsın.

    1. İbn Teymiyyəyə görə həbs, döyülmə, malın alınması və hətta maaşın kəsilməsi ikrah sayılır və o bu görüşü alimlərin əksəriyyətinə nisbət edir!

    2. Bu cür ikrah bir çox haramı etməyi mübah qılır. Məsələn, məxluqa səcdə etmək, şərab içmək və s. Bu görüşü də eyni qaydada alimlərin cumhuruna nisbət edir.

    Daha da sadələşdirərsək İbn Teymiyyə belə deyir: Əgər müdür işçisinə "mənə səcdə et, maaşını verim" deyərsə, işçinin maaş almaq üçün ona səcdə etməsi caizdir...

    Bu İbn Teymiyyənin ikrah anlayışıdır. Sizlərin uydurduğu ikrah anlayışıyla yerlə göy qədər fərq olan bir anlayış...

[Usuli]

İbn Həcər Əl Asqalani (773-852 h/1372-1449 m) ikrah haqqında aşağıdakıları söyləyir:
 

    هو إلزامُ الغيرِ بما لا يُرِيده , وشروطُ الإكراه أربعةٌ

    الأول : أن يكونَ فاعلُه قادراً على إيقاعِ ما يهدِّد به والمأمورُ عاجزاً عن الدفْع ولو بالفِرار

    الثاني : أن يغلِبَ على ظنِّه أنه إذا امتنَع أوْقَعَ به ذلك

    الثالث : أن يكون ما هدَّده به فوْرياً , فلو قال : إن لم تفعَل كذا ضرَبتُك غداً لا يُعَدُّ مكرَهاً , ويُستثنى ما إذا ذكَر زمَناً قريباً جداً أو جرَتِ العادةُ بأنه لا يُخلِف

    الرابع : أن لا يظهَر مِن المأمور ما يدلُّ على اختيارِه كمَنْ أُكرِه على الزنا فأَوْلَج وأمْكَنه أن ينزِعَ ويقولَ أنزلْتُ فيتَمادى حتى يُنزِلَ وكمَنْ قيل له : طلِّق ثلاثاَ فطلَّق واحدةً وكذا عكْسُه

    ولا فرْقَ بين الإكراهِ على القولِ والفعلِ عند الجمهور , ويُستثنى مِن الفعلِ ما هو محرَّم على التأبيد , كقتل النفسِ بغير حقٍ

 

    "(İkrah) başqasını istəmədiyi şeyə məcbur etməkdir. İkrahın (mötəbər olması üçün) dörd şərti vardır:

    1. Hədələyənin hədələdiyi şeyi gerçəkləşdirmə qüdrətində olması və hədəyə məruz qalanın bu təhlükəni özündən – qaçmaqla olsa belə - dəf etməkdən aciz olması.

    2. Hədəyə məruz qalanın istənəni etməkdən imtina etmə halında hədələyənin dediyini edəcəyini zənni qaliblə bilməsi.

    3. Hədələyənin hədə olaraq istifadə etdiyi şeyin dərhal yerinə yetiriləcək şeylərdən olması. Əgər "filan şeyi etməsən sabah səni döyəcəm" desə bu təhdidə məruz qalan (şəri mənada) mukrəh sayılmaz. Təhdid edənin daha yaxın bir zamandan bəhs etməsi və ya adətən sözündə duran biri olması bundan istisnadır.

    4. Hədəyə məruz qalan kimsədən bu işi öz istəyiylə etdiyinə dəlalət edən bir şeyin ortaya çıxmaması. Məsələn zinaya məcbur edilib cinsi orqanını daxil edən və sonra onu geri çəkmə və (yalandan) "boşaldım" demə imkanı olduğu halda, həqiqətən boşalana qədər davam edən, yaxud da "üç talaq ver" deyildiyi halda bir talaq verən, və ya bunun əksini edən kimsə kimi.

    Alimlərin cumhuruna görə ikrahın söz söyləmək və ya əməl etmək üçün olması arasında fərq yoxdur (hər ikisi üçündə ikrah mötəbərdir). Haqsız olaraq bir cana qıymaq kimi edilməsi mütləq şəkildə haram olan fellər isə "əməldən" müstəsnadır."

 

Qaynaq: İbn Həcər: Fəthul Bari: 16/212

Riyad: Daru Teybə: 1426/2005

 

 

    Təliq: İbn Həcər ikrahın şərtlərini tərtibli şəkildə zikr etməklə kifayətlənməmiş, önəmli olan bir məsələyədə toxunmuşdur. İkrah altında sadəcə qadağan edilmiş sözlərimi söyləmək olar, yoxsa bütə səcdə və s. əməl sayılan şeyləridə etmək olar?

    İkrah altında söz söyləyənin üzrlü sayıldığı kimi, fel işləyənin də üzürlü sayılacağı görüşünü İbn Həcər alimlərin cumhuruna nisbət edir. Yuxarıda İbn Teymiyyədən təqdim etdiyimiz nəqldə də bu görüş elm əhlinin cumhuruna nisbət edilmişdi.

    Lakin, ikrah altında belə qadağan olan sözlər olduğu kimi, işlənməsinə rüxsət verilməyən fellər bundan istisnadır.

 

 

[Usuli]

Məşhur müfəssir Əbu Abdillah Əl Qurtubi (600-671 h/1204-1274 m) Nəhl surəsinin təfsirində ikrahın sadəcə “söz” üçünmü, yoxsa sölə bərabər “əməl” üçündə üzr sayılacağı haqda deyir:
 

    واحتجَّ مَن قصَر الرخصةَ على القول بقولِ ابنِ مسعودٍ : ما مِن كلامٍ يَدرَأ عنِّي سوطيْنِ مِن ذي سلطانٍ إلا كنْتُ متكلِّماً به . فقصَر الرخصةَ على القول ولم يذكُر الفعلَ ، وهذا لا حُجةَ فيه ؛ لأنه يحتمِل أن يجعَلَ للكلام مَثالا وهو يُريد أن الفعلَ في حكْمه

    وقالت طائفةٌ : الإكراه في الفعل والقول سواءٌ إذا أسرَّ الإيمان. رُوي ذلك عن عمرَ بنِ الخطَّاب ومكحولٍ ، وهو قولُ مالكٍ وطائفةٍ مِن أهلِ العِراق . روى ابنُ القاسم عن مالكٍ أن مَن أُكرِه على شرْبِ الخمْر وتركِ الصلاة أو الإفطار في رمضانَ ، أن الإثمَ عنه مرفوعٌ

 

    “(İkrah mövzusundakı) Rüxsəti sadəcə sözlə məhdudlaşdıranlar İbn Məsudun sözünü dəlil gətirmişlər. O belə demişdir: “Güc sahibindən gələn iki şallağı məndən dəf edəcək elə bir söz yoxdur ki, mən onu söyləməyim”. İbn Məsud bu sözündə sadəcə “sözü” zikr etmiş, “əməl”dən söz etməmişdir.

    Bu sözdə onların lehinə bir hüccət yoxdur! Çünki, mümkündür ki o “sözü” misal olaraq zikr etsin və bununla bərabər “əməl”ində bu hökmdə olduğunu qəsd etsin.

    Alimlərdən bir qrupu isə - qəlbində imanı gizlədiyi halda - ikrahın həm “söz”, həmdə “əməl” üçün keçərli olduğunu söyləmişdir.

    Bu görüş Ömər bin Əl Xattabdan və Məkhuldan rəvayət olunmuşdur. Bu həmçinin İmam Malikin və İraq alimlərindən bir qrupun görüşüdür.

    İbnul Qasim İmam Malikdən belə rəvayət etmişdir: Bir kimsə şərab içməyə, namazı tərk etməyə, Ramazanda orucu açmağa ikrah edilərsə ondan günah qalxmışdır.”

 

Qaynaq: Əbu Abdillah Əl Qurtubi: Əl Cami li Əhkəmil Quran: 12/436

Beyrut: Ər Risələ: 1427/2007

 

 

[Usuli]

Qədimdə və günümüzdə müsəlmanların mübtəla olduqları bəlalardan biridə “təkfirçi” firqələrdir. Bu firqələrin özünəməxsus istidlal üsulları vardır. Bu batil üsullardan biridə onlara “sizin küfr dediyiniz şeyi Peyğəmbər edib” dedikdə, bunun ikrah altında edildiyini və dolayısıyla onlara qarşı dəlil təşkil etmədiyini söyləyərlər.

Məsələn Rəsulullahın Ficar savaşına qatılması, Yusufun – aleyhissalam – krala məhkəmə üçün baş vurması və bənzəri hadisələr onların görüşlərini çürütmək üçün zikr edildikdə ikrah dəlili arxasına sığınarlar. Beləcə özlərini zərbə altından çıxarmaq üçün peyğəmbərləri ittiham etməkdən belə çəkinməzlər. Hətta onların zamanımızda liderlərindən sayılacaq bir cüvəllağının, Ficar savaşına qatılmaqla Peyğəmbərin küfrə girdiyini söyləməsinə şəxsən şahid olmuşam.

 

Elm əhli qatında rəsulların ikrah altında küfr işləməsi və ya söyləməsi caizdirmi? Bu sualın cavabı “təkfirçilərin” ən stratejik mövqeylərindən birini daha itirməsini tələb edir…

 

Hənəfi alimlərindən Əbu Bəkr Əs Səraxsi (v. 483 h/1090 m)  bu barədə deyir:

 

وإجراءُ كلمةِ الشرْكِ على اللِّسان مكرَهاً مع طُمَأنِينة القلْبِ بالإيمان مِن بابِ التقيةِ ، وقد بيَّنا أنَّ رسولَ الله - صلى الله عليه وسلم - رخَّص فيه لعمَّارِ بن ياسرٍ - رضي الله عنه - إلا أنَّ هذا النوعَ مِن التقية يجوز لغيرِ الأنبياءِ ، والرسُل - عليهم الصلاة والسلام -، فأما في حقِّ المرسَلين - صلوات الله عليهم أجمعين - ، فما كان يجوز ذلك فيما يرجِع إلى أصلِ الدعْوة إلى الدينِ الحقِ ، وقد جوَّزه بعضُ الروافض لعَنهم الله ، ولكنَّ تجويزَ ذلك مُحالٌ ؛ لأنه يؤدِّي إلى أن لا يُقطَع القولَ بما هو شريعةٌ لاحتمالِ أن يكونَ قالَ ذلك أو فعَله تقيةً ، والقوْل بهذا مُحالٌ

 

“Qəlbi imanla doluykən, dillə şirk olan şey söyləmək təqiyyə babındandır. Biz daha öncə açıqladıq ki, Rəsulullah – sallallahu aleyhi və səlləm – bu mövzuda Ammar bin Yasirə - Allah ondan razı olsun – icazə vermişdi.

Ancaq təqiyyənin bu növü, nəbi və rəsullardan – aleyhimussalatu vəssəlam - başqaları üçün caizdir.

Rəsullar – salavatullahi aleyhim əcməin - üçün isə, haqq dinə dəvətin əsliylə bağlı mövzularda caiz deyil.

Rafizilərdən bəziləri – Allah onlara lənət etsin - bunu caiz görmüşlər. Lakin, bunun caizliyi muhaldır/imkansızdır. Çünki, - (rəsulların) dediyi və ya elədiyi şeyin təqiyyə (ikrah altında olma) ehtimalı daşıması səbəbilə - belə bir şey nəyin şəriətdən olduğu haqda qəti söz deməyə əngəldir. Bu görüş muhaldır/imkansızdır.”

 

Qaynaq: Əbu Bəkr Əs Səraxsi: Əl Məbsut: 24/45

Beyrut: Darul Marifə: 1331