Bu mövzudakı ismarıc sayı: 6

[Usuli]

بسم الله الرحمن الرحيم

 

Ölkəmizdə insanların qıt dini anlayışları və "sələfi" düşüncənin yayılması nəticəsində uca Allahın sifətləri  haqqında ciddi problemlər doğur.

Bu problemlərdən biri də məşhur "surət" hədisinin anlaşılmasındadır. Hədis Buxari və Muslimin Səhihlərində rəvayət edilir və bu şəkildədir:

 

خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ عَلَى صُورَتِهِ

 

"Allah Adəmi onun surəti üzrə yaratdı"

 

Uca Allahın yardımıyla hədisin şərhlərini təqdim edərək bu müşkili qisməndə olsa çözməyə çalışacağıq. Mövzunun anlaşılması üçün bir nöqtəyə toxunmaq istəyirəm. Gətirəcəyimiz sitatlarda tez tez "hə" zamirinin kimə aid olduğundan söz edilir. Dilimizdə bunun qarşılığı hədisdəki "onun" ifadəsidir. Yəni bu ifadə Allahamı aiddir, yoxsa Adəməmi?

Tövfiq Allahdandır.

[Usuli]

İbnul Cəvzi (508–597 h/1114–1201 m) "Surət" hədisi haqqında deyir:

 

روى البخاري ومسلم في الصحيحين من حديث أبي هريرةَ رضي الله عنه قال : قال رسول الله صلى الله عليه وسلم : خلَق اللهُ آدمَ على صورته

قلتُ : للناس في هذا مذهبانِ . أحدهما : السكُوت عن تفسيرِه ، والثاني : الكلام في معناه ، واختلفَ أربابُ هذا المذهب في الهاءِ على من تعود على ثلاثة أقوال

أحدها : تعُود على بعضِ بني آدم ، وذلك أن النبي صلى الله عليه وسلم مَر برجلٍ يضرِب رجُلا وهو يقول : قبَّح اللهُ وجهَك ووجْهَ مَن أشبَهَ وجهك . فقال : إذا ضربَ أحدُكم فليتَّقِ الوجْهَ فإنَّ الله تعالى خلَق آدمِ على صورتِه

قالوا : وإنما اقتصَر بعضُ الرواة على بعضِ الحديث فيُحمَل المقتصَر على المفسَّر قالوا : فوجْهَ مَن أشبهَ وجْهك يتضمَّن سبَّ الأنبياءِ والمؤمنين . وإنما خُصَّ آدم بالذكْر ، لأنه هو الذي ابتدأتْ خلقة وجهِه على هذه الصورة التي احتُذِي عليها مِن بعدِه ، وكأنه نبَّه على أنك سبَبتَ آدمَ وأنتَ مِن أولادِه ، وذلك مبالغةٌ في زجْرِه ، فعلى هذا تكون الهاء كناية عن المضروب ، ومِن الخطأ الفاحشِ أن تُرجَع إلى الله عز وجل بقوله : ووجهَ مَن أشبهَ وجهَك ، فإنه إذا نُسِب إليه شبهٌ سبحانه وتعالى كان تشبيهاً صريحاً

وفي صحيح مسلم مِن حديث أبي هريرة - رضي الله عنه - عن النبي - صلى الله عليه وسلم - أنه قال : إذا قاتلَ أحدُكم فليتَّقِ الوجهَ ، فإنَّ الله تعالى خلَق آدمَ على صورتِه

القول الثاني : إن الهاءَ كنايةٌ عن اسمَيْن ظاهرَيْن ، فلا يصح أن يُضاف إلى الله عز وجل لقيامِ الدليلِ على أنه ليس بذي صورةٍ ، فعادت إلى آدمَ ، ومعنى الحديث : إن اللهَ خلَق آدمِ على صورته التي خلَقه عليها تامًّا لم ينقُله مِن نُطْفةٍ إلى عَلَقَةٍ كبنِيه ، هذا مذهبُ أبي سليمانَ الخطابي ، وقد ذكره ثَعْلب في أماليه

