Bu mövzudakı ismarıc sayı: 12

[Usuli]

بسم الله الرحمن الرحيم

 

Bu yazımda qısa olaraq toxunmaq istədiyim məsələ günümüzdə məşhurlaşmış “Cəhalət üzrü” məsələsidir.

Mən deyərdim ki, bu məsələ İslam tarixində heç vaxt günümüzdəki qədər aktuallıq qazanmayıb və fitnə qaynağı olmayıb. İş o həddə çatıb ki, bu məsələdə fərqli düşündüyü üçün insanlar bir birini təkfir etmə həddinə belə gəlirlər. Halbuki müxtəlif yanaşmaların mümkün və vaqe olduğu məsələlərdə təkfir olmaz. Çünki təkfir ancaq qəti hüccətlərə, yəqini dəlillərə qarşı çıxıldıqda gündəmə gələ bilər.

“Mini müctəhidlərin” bu mövzudakı dərs və məqalələri nəticəsində məsələ daimi aktuallığını və fitnə törətmə özəlliyini qoruyur.

Bu cür şeylərdə təkfirin qətiyyən mümkün olmadığını vurğuladıqdan sonra məsələ haqqında öz vardığımız qənaəti tərtibli bir şəkildə izah etmək, müxaliflərin hazırda üzərində olduqları görüşlərini, ölçü qəbul etdikləri alimlərdən bəzi sitatlar verərərək çürütmək istəyirəm. Tövfiq Allahdandır.

 

Ümumiyyətlə öncəliklə onu qeyd edim ki, bu cür məsələlərdə sualı birmənalı olaraq “cəhalət üzrdürmü” şəklində qoymaq doğru deyil. Məsələnin isimləndirmə, cəzalandırma, dünyəvi və uxrəvi olmaq üzrə müxtəlif yönləri var. Mən əsasən isimləndirmə yönü üzərində durmaq istəyirəm. Çünki mövzunun praktik yönü məhz bu qismdir.

Bizə görə cəhalət baxımından məsələləri üç qismə bölmək mümkündür:

 

1. Cəhalətin üzr olaraq əsla qəbul edilməyəcəyi məsələlər.

2. Cəhalətin üzr olaraq qəbul ediləcəyi məsələlər.

3. Cəhalətin üzr olub olmadığı mövzusunda ixtilaf olan məsələlər.

 

Cəhalətin üzrlü olması yönündən məsələləri bu şəkil böldükdən sonra, bunlar arasında sərhədləri müəyyən etmək lazımdır. Ancaq bu istər dəlillərə dayanaraq, istər alimlərin görüşlərinə baxaraq edilsin, tam olaraq mümkün deyil.

Lakin bəzi məsələlər vardır ki, toplumumuzda qəti olaraq birinci sinifdən sayılır. Halbuki bir çox alim bu kimi şeyləri üzrlü saymışdır. Siniflər arasında sərhədləri müəyyən edə bilməsəkdə mövzuda müəyyən görüşləri zikr edərək bu sərhədlərin dəyişkənliyini və alimlər qatında anlayışlı yanaşmanın genişliyini göstərməyə çalışacayıq. Bəlkə beləcə uçuruma doğru gedən İslam gəncliyi düşünüb ibrət ala...

 

[Usuli]

Bu mövzudakