Bu mövzudakı ismarıc sayı: 2

[Usuli]

بسم الله الرحمن الرحيم

 

Müşriklər rububiyyət tövhidini bilirdilər, onların problemi sadəcə uluhiyyət tövhidində idi... Bu fikir ölkəmizin Sələfi ağırlıqlı sünni ortamında birmənalı şəkildə aksiom sayılır. Niyə? Çünki İbn Teymiyyə belə deyib, ondan sonra gələn Nəcdli bədəvilərdə üstünə əlavələr edərək müsəlmanların qanını halal saymağa qədər varıblar...

Bəs bu fikir birmənalı olaraq belədirmi? Bu məsələ üçün alimlərə müraciət edək. Tövfiq Allahdandır!

[Usuli]

İmam Əbu Hənifənin (80-150 h/699-767 m) əqidəylə bağlı "Əl Alim vəl Mutəallim" adlı kitabında bu haqda deyilir:

 

قال المتعلم رحمه الله : لقد عرَفتُ الذي وصفتَ , أنه كما وصَفتَ , ولكن أَخْبرْني مِن أين يكون هؤلاء جهالاً بالرب لا يعرِفونه وهم يقولون " الله ربنا "؟

قال العالم رضي الله عنه : قد أعرِف الذي يقولون , إنهم يقولون إنّ اللهَ ربُّنا وهم في ذلك لا يعرِفونه لقوله تعالى : { وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّماواتِ وَالْأَرْضَ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لا يَعْلَمُونَ } يقول تعالى : أكثرُهم يقول هذا القولَ بغيرِ علمٍ كالصبِيّ الذي ولدتْه أمُّه أعمًى فيذكُر الليلَ والنهارَ والصُّفْرة والحُمْرة مِن غيرِ أنْ يعرِفَ شيئا مِن ذلك , وكذلك الكفارُ قد سمِعوا اسمَ الله تعالى مِن المؤمنينَ وهم يقولونَ ما سمِعوا مِن غير أنْ يعرِفوه , ولذلك قال الله تعالى : { فَالَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ قُلُوبُهُمْ مُنْكِرَةٌ، وَهُمْ مُسْتَكْبِرُونَ } الآية

 

"Tələbə  - Allah ona rəhmət etsin - dedi: Söylədiyinin doğru olduğunu anladım. İndi mənə de görüm (kafirlər) "Allah rəbbimizdir" dedikləri halda, necə olur ki Rəbbi tanımırlar?

 

Alim (Əbu Hənifə) - Allah ondan razı olsun - belə cavab verdi: Mən onların nə dediyini bilirəm! Onlar "Allah rəbbimizdir" deməklə yanaşı Allahı tanımırlar.

Uca Allah buyurur: "Şübhəsiz ki, onlardan göyləri və yeri kimin yaratdığını soruşsan, mütləq "Allah" deyə cavab verəcəklər. De: Həmd ancaq Allaha məxsusdur. Ancaq onların çoxu bilməz". (Loğman: 31/25)

Uca Allah bu ayədə bizə bildirir ki, onların çoxu bu sözü (mahiyyətini) anlamadan söyləyirdilər.

Anadan kor doğulmuş uşağın bu haqda heç bir anlayışı olmadığı halda gecə, gündüz, sarı, qırmızı kimi sözləri deməsi kimi.

Kafirlər də eyni şəkildə uca Allahın ismini möminlərdən eşidib, Onu tanımadıqları halda sadəcə eşitdiklərini deyərlər.

Uca Allah bu səbəblə buyurmuşdur: "Axirətə iman etməyənlərin qəlbləri inkarçıdır və onlar təkəbbürlüdürlər". (Ən Nəhl: 16/22)..."

 

Qaynaq: Əbu Hənifə: Əl Alim vəl Mutəallim: 31

Təhqiq: Zahid Əl Kəvsəri: 1368
 

[Usuli]

Alləmə Əbu Bəkr İbn Furak (v. 406 h/1015 m) İmam Əbu Hənifənin məzkur kitabına yazdığı şərhdə onun sözlərini açıqlayaraq deyir:

 

فإنْ قيل : أليس قد قال الله تعالى : {وَلَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ خَلَقَ السَّمَوَاتِ وَالأَرْضَ لَيَقُولُنَّ اللَّهُ} فأخبَر أنهم يعرِفون به , وقال في آية أخرى : {قُلْ لِمَنِ الْأَرْضُ وَمَنْ فِيها إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ سَيَقُولُونَ لِلَّهِ} فهل دلَّ ذلك على أنهم كانوا عارفين بالله تعالى

قيل له : لا ، وذلك أن القولَ لا يدُلُّ على العلْم بالمقول عليه لوقوعِ ذلك على وجوهٍ مختلفةٍ غيرِ معلومٍ للقائل على ما قلناه . قيل : وليس يُنكَر أن يذكُر الشيءَ مَن لا يعرِفه وإنما يُنكَر ألا يُذكَر الشيء إلا مِن معرفةِ الله جلَّ  ذكرُه ، وإنما أخبَر عن قوْلهم ولم يُخبِرْ عن علْمهم بما يقولون ، ولا أثبَت لهم علْما به على وجهٍ ، بل دلَّ سياقُ الآية على أنهم قالوا ما لا يعلمون

ألا ترى أنه قال : {قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لا يَعْلَمُونَ} , ومعنى ذلك تقول وتعلَم أن حمْدَ اللهِ على ذلك ، وهم يقولون ولا يعلَمون وكذلك قال في آية أخرى : {قُلْ مَن رَّبُّ السَّمَوَاتِ وَالأَرْضِ قُلِ اللَّهُ} , ولم يقُل إنهم قالوه عن علمٍ ولا إنهم عالمون به

فقد رتَّبنا وجوَّزنا أن يقول القائل ما لا يعلَمه ، ويذكُر مَن لا يعرِفه وما لا يعلَمه كما ذكَر صاحب الكتاب رحِمه الله مِن قول مَن يُولد أكْمَهَ أعمى ولم يُبصر الألوان قطّ إذا قال ليلا أو نَهارا أو حُمْرة أو صُفْرة أو سواداً أو بياضاً فإنه يقول ذلك ولا يعرِف شيئا منه

كذلك سبيل الكفار في قولهم : الله ، وسبيل المنافقين في قوْلهم : محمدٌ رسولُ الله ، لأنهم يقولون ما لا يعلَمون ولا يعرِفون . فدلَّ على أن الجاحدَ لنبوة محمد صلى الله عليه وسلم مِن اليهود والنصارى والمجوس وغيرُهم غيرُ العارفين بالله تعالى إن ذكَروا اسمه

وقد بيَّنا فيما قيل أيضا أنهم إذا قالوا وأشاروا بهذا القول إلى مَن لا يستحِقُّ الإلهيّة , لأن فيهم مَن يقول هو الذي عيسى صلوات الله ابنُه

ومِنهم مَن يقول إنه على صورةِ ابن ادم وليس بعارف بالله مَن أثبته كذلك أو توهَّم على خلاف صفَته , وقد وصَف الله تعالى الكافرين بمثْله فقال الله عز مِن قائل {فَالَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالآخِرَةِ قُلُوبُهُمْ مُنْكِرَةٌ} , فدلَّ على أنه ليس في قلوبهم معرفةُ الله بعد أن كفَروا بمحمدٍ صلى الله عليه وسلم وجحَدوا . كذلك قال في الاية التي سبَق ذكرُها مِن قوله {فَلاَ وَرَبِّكَ لاَ يُؤْمِنُونَ حَتَّىَ يُحَكِّمُوكَ} الآية

فدلَّنا جميعُ ذلك على أنه لا إيمانَ في كافرٍ به على وجهٍ مِن الوجوه خلافَ المعتزلةِ في قولْهم بالمنزلة بيَن المنزلتين

 

"Əgər deyilsə: Uca Allah buyurur: "Şübhəsiz ki, onlardan göyləri və yeri kimin yaratdığını soruşsan, mütləq "Allah" deyə cavab verəcəklər." (Loğman: 31/25)

"De: Bilirsinizmi yer və içindəkilər kimindir? "Allahın" deyə cavab verəcəklər?" (Əl Muminun: 23/84). Bu ayələrdə uca Allah kafirlərin Onu tanıdığını bildirmirmi?

Buna belə cavab verilər: Xeyr! Çünki bu sözlər, haqqında danışılan şey haqda məlumatın varlığına dəlalət etmir. Çünki bu söz, deyənin özünə məlum olmayan müxtəlif şəkillərdə deyilib.

Burada inkar edilən, bir şey bilməyənin onu zikr etməsi deyil. İnkar edilən, zikrin ancaq uca Allahı tanımaqdan qaynaqlanacağıdır. Uca Allah sadəcə onların bu sözü dediyini xəbər vermişdir. Dediklərini anladıqlarını, hərhansı bir yöndən Onun haqqında bilgi sahibi olduqlarını bildirməmişdir. Əksinə ayənin axışı, onların bilmədikləri bir şeyi dediklərini göstərir: "De: Həmd ancaq Allaha məxsusdur. Ancaq onların çoxu bilməz." (Loğman: 31/25)

Bunun mənası belədir: sənin Allahı həmd etmən onu tanımana dayanır, onlar isə bilmədiklərini deyirlər.

Eləcədə digər ayədə buyurur: "De: Göylərin və yerin Rəbbi kimdir? "Allah" de!" (Ər Rad: 13/16). Uca Allah onların bu sözləri mənasını anlayaraq, Allahı tanıyaraq söylədiklərini demir.

Biz əsaslandıraraq izah etdik ki, insanın bilmədiyi şeyi deməsi mümkündür. Kitab sahibinin (Əbu Hənifənin) - Allah ona rəhmət etsin - dediyi kimi, insanın tanımadığı, bilmədiyi bir şeyi zikr etməsi mümkündür.
Əbu Hənifə demişdi: Kor doğulub, heç vaxt rəngləri görməyən birisi, gecə, gündüz, qırmızı, sarı, qara və ya ağ dedikdə, bunu sadəcə dildə deyib, danışdığı şeylər haqda heç bir təsəvvürü olmaz.

 

Kafirlərin "Allah", münafiqlərin "Muhəmməd Allahın elçisidir" demələridə bu minval üzrədir. Çünki onlar, anlamadıqları, bilmədikləri bir şeyi deyirlər. Bu dəlalət edir ki, Muhəmmədin - sallallahu aleyhi və səlləm - peyğəmbərliyini qəbul etməyən Yəhudi, Xristian, Məcusi və digərləri, adını zikr etsələr belə Allahı tanımırlar.

Biz daha öncə açıqladıq ki, onlar bu sözlərilə ilahlığı layiq olmayan kimsəni qəsd edirlər. Çünki, onlar arasında bu sözlərlə İsanı - aleyhissalam - qəsd edən, onun Allahın oğlu olduğunu düşünənlər var.

Onlardan eləsi var ki, Allahın insan surətində olduğunu deyir. Belə düşünən biri, yaxud Onu sifətindən fərqli təvəhhüm edən kimsə Allahı tanımamışdır.

Uca Allah kafirləri bu cür vəsf edərək buyurur: "Axirətə iman etməyənlərin qəlbləri inkarçıdır. " (Ən Nəhl: 16/22)

Bu da dəlalət edir ki, Muhəmmədi - sallallahu aleyhi və səlləm - inkar etdikdən sonra,  onlar Allahı tanımırdılar. Eləcədə daha öncə zikr edilən digər ayədə buyurulur: "Rəbbinə and olsun ki, səni hakim təyin etmədikcə iman etmiş olmazlar..." (Ən Nisa: 4/65)

Bütün bunlar dəlalət edir ki, Mötəzilənin "iki mənzil arasındakı mənzil" nəzəriyyəsinə əksinə, kafirin Allaha heç bir yöndən (nə rububiyyət, nə uluhiyyət, nə də sifətlərdə) imanı yoxdur."

 

Qaynaq: Əbu Bəkr İbn Furak: Şərhul Alim vəl Mutəallim: 244-245

Qahirə: Məktəbətus Səqafətid Diniyyə: 1430/2009