القول الثالث : إنها تعُود إلى الله تعالى وفي معنى ذلك قولان : أحدهما : أن تكون صورةَ مُلْكٍ ، لأنها فعلُه ، فتكون إضافتها إليه مِن وجْهين : أحدهما : التشريف بالإضافة كقوله تعالى: {أَن طَهّرَا بَيْتِىَ لِلطَّآئِفِينَ وَالْعَاكِفِينَ} . والثاني: لأنه ابتدَعها على غيرِ مثالٍ سابقٍ . وقد روي هذا الحديث مِن طريق ابن عمر عن النبي صلى الله عليه وسلم أنه قال : لا تُقبِّح الوجهَ فإن آدمَ خُلِق على صورةِ الرحمن

قلتُ : هذا الحديث فيه ثلاثة عللٍ : أحدها : إن الثوري والأعمش اختلفا فيه فأرْسَله الثوري ورفَعَه الأعمش . والثاني : أن الأعمشَ كان يدلّس فلم يذكُر أنه سمِعه مِن حبيب بن أبي ثابت . والثالثة : أن حبيبا كان يدلّس فلم يُعلَم أنه سمِعه من عطاء . قلتُ : وهذه أدلةٌ توجِب وهْناً في الحديث ثم هو محمول على إضافة الصورة إليه مُلْكاً

والقول الثاني : أن تكون صورةً بمعنى الصفة . تقول : هذا صورةُ هذا الأمر : أي صفتُه ، ويكون المعنى خلَق آدمَ على صفتِه مِن الحياة والعلم والقدرة والسمْع والبصَر والإرادة والكلام فميَّزه بذلك على جميع الحيوانات ، ثم ميَّزه على الملائكة بصفة التعالي حين أسجَدَهم له

وقال ابن عقيل : إنما خُصَّ آدمُ بإضافة صورتِه إليه لتخصيصِه وهي السلْطنة التي تشاكلَها الربوبيةُ استعباداً وسجوداً وأمراً نافذاً وسياساتٍ تعمَّر بها البلاد ويصلُح به العِباد وليس في الملائكة والجن مَن تُجمَع على طاعة نوعِه وقبيلتِه سوى الآدمي

وإن الصورةَ ها هنا معنويةٌ لا صورةُ تخاطيطٍ ، وقد ذهَب أبو محمد بن قتيبة في هذا الحديث إلى مذهبٍ قبيحٍ فقال : لله صورةٌ لا كالصورِ فخلَق آدمَ عليها

وهذا تخليطٌ وتهافتٌ لأن معنى كلامِه : إن صورةَ آدم كصورةِ الحق . وقال القاضي أبو يعلى : يُطلق على الحق تسميةُ الصورة لا كالصور كما أطلقْنا اسمَ ذاته

قلتُ : وهذا تخليطٌ ، لأن الذاتَ بمعنى الشيءِ ، وأما الصورة فهي هيئةٌ وتخاطيطٌ وتأليفٌ ، وتفتقِر إلى مُصوِّر ومُؤلِّف وقول القائل لا كالصور نقضٌ لما قاله ، وصار بمثابة من يقول : جسمٌ لا كالأجسام ، فإن الجسمَ ما كان مؤلَّفاً ، فإذا قال : لا كالأجسام نقَض ما قال

 

"Buxari və Muslim öz səhihlərində Əbu Hureyrədən - Allah ondan razı olsun - Rəsulullahın - sallallahu aleyhi və alə alihi və səlləm - belə dediyini rəvayət edirlər: "Allah Adəmi onun surətində yaratdı".

 

Mən (İbnul Cəvzi) deyirəm: İnsanların bu hədisə iki cür yanaşması var:

1. Təfsiri haqqında susmaq.

2. Mənası haqqında danışmaq. Bu düşüncədə olanlar hədisdəki "hə" zamirinin kimə aid olduğu haqqında 3 müxtəlif fikirdədirlər.

 

a ) Bəzi insanlara aiddir. Bunu belə əsaslandırırlar. Nəbi bir adamın başqa bir adamı vuraraq "Allah sənin və sənə oxşayanın üzünü qaraltsın" dediyini gördü. Nəbi buyurdu: "Sizdən biri digərini vurduğu zaman, üzünə vurmasın. Çünki, Allah Adəmi o adamın surətində yaradıb".

Bu görüş sahibləri deyirlər: Bəzi ravilər hədisi qısa nəql ediblər. Elə isə qısa olan variantlar, uzun/açıqlanmış olan ləfzlərə uyğun anlaşılmalıdır. "Sənə oxşayanın da üzünü..." sözü ona bənzəyən peyğəmbərlərin və möminlərin də təhqir ediləməsidir.

Sadəcə Adəmin zikr edilmə səbəbi budur ki, ilk olaraq prototip kimi o və üzü yaradılıb. Sanki Peyğəmbər bu nöqtəni vurğulamaq istəmişdir: Sən özün Adəm övladıykən, Adəmi söymüş olursan. Bu, şiddətli bir çəkindirmə üslubudur. Beləcə buradakı "hə" zamiri döyülənə aiddir.

"Sənin və sənə bənzəyənlərin" sözü səbəbilə bu zamirin Allaha aid edilməsi çox çirkin bir xətadır.Çünki, uca Allahın bir bənzəri olduğu düşünülərsə bu açıq bir təşbih olar!

Həmçinin Muslimin "Səhih"ində Əbu Hureyrə kanalıyla Peyğəmbərin belə dediyi nəql edilir: "Sizdən biri digəriylə döyüşdükdə, üzünə vurmasın! Çünki, uca Allah Adəmi onun surətində yaradıb".

 

b ) Buradakı "hə" zamiri, zahir olan iki ismə (Allah və Adəmə) aid ola bilər. Uca Allaha aid olması caiz deyil. Çünki uca Allahın surət sahibi olmadığı dəlillə sabitdir. Elə isə Adəmə aid olmaqdan başqa ehtimal yoxdur. Hədisin mənası belədir: Allah Adəmi övladlarında olduğu kimi nütfə, alaqa mərhələlərindən keçirmədən, tək səfərdə yaratdığı surətində yaratdı.

Bu, həmçinin Əbu Suleyman Əl Xattabinin görüşüdür. Sələb "Əməli" əsərində bu fikirdə olduğunu bildirmişdir.

 

c ) Bu zamir Allaha aiddir və bunun mənası haqqında iki görüşə ayrılmaqla nəticələnən bir ixtilaf var:

1. Bu bir mülkiyyət surətidir. Çünki bu surət Onun felinin nəticəsidir. Surətin Allaha nisbət edilməsi iki yöndən ola bilər:

- Təşrif üçün. Necəki uca Allah ayədə buyurur: "Evimi ziyarətçilər üçün təmizlə".

- Çünki Allah Adəmin surətini daha öncə bir örnəyi olmayan şəkildə yaratdı.

Rəsulullahdan İbn Ömər - Allah ondan razı olsun - yoluyla rəvayət edilən bir hədis vardır: "Üzə söymə! Çünki Adəm Rəhamnın surətində yaradılıb".

Mən (İbnul Cəvzi) deyirəm: Bu hədisdə üç problem var:

- Səvri və Aməş bu haqda ixtilaf ediblər. Səvri hədisi irsal etdiyi halda, Aməş rəf edib.

- Aməş tədlis edərdi və hədisi Hubeyb bin Əbi Sabitdən duyduğunu açıq şəkildə deməyib.

- Hubeyb də tədlis edərdi və bu hədisi birbaşa Atadan eşitdiyi bilinmir.

Bütün bu dəlillər hədisin problemli olmasını gərəkdirir. Həmçinin surətin Allaha nisbəti mülkiyyət mənasına yozulmalıdır.

2. Hədisdəki surət sifət mənasındadır. Məsələn belə deyilir: "Bu işin surəti budur". Yəni sifəti/vəsfi budur.

Bu halda hədisin mənası belə olar: Allah Adəmi özündə olan həyat, elm, qüdrət, eşitmə, görmə, iradə, kəlam kimi sifətləri üzrə yaratdı və bununla onu digər canlılardan üstün tutdu. Sonra onlara səcdə etməyi əmr edərək, onu "ucalıq" sifətilə Mələklərdən də üstün tutdu.

İbn Aqil belə deyir: Sadəcə Adəmin surətinin Allaha izafə edilmə səbəbi, onun xüsusiliyidir. Xüsusilik bundan ibarətdir: kölələşdirmə, yerinə yetirilən əmr, bölgələrin onunla abad, qulların onunla islah olduğu siyasət və ona səcdə edilməsi baxımından rububiyyətə bənzər bir hakimiyyət.

Mələk və cinlər arasında insan cinsinə edildiyi şəkildə itaəti üzrə toplanılmış kimsə yoxdur! Buradakı surət mənəvidir, fiziki deyil.

Əbu Muhəmməd bin Quteybə bu hədis barədə çirkin bir görüş mənimsəyərək deyir: Allahın digər surətlərə bənzəməyən bir surəti vardır və Adəmi o surət üzrə yaratmışdır.

Bu, bir safsata və ziddiyyətdir. Çünki onun sözündən belə çıxır ki, Adəmin surəti Allahın surəti kimidir.

Qadi Əbu Yala deyir: Allahın zatının ismini dediyimiz kimi, Onun üçün digər surətlər kimi olmayan surət ismini də işlədə bilərik.

Mən (İbnul Cəvzi) deyirəm: Bu bir safsatadır. Çünki zat şey mənasındadır. Amma surət bir şəkil, konturlar və parçalardır və surətləndiriciyə, parçaları bir araya gətirənə möhtacdır.

"Digər surətlər kimi deyil" deməklə öz sözünü çürüdür və "digər cisimlər kimi olmayan bir cisimdir" deyən kimsə kimi olur.

Çünki cism parçalardan ibarət olan şeydir. "Digər cisimlər kimi deyil" deməklə öz sözünü çürütmüş olar."

 

Qaynaq: İbnul Cəvzi: Dəfu Şubəhit Təşbih: 144-147

Beyrut: Darul İmam Ravvas: 1428/2007
 

[Usuli]

Məşhur mühəddis İbn Hibban Əl Busti (270-354 h/883-965 m) hədisdəki "hə" zamirini, yəni "onun" sözünü Allaha aid edib, surəti olduğunu deməyin küfr olduğunu bildirir:

 

ليستْ تخلُو هذه الهاءُ مِن أن تُنسَب إلى الله أو إلى آدمَ ، فإن نسِبتْ إلى الله كان ذلك كفراً ، إذ {ليس كمثله شيء} ، وإن نُسِبتْ إلى آدمَ تعرَّى الخبرُ عن الفائدة ، لأنه لا شكَّ أن كلّ شيءٍ خُلِق على صورتِه لا على صورةِ غيرِه

فمعنى الخبرِ عندنا بقوله صلى الله عليه وسلم: «خلَق اللهُ آدمَ على صورَتِه» : إبانةُ فضْلِ آدمَ على سائر الخلق ، والهاءُ راجعةٌ إلى آدم ، والفائدةُ مِن رجوعِ الهاء إلى آدم دون إضافِتها إلى البارئ جل وعلا - جل ربنا وتعالى عن أن يُشبِه بشيءٍ مِن المخلوقين - أنه جل وعلا جعَل سببَ الخلق الذي هو المتحرّك النامي بذاته اجتماعَ الذكَر والأنثى ، ثم زوالَ الماءِ عن قرارِ الذكر إلى رَحِمِ الأنثى ، ثم تغير ذلك إلى العَلَقة بعد مدةٍ ، ثم إلى المضْغةِ ، ثم إلى الصورةِ ، ثم إلى الوقت الممدودِ فيه ، ثم الخروج مِن قرارِه ، ثم الرَّضاعِ ، ثم الفِطَامِ ، ثم المراتبُ الأخَر على حَسَبِ ما ذكرنا إلى حلول المنِيَّة به

هذا وصفُ المتحرّك النامِي بذاته من خلقه وخلَق الله جل وعلا آدمَ على صورتِه التي خلَقه عليها وطوُلُه ستونَ ذراعاً من غيرِ أن تكون تقدُمه اجتماع الذكر والأنثى

 

"Buradakı "hə" zamiri ya Allaha ya Adəmə aid olmalıdır. Əgər zamir Allaha nisbət edilərsə bu küfr olar! Çünki uca Allah buyurur: "Onun bənzəri heç bir şey yoxdur".

Əgər Adəmə nisbət edilərsə hədisin faydası olmaz. Çünki, onsuzda hər şey öz surəti üzrə yaradılır, başqasının surəti üzrə deyil...

... Bizə görə "Allah Adəmi onun surətində yaratdı" hədisinin mənası belədir: Məqsəd Adəmin digər məxluqata üstünlüyünü vurğulamaqdır. Hədisdəki zamir Adəmə aiddir. Zamirin Allaha yox, Adəmə aid olmasının faydası isə budur ki, uca Allaha özlüyündə hərəkətli və böyüyən məxluqun yaradılış səbəbi olaraq qadın və kişinin birləşməsini, kişinin belindəki suyun qadının rəhminə axmasını müəyyən edib.

Bir müddət sonra bu məninin alaqaya, mudğaya, sonra surətə çevrilməsi, bir müddət orada qalması, sonra ana bətnindən çıxması, süd əmməsi, süddən kəsilməsi, sonra isə təbii olaraq baş verən digər proseslər...

Bu, Allahın yaratdıqlarından özülüyündə hərəkətli və böyüyənlərin vəsfidir. Uca Allah Adəmi onun (fərqli) surəti üzrə yaratmışdır. Boyu altmış dirsək idi və qadınla kişinin birləşməsindən əmələ gəlməmişdi...

Uca Allah məxluqatdan hər hansı bir şeyə bənzəməkdən münəzzəhdir."

 

Qaynaq: İbn Hibban: Sahih İbni Hibban: 14/33-35

Beyrut: Muəssəsətur Risələ: 1408/1988
 

[Usuli]

Bu cür hədisləri qəbul etməyənlər haqqında, hətta hədisdəki "surət"i Allaha isnad etməyənlər haqqında "cəhmi" damğası vuran ağıl kasıblarının Malik haqda görüşü nədir? Malik bu hədisi zəif sayar və rəvayət edilməsinə qarşı çıxardı.

 

Malikilərdən İbn Əbi Zəmənin (324-399 h/936-1008 m) “Usulus Sunnə” adlı kitabında, Malikin tələbəsi olan İbnul Qasimdən nəql edir:

 

وكان مالك يُعظِّم أن يُحدِّث أحدٌ بهذه الأحاديث التي فيها : أنَّ اللهَ خلَق آدم على صورته وضعَّفها

 

“(Malikin tələbəsi İbnul Qasim dedi) İmam Malik “Allah Adəmi onun surətində yaratdı” kimi məzmuna sahib hədisləri rəvayət etmə işinə ciddi yanaşar və bu kimi hədisləri zəif sayardı.”

 

Qaynaq: İbn Əbi Zəmənin: Usulus Sunnə: 75

Məktəbətul Ğurəbəil Əsəriyyə: 1415

 

Malikilərdən İbn Əbi Zeyd Əl Qayravani (310-386 h/922-996 m) “Kitabul Cami”adlı əsərində deyir:

 

قيل : فمَن تحدَّث بالحديثِ « إنَّ اللهَ خلَق آدمَ على صورتِه » و « أنَّ اللهَ يكشِف عن ساقِه يومَ القيامةِ » , و « أنَّه يُدخِل يدَه في جهنَّمَ فيُخرِج مِنها مَن أراد » فأنكر ذلك إنكاراً شديداً , ونهى أنْ يُحدَّثَ به

قيل : قدْ تَحَدَّث بِه ابنُ عَجْلانٍ

قال : لمْ يكُنْ مِن الفُقهاءِ

ولمْ يُنكِر مالكٌ حديثَ التَّنزُّل ولا حديثَ الضَّحك

قيل : فحَديث:  إن العرشَ اهتَزَّ لموْتِ سعدٍ

قال: لا يُتَحَدَّث به , وما يدعو الإنسانَ إلى الحديثِ بذلك وهو يرَى ما فيه مِن التَّغرير

 

“(İmam Malikdən) “Allah Adəmi onun surətində yaratdı”, “Allah Qiyamət günü baldırını açacaq” və “Allah əlini Cəhənnəmə soxaraq oradan istədiyini çıxaracaq” hədislərini rəvayət edən haqda soruşuldu. Belə şeyləri şiddətli şəkildə inkar etdi. Bunları rəvayət etməkdən nəhy etdi.

Belə deyildi: Bunları İbn Aclan rəvayət edib.

Malik dedi: O fəqihlərdən deyildi.

(Qayravani deyir: Bununla yanaşı) Malik nüzul və gülüş hədisini inkar etməmişdir.

Ondan “Ərş, Sadın ölümü səbəbiylə titrədi” hədisi haqda soruldu.

Belə dedi: Bu hədis rəvayət olunmaz, bu hədisdə bu qədər yanlış anlaşılma olduğunu görən bir insanı, onu rəvayət etməyə vadar edən nədir?!”

 

Qaynaq: İbn Əbi Zeyd Əl Qayravani: Kitəbul Cami: 124

Tunis: Əl Məktəbətul Atiqa

 

Malikilərdən İbnul Hacc Əl Abdəri (v. 737 h/ 1336 m) "Əl Mədxəl" adlı əsərində deyir:

 

 ومِن العُتبية سُئل مالك - رحمه الله - عن الحديث في جِنازةِ سعدِ بن مُعاذٍ في اهتزازِ العرش ، وعن حديث «إن اللهَ خلَق آدم على صورته» ، وعن الحديث في الساقِ فقال - رحمه الله - : لا يُتَحدَّثَنَّ به ، وما يدعو الإنسانَ أن يَتحدَّث به ، وهو يرى ما فيه مِن التغرير

قال ابن القاسم : لا ينبغي لمَن يتقي اللهَ ، ويَخافَه أن يحدِّث بمثلِ هذا ، قيل له : فالحديث أنَّ الله تبارك وتعالى يضحَك فلمْ يرَه مِن هذا ، وأجازه

 

"... “Əl Utbiyyə” adlı kitabda deyilir: Malikdən – Allah ona rəhmət etsin – Sad bin Muazın ölümüylə ərşin titrəməsi, Allahın Adəmi onun surətində yaratması və “baldır” hədisi haqda soruşuldu. O – Allah ona rəhmət etsin – belə cavab verdi: Belə hədislər qətiyyən rəvayət edilməməlidir! Bu hədislərdəki təhlükəni gördükləri halda, onları rəvayət etməyə insanları nə vadar edir?

 (Malikin tələbəsi) İbnul Qasim belə demişdir: Allahdan qorxan və çəkinən adam bu kimi hədisləri rəvayət etməz!

Ondan Allahın – təbərakə və təala - gülməsi haqda olan hədisi soruşdular. O hədisi bu babdan saymadı və rəvayətinə icazə verdi."

 

Qaynaq: İbnul Hacc: Əl Mədxal: 2/147

Darut Turas
 

[Usuli]

Əbu Həmid Əl Ğazali (450-505 h/1058-1111 m) hədisin təvil ediləcəyi, mümkün olmazsa rədd ediləcəyi haqda deyir:

 

وربَّ حديثٍ عُلِم على القطع إزالةُ ظاهرِه كقوله عليه السلام : [قلْبُ المؤمِنِ بين أصْبُعَين مِن أصابِعِ الرحْمَن] , وخلافُ الظاهر فيه مشاهَدٌ

وقوله عليه السلام : [خلَق آدمَ على صورَتِه] , فالهاء فيه قيل : راجعة إلى آدم ومعناه أنشأه كذلك بخلاف مَن دونه , فإنهم كانوا أولا على صورةِ الآباء

وقد قيل : سبَبُه أن رسولَ الله صلى الله عليه وسلم رأى رجلا يلطِم وجْهَ غلامٍ فقال : [لا تفعَل ! فإنّ الله تعالى خلَق آدم على صورته] . والقول الوجيز: أن كلَّ ما لا تأويلَ له فهو مردودٌ , وما صحَّ وتطرَّق إليه التأويل قُبِل , والله أعلم

 

"Neçə hədislər var ki, zahirinin rədd ediləcəyi qətidir. Məsələn: "Möminin qəlbi Rəhmanın barmaqlarından iki barmağı arasındadır" hədisi. Bunun zahiri üzrə olmadığına özümüz şahidik.

Yaxud "Adəmi onun surətində yaratdı" hədisi. Hədisdəki "onun" sözüylə Adəmin qəsd edildiyi söylənmişdir. Hədisin mənası belədir ki, Adəmi başqalarından fərqli olaraq belə xəlq etmişdir. Çünki digərləri öz atalarının surətindəydilər.

Hədis haqqında belə bir açıqlama da var: Rəsulullah bir adamın oğlanın üzünə vurduğunu görüb, "belə etmə! Çünki uca Allah Adəmi onun surətində yaratmışdır" demişdir.

Bu cür nasslar haqqında söylənəcək qayda budur: Təvili olmayan şey rədd edilər. Səhih olub təvili olan isə qəbul edilər. Allah daha gözəl bilir."

 

Qaynaq: Əbu Həmid Əl Ğazali: Ən Mənxul min Təliqatil Usul: 380

Beyrut: Darul Fikril Muasir: 1419/1998
 

[Muslih]

Surət hədisi haqqında "rəddiyyə" yağdıran cahillərdən biri, "əgər sələfdən "hə" zamirinin Adəmə aid olduğunu deyən bir nəfər gətirə bilsəniz mən görüşümdən dönərəm" şəklində boyunu aşan bir ifadə işlətmişdi.

Sələfi özünə ölçü təyin etdiyi üçün vəhmlər içində boğulan bu miskinə sələfdən bəzilərinin görüşü təqdim edildikdə öz sələfini "cəhmi" adıyla şərəfləndirdi...

"Maqnitski" siyahısına bənzəyən "Cəhmi siyahısına" əlavə etməsi üçün ona yeni isimlər vermək istəyirəm. Beləcə İslam əhli bu firqənin Yəhudi inadını son damlasına qədər miras aldığına şahid olsun.

 

Şafinin yaxınlarından Əbu Səvr Əl Kəlbi (v. 240 h/854 m)

Tövhid imamı olaraq tanıdığınız İbn Xuzeymə (223-311 h/838-924 m)

Diğər bir imamınız Əbuş Şeyx Əl Əsbəhani (274-369 h/887-979 m)

Hər üçü hədisdəki zamirin Adəm aid olduğunu deyənlərdəndir. Əhmədin sözünə dayanıb bunların Cəhmi olduğunumu deyəcəksiniz? Yoxsa Əhmədin "məsumiyyət" toxunulmazlığını qaldırıb xətalı olduğunu? Aşağı saqqal, yuxarı bığ... Onların görüşünü öz alimlərinizin dilindən dinləyin.

 

İbn Teymiyyə bu görüşdə olanların üçünü adıyla qeyd edir:

 

جعَل طائفةٌ الضميرَ فيه عائداً إلى غيرِ الله تعالى حتى نُقِل ذلك عن طائفةٍ مِن العلماءِ المعروفِين بالعلمِ والسنةِ في عامة أمورِهم كأبي ثوْرٍ وابنِ خزيمةَ وأبي الشيخ الأصبهاني

 

"Alimlərdən bir qrup hədisdəki zamiri Allaha aid etməyiblər. Hətta ümumi gedişlərində elm və sünnətə tabeçiliklə tanınan Əbu Səvr, İbn Xuzeymə, Əbuş Şeyx Əl Əsbəhani və digər alimlərdən bu görüş nəql edilmişdir."

 

Qaynaq: İbn Teymiyyə: Bəyənu Təlbisil Cəhmiyyə: 6/377

Məcməul Məlik Fəhd: 1426

 

İbn Əbi Yala "Tabaqatul Hənəbilə" adlı kitabında Əbu Səvrin bu görüşdə olduğunu nəql edənlərdəndir:

 

وقال حمدان سألتُ أبا ثورٍ عن قول النبِي "إن اللَّه خلَق آدمَ على صورته" فقال : على صورةِ آدمَ

 

"Hamdan deyir: Əbu Səvrdən Peyğəmbərin "Allah Adəmi onun surəti üzrə yaratdı" hədisini soruşdum. Belə cavab verdi: Yəni, Adəmin surəti üzrə."

 

Qaynaq: İbn Əbi Yala: Tabaqatul Hənəbilə: 1/309

Beyrut: Darul Marifə
 

[Usuli]

Sifət məsələlərində müxaliflərin ən çox istinad etdikləri "ilk üç əsr" alimlərindən İbn Xuzeymə (223-311 h/838-924 m) hədisdəki zamirin Allaha döndürülməsini cəhalət, küt beyinlik və təşbih sayır:

 

باب ذكرِ أخبارٍ رويت عن النبي صلى الله عليه وسلم: تأوَّلها بعضُ مَن لمْ يتحرَّ العلمَ على غيرِ تأويلِها ففتَن عالماً مِن أهلِ الجهل والغَباوة ، حمَلهم الجهلُ - بمعنى الخبر - على القولِ بالتشبيه

إذا قاتلَ أحدُكم فيجتَنِب الوجهَ ، فإن الله خلق آدم على صورته

قال أبو بكرٍ : توهَّم بعضُ من لم يتحَرَّ العلمَ أن قولَه : «على صورته» يُريد صورةَ الرحمن عز ربُّنا وجل عن أن يكونَ هذا معنى الخبر ، بل معنى قوله : «خلق آدم على صورته» ، الهاء في هذا الموضِع كنايةٌ عن اسم المضروب ، والمشتومِ ، أرادَ صلى الله عليه وسلم أن اللهَ خلَق آدمَ على صورة هذا المضروب

فتفَهَّمُوا رحمكم الله معنى الخبر ، لا تغلَطوا ولا تَغالطوا فتضِلُّوا عن سَواءِ السبيل ، وتحمِلوا على القول بالتشبيه الذي هو ضلالٌ

وقد افتُتِن بهذه اللفظةِ التي في خبر عطاء عالمٌ ممَن لم يتحرَّ العلمَ ، وتوهَّموا أن إضافةَ الصورة إلى الرحمن في هذا الخبر مِن إضافة صفات الذات ، فغلِطوا في هذا غلَطا بيّنا ، وقالوا مقالةً شنيعةَ مُضاهِيةً لقول المشبهة، أعاذنا الله وكل المسلمين مِن قولهم

 

"Rəsulullahdan rəvayət edilmiş bəzi xəbərlər babı. Bunlar elə xəbərlərdir ki, elmdə dərinləşməyən kimsələr onları doğru bir şəkildə açıqlamadıqları üçün cahil və küt beyin "alimləri" fitnəyə salmış, hədisin mənasından cahillikləri onları təşbih görüşünə sürükləmişdir...

 

..."Sizdən biri kimisə vurduqda, üzə vurmaqdan çəkinsin! Çünki, Allah Adəmi onun surətində yaratmışdır".

Əbu Bəkr (İbn Xuzeymə) deyir: Elmdə dərinləşməmiş bəzi kimsələr "onun surətində" sözüylə Rəhmanın surətinin qəsd edildiyini zənn etmişlər. Rəbbimiz xəbərin bu mənaya yozulmasından ucadır!

"Adəmi onun surətində yaratdı" sözündəki "hə" zamiri döyülən və söyülən kimsəyə aiddir. Burada Peyğəmbər, Allahın Adəmi bu döyülən kimsənin surəti üzrə yaratdığını qəsd etmişdir...

... Allah sizə rəhm etsin! Bu xəbərin mənasını doğru anlayın! Xətaya düşüb, başqalarını da xətaya sürükləməyin! Yoxsa doğru yoldan sapar və zəlalət olan təşbih görüşünə təşviq etmiş olarsınız.

(Daha sonra "Rəhmanın surətində" ləfzini qeyd edərək deyir) Atanın xəbərində olan bu ləfz səbəbilə elmdə dərinləşməyənlərdən bir alim fitnəyə düşmüş və elə zənn etmişlər ki, burada surətin Rəhmana nisbət edilməsi, zatın sifətlərinin Ona nisbəti kimidir.

Burada açıq bir xəta etmişlər və Müşəbbihənin görüşünə bənzər çirkin bir görüş ortaya qoymuşlar. Uca Allah bizi və bütün müsəlmanları onların bu görüşündən qorusun."

 

Qaynaq: İbn Xuzeymə: Kitəbut Təvhid və İsbətis Sifət: 1-81/84/86

Riyad: Məktəbətur Ruşd: 1414/1994

 

Qeyd: Məlumdur ki, qədim Hənbəlilərin represiya mütəxəssisləri İbn Xuzeymə düşüncəsində olanları cəhmi adlandırırlar. İbn Xuzeymə isə zamiri Allaha aid edənləri küt beyinli cahillər adlandırır, təşbihə düşdüklərini deyir, bu fikirdən Allaha sığınır. Hər ikisi də eyni məktəbin tərəfdarları, yəni "Əhli Hədisdirlər"...

Müxaliflər yenə bığla saqqal arasında qalırlar. Hənbəlilərə uyub İbn Xuzeyməyə cəhmimi desinlər, yoxsa İbn Xuzeyməyə uyub Hənbəlilərə küt beyinli müşəbbihlərmi desinlər? Bu ağır seçimi onlara buraxıram...