Bu mövzudakı ismarıc sayı: 6

[Usuli]

بسم الله الرحمن الرحيم

 

Söz etmək istədiyim mövzu, itaətdə şirk məsələsidir...

Hansı növ itaətin şirk olduğu demək olar ki, hər kəscə məlumdur... Bu, kafirləri əsas alaraq haramları halal saymaq və ya hər hansı bir kimsənin Allahın qanun qoyması xaricində, onun qoyduğu kimi qanun qoyma haqqı olduğuna inanmaqdır... Yəni onlara bu etiqadda tabe olmaqdır. İslamın şirk olaraq dəyərləndirdiyi bu etiqada zamanımızda “Demokratiya” deyilir...

Lakin, təəssüf ki, şeytan qarşı tərəfdəki bəzi insanlara sağdan yaxınlaşaraq onlara etdiklərini bəzəyir və şirkdən olmayan şeyləri şirkdən saymalarını təmin edir... Nəticə etibarıyla, Xaricilərin düşdüyü bəzi xətalara düşürlər...

Bu mövzuda həddi aşanların təfsilatına girmədən, itaətlərdən şirk olanı olmayandan ayırma qaydalarına toxunacayıq ki, haqq ortaya çıxsın... hökmlər yerini tapsın...

Məsələnin zikr edilməsini tələb edən səbəb isə, praktikada müsəlmanların bu cür itaətlərlə qarşılaşmasıdır. Bu səbəblə də, onlara şirk olanı olmayandan ayırmaq vacibdir!

Məsələn ölkəmizdə hər qadını öz qadınları kimi iffətsiz görmək istəyən namussuzlar, müsəlman qadınların hicabla şəkil çəkdirməsini qadağan ediblər... Bu mövzuda hansısa bir səbəbdən onlara tabe olub şəkil çəkdirən qadının İslami hökmü nədir? Yaxud kafirlərə itaət edərək hicabını açıb təhsil müəssələrinə getmək şirk olaraq dəyərləndirilə bilərmi?

Ümumən elm əhli - Uca Allahın rəhməti üzərlərinə olsun - bu məsələdə etiqadı şərt qoşublar... Yəni itaət edən şəxsin şirkə girib girmədiyini onun etiqadına bağlamışlar. Təbii ki, etiqadla qəsdimiz mütləq məna deyil. Onların görüşlərini zikr etdikdən sonra məsələni qısa şəkildə təfsil edib, alimlərin görüşlərinin doğru anlaşılmasına çalışacayıq. Tövfiq Allahdandır.

[Usuli]

İtaət-İbadət-Şirk əlaqəsi haqqında İmam Əbu Hənifənin gözəl bir izahı vardır ki, onu forum iştirakçıları ilə bölüşmək istədim.

İmam Əbu Hənifənin (80-150 h/699-767 m) əqidəylə bağlı "Əl Alim vəl Mutəallim" adlı kitabında deyilir:

 

قال المتعلمُ رحِمه اللهُ : هذا لَعَمْري هو قولُ أهلِ الوَرَعِ والتثبُّتِ . ولكن أخْبِرْني أليس مَن أطاعَ الشيْطانَ وطلَب مَرْضاته فهو كافرٌ وعابدُ الشيطان ؟

 

قال العالمُ رضِي اللهُ عنه : أو علِمتَ ما أردْتَ بهذه المسألة ؟

إنَّ المؤمنَ إذا عصَى اللهَ تعالى ليس يكون بمعْصيتِه تلك مُطيعًا للشيْطانِ , طالبًا لمرْضتِه , يتعمد ذلك , وإنْ وافقَ عَمَلُه للشيْطانِ طاعةً ورِضًا

 

قال المتعلمُ رحِمه اللهُ : أخْبِرْني عن العبادة ما تفسيرها ؟

 

قال العالمُ رضِي اللهُ عنه : إسمُ العبادة إسمٌ جامعٌ يجتمِع فيه الطاعةُ والرَّغْبة والإقرار بالربُوبية . وذلك أنه إذا أطاعَ اللهَ العبدُ في الإيمانِ به دخَل عليه الرجاءُ والخوفُ مِن الله , وإذا دخَل عليه هذه الخِصالُ الثلاثُ فقدْ عبَده , ولا يكون مؤمنًا بغير رجاءٍ وخوفٍ , ولكنه رب مؤمن يكون خوفُه مِن اللهِ أشدَّ وآخرُ يكون خوفُه أقلَّ

وكذلك مَن أطاعَ أحدًا رجاءَ ثوابِه ومخافةَ عقابِه مِن دونِ اللهِ فقد عبَده

ولو كان العملُ بالطاعةِ وحْدَها في كلِّ شئٍ عبادةً لكانَ كلُّ مَن أطاعَ غيرَ اللهِ تعالى فقدْ عبَده

 

 

"Tələbə (Əbu Muqatil) - rahiməhullah – dedi: Ömrümə and olsun ki, verdiyin cavab (təkfirdə ehtiyatlı davranman) vəra və təsəbbut əhlinin cavabıdır.

Mənə de görüm, şeytana itaət edən və onun rızasını arayan kimsə kafir və şeytana ibadət edən deyilmi?

 

Alim (Əbu Hənifə) – radiyallahu anh – dedi: Bu məsələylə nəyi qəsd elədiyini anlayırsanmı?

Şübhəsiz ki, mömin Uca Allaha üsyan etdiyi zaman – etdiyi əməl şeytana itaət və rıza baxımından müvafiq olsa belə -bu üsyanı səbəbilə şeytana (həqiqi mənada) itaət etmiş, onun rızasını qazanmağa çalışan və bunu qəsd edən sayılmaz.

 

Tələbə (Əbu Muqatil) - rahiməhullah – dedi: Mənə ibadətdən danış. İbadətin açıqlaması nədir?

 

Alim (Əbu Hənifə) – radiyallahu anh – dedi: İbadət sözü, toplayıcı bir sözdür ki, onda "itaət", "rəğbət", "Rububiyyət iqrarı" kimi xüsusiyyətlə birləşmişdir.

Qul, Allaha Ona iman mövzusunda itaət etdiyi zaman onun qəlbinə Allahdan ummaq və qorxmaq daxil olar. Onun qəlbinə bu üç xüsusiyyət daxil olduğu zaman ona (Allaha) ibadət etmiş olar. "Ummaq" və "qorxu" olmadan qul mömin sayılmaz!

Lakin, çox mömin vardır ki, Allahdan qorxusu güclü olar, digər bir kimsə vardır ki, onun qorxusu daha azdır.

Eləcədə kim Allahdan başqa bir kimsəyə savabını umaraq və əzabından qorxaraq itaət edərsə, itaət etdiyi kimsəyə ibadət etmiş olar.

Əgər hər şeydə sadəcə itaət ibadət olsaydı, Uca Allahdan başqasına itaət edən hər kəs itaət etdiyi kimsəyə ibadət etmiş sayılardı."

 

Qaynaq: Əbu Hənifə: Əl Alim vəl Mutəallim: 27-28

Təhqiq: Zahid Əl Kəvsəri: 1368

 

 

Təliq: Mövzu tağuta itaət haqqındadır və tağutların ən böyüyü şeytandır. Dolayısıyla tağuta itaət səbəbilə kafir olacaq biri varsa, bu şeytana tabe olub günah işləyən kimsə olmalıdır... Lakin müxaliflərimiz şeytana itaət edərək günah işləyən kimsələri kafir saymasalar da, daha kiçik tağutlara itaət edərək günah işləyənləri təfsilata getmədən müşrik adlandıraraq dini mövzulardakı qıt anlayışlarını ortaya qoymuş olurlar...

İmam Əbu Hənifənin sözlərindən anlaşılan, mücərrəd itaətin bir ibadət olmadığıdır. Dolayısıyla Allahdan başqasına itaət edən kimsə sırf itaəti səbəbilə itaət etdiyi şəxsə ibadət etmiş sayılmaz!

Əgər ortada bir şirk və ya küfr varsa bu "halal sayma", "itaət ediləndə ilahi xüsusiyyətlər görmə" kimi ünsürlərin və ya edilən əməlin özlüyündə küfr olmasının nəticəsidir.

Uca Allah bizlərə dini doğru anlamağı nəsib etsin! Çünki, bu imandan sonra ən böyük nemətdir.

 

[Usuli]

Alləmə Əbu Bəkr İbn Furak (v. 406 h/1015 m) İmam Əbu Hənifənin məzkur kitabına yazdığı şərhdə İmamın sözlərini açıqlayaraq deyir:

 

واعلمْ أنه ليس معنى الطاعة معنى العبادة  , وقد يكون طاعة لا عبادة , ألا ترى أنه قال : { مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ } , ولا يُقال لِمَن أطاعَ الرسولَ أنه عبَد الرسولَ

لأنَّ العبادةَ طاعةٌ مخصوصةٌ , وهو أن يكون طاعةً معها خضوعٌ وتذليلٌ وتعظيمٌ وتقربٌ يُعتقَد معه الهيْبة بالمعبود , إذ لم يكون معنى الطاعة إلا معنى العبادة

والشيطان وإن أمَر موافقةَ الهوى ومخالفةَ الرحمن , فيوافق فعْلُ العبد ما دعا إليه الشيطانُ فإنه لا يصِحُّ أن يقالَ إنه عبَد الشيطانَ لِما لمْ يقصِد التقرُّبَ إليه بذلك ولا يحبُّه ولايُرضِيه

بل يرى المؤمنُ مخالفةَ الشيطانِ ديناً وبغضَه وعداوتَه حقاً وصواباً , وذلك عقدُه في أصلِ دينه , فكيف يجوز أن يُقالُ إنه عبَد الشيطانَ في معصيتِه ربَّه

 

“Bil ki, itaətin mənası ibadət deyil. Bəzən itaət ibadət olmaz. Görmürsənmi ki, uca Allah buyurur: “Kim rəsula itaət edərsə, Allaha itaət etmişdir.” (Ən Nisa: 4/80). Halbuki, rəsula itaət edənə, rəsula ibadət etdi deyilməz.

Çünki, ibadət xüsusi bir itaətdir. Elə bir itaət ki, onunla bərabər boyun əymə, özünü zəlil görmə, təzim, yaxınlaşma olsun və məbudun heybətinə inanılsın. Çünki, hər itaət mütləq ibadət mənasında olmaz.

Şeytan havaya uyğun və Allaha müxalif davranmağı əmr etsə, qulun davranışıda şeytanın dəvətinə müvafiq olsa belə, bu əməliylə şeytana yaxınlaşmağı qəsd etmədiyi, onu sevib, razı salmadığı üçün onun şeytana ibadət etdiyini söyləmək doğru olmaz.

Əksinə mömin şeytana müxalifəti din olaraq, ona buğz və düşmənliyi haqq və doğru olaraq görür. Bu onun dininin təməlindəki əhdidir. Hal belə ikən, onun Rəbbinə üsyan edərək şeytana ibadət etdiyini demək necə doğru ola bilər?”

 

Qaynaq: Əbu Bəkr İbn Furak: Şərhul Alim vəl Mutəallim: 219

Qahirə: Məktəbətus Səqafətid Diniyyə: 1430/2009

 

[Usuli]

Uca Allah Qurani Kərimdə buyurur:

 

وَلَا تَأْكُلُوا مِمَّا لَمْ يُذْكَرِ اسْمُ اللَّهِ عَلَيْهِ وَإِنَّهُ لَفِسْقٌ وَإِنَّ الشَّيَاطِينَ لَيُوحُونَ إِلَى أَوْلِيَائِهِمْ لِيُجَادِلُوكُمْ وَإِنْ أَطَعْتُمُوهُمْ إِنَّكُمْ لَمُشْرِكُونَ

 

“Üzərində Allahın ismi zikr edilməyənlərdən yeməyin! Şübhəsiz ki, bu bir fisqdir!

Həqiqətən şeytanlar dostlarına sizinlə mücadələ etmələri üçün ilham edirlər.

Əgər onlara itaət etsəniz, şübhəsiz ki, siz də müşriklərdən olarsınız!”

Əl-Ənam: 6/121

 

 

Malikilərdən Əbu Bəkr İbnul Arabi (468-543 h/1076-1148 m) “Əhkamul Quran” adlı təfsirində məzkur ayəni açıqlarkən deyir:

 

إنما يكونُ المؤمِن بطاعةِ المشرك مشركًا إذا أطاعَه في اعتقاده : الذي هو محلَّ الكفر والإيمان ؛ فإذا أطاعَه في الفعْل وعَقْدُه سليمٌ مستمرٌّ على التوحيد والتصديق فهو عاصٍ. فافهَموا ذلك في كلِّ مَوْضِعٍ

 

“Mömin, müşrikə itaətlə sadəcə ona əqidəsində itaət etdiyi zaman müşrik olar. Küfrün və imanın yeri məhz əqidədir.

Müşrikə əməldə itaət edər lakin, əqidəsi isə sağlam, tövhid və təsdiq üzrə davam edərsə o zaman bu adam asidir (müşrik deyildir). Bu prinsipi hər məsələdə belə bilin!”

 

Qaynaq: Əbu Bəkr İbnul Arabi: Əhkamul Quran: 2/257

Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə: 1424/2003

 

Qeyd: Həmçinin bu qismi məşhur müfəssir Əbu Abdillah Əl Qurtubi öz təfsirində etirazsız olaraq nəql etmişdir.

[Usuli]

Əbu Həyyan Ən Nəhvi (654-745 h/1256-1344 m) “Əl Bəhrul Muhit” isimli təfsirində deyir:

 

أي: وإن أطعْتم أولياءَ الشَّياطين إنكُم لمُشركون, لأنَّ طاعتَهم طاعةٌ للشياطين, وذلك إشراك, ولا يكونُ مُشركاً حقيقةً حتى يُطِيعَه في الاعتقاد ، وأما إذا أطاعَه في الفعْل وهو سليمُ الاعتقاد فهو فاسقٌ

 

“Yəni: Əgər şeytanın dostlarına itaət etsəniz şübhəsiz ki, siz də müşrik olarsınız. Çünki, onlara itaət etmək şeytana itaət deməkdir. Bu da şirkdir.

Lakin, şeytana etiqadda itaət etmədikcə həqiqi müşrik olmaz.

Etiqadı sağlam olduğu halda ona itaət edərsə o fasiqdir/günahkardır (kafir deyildir).”

 

Qaynaq: Əbu Həyyan Ən Nəhvi: Əl Bəhrul Muhit: 4/215

Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə: 1413/1993

[Usuli]

Hənbəli alimlərindən Əhməd İbn Teymiyyə (661-728 h/ 1263-1328 m) “Məcmuatul Fətava” isimli əsərində eyni təfsilə yer vermişdir:

 

وهؤلاء الذين اتّخذوا أحْبارَهم ورُهبانَهم أرْبابًا - حيثُ أطاعُوهم في تحليلِ ما حرَّم الله وتحريمِ ما أحلَّ اللهُ - يكونون على وجْهين : ( أحدهما ) : أن يعلَموا أنهم بدَّلوا دينَ الله فيتبَعونهم على التبديل فيعتقدون تحليلَ ما حرَّم الله وتحريمَ ما أحلَّ الله اتِّباعًا لرُؤَسائهم مع علْمهم أنهم خالَفوا دينَ الرُّسُل فهذا كفرٌ وقد جعَله اللهُ ورسوله شركًا - وإن لم يكونوا يصَلُّون لهم ويسجُدون لهم - فكان من اتَّبعَ غيرَه في خلافِ الدين - مع علْمه أنه خلافُ الدين واعتقدَ ما قالَه ذلك, دون ما قاله اللهُ ورسولُه- مشركًا مثل هؤلاء

و ( الثاني ) : أن يكونَ اعتقادُهم وإيمانُهم بتحريمِ الحلال وتحليلِ الحرام ثابتًا لكنَّهم أطاعُوهم في معصيةِ الله كما يفعَل المسلمُ ما يفعَله من المعاصي التي يعتقدُ أنها معاصٍ ؛ فهؤلاء لهم حكمُ أمثالهم من أهلِ الذُّنوب

 

“Əhbar və Ruhbanlarına, Allahın haram qıldığını halal, halal qıldığını haram saymaqda itaət edərək, onları özlərinə rəbblər tutanlar iki halda olur:

 

1-ci hal: Əhbar və Ruhbanların Allahın dinini dəyişdirdiklərini bilmələri və bu təbdilə/dəyişdirməyə rağmən onlara tabe olmaları, onların rəsulların dininə müxalif olduqlarını bildikləri halda, başçılarına tabe olaraq Allahın haram qıldığının halal, halal qıldığının haram olduğuna etiqad etmələri halı. Bu küfrdür. Ruhbanlara namaz qılmamaları, səcdə etməmələrinə baxmayaraq, Allah və Rəsulu bunu şirk saymışdır.

Beləliklə, kim Dinin xilafına olduğunu bildiyi və dediyinin Allah və Rəsulunun dediyindən fərqli olduğuna inandığı halda, Dinin əksinə başqa birinə (sadəcə əməldə deyil eyni zamanda etiqadda da) tabe olarsa digərləri kimi müşrikdir.

 

2-ci hal: Halalın haramlığı, haramın halallığı mövzusunda etiqad və imanlarının sabit olması (yəni birinci haldan fərqli olaraq Allah qatında olduğu şəkildə qəbul etmələri), lakin günah olduğuna etiqad edərək bunu edən müsəlmanın feli kimi, Allaha üsyanda onlara itaət etmələri halı.

Bu kateqoriyadakı insanların hökmü, günahkarlardan onlar kimi olanların hökmü kimidir (yəni müşrik deyil, sadəcə fasiqdirlər).”

 

Qaynaq: Əhməd İbn Teymiyyə: Məcmuatul Fətəva: 7/49(70)

Darul Vəfa: 1426/2005
 

[Usuli]

Alimlərin görüşlərinin daha da aydın olması üçün məsələni sistemləşdirməyə çalışaq. Sözü gedən məsələdə 4 ünsür vardır:

 

1. İtaət edən. İtaət edəndən qəsdimiz mükəlləf müsəlmandır. Biz də məhz onun hökmünü araşdırırıq.

2. İtaət edilən. Bu kafir olduğu kimi, müsəlman da ola bilər. Çünki, teorik olaraq müsəlmanın Allaha üsyan olan bir şeyi əmr etməsi mümkündür. Hətta praktikada buna şahid ola bilirik.

3. İtaət edilən mövzu. Bu Allaha üsyan olan mövzulardan biridir ki, bütlərə ibadət kimi ya özlüyündə küfrdür, yaxud da içki içmək kimi küfr olmayıb haram olan bir şeydir.

4. İtaət edilmə niyyəti. İtaət edən ya itaət ediləndə təşri haqqı görərək və ya görməyərək itaət etmişdir. Ya istihlalla ya da istihlalsız sadəcə əməldə itaət etmişdir.

 

Nəticə olaraq belə deyirik: Teorik olaraq itaət edilən mövzu ya küfr olan bir əməl ya da haram (və ya əksi üzrə halal olub çəkinilən) bir əməldir.

İtaət edən kimsə özlüyündə küfr olan bir əməli işləməkdə itaət edirsə bu hər halda küfrdür. Məsələn hətta bir müsəlman başqasına bütə ibadəti əmr edər və digəri də ona itaət edib bu əməli həyata keçirərsə həm amir həm məmur bunu halal sayıb saymadıqlarına baxılmadan küfrə düşər.

Lakin, itaət edilən mövzu dindən çıxarmayan haram və halal mövzusudursa burada təfsil var və itaət edənin niyyət və etiqadına baxılar.

Əgər sözügedən haramı halal saymadan və əmr edəndə təşri haqqı görmədən sadəcə əməldə itaət edər və etiqadında bunu haram sayarsa o küfrdən qurtulmuş, lakin fasiq olmuşdur.

Yox, əgər etiqadı da əməlinə uyğunsa və ya əmr edəndə təşri haqqı görərsə bu, ayədə qəsd edilən, şirk və küfr olan bir itaətdir... Uca Allahdan afiyət diləyirik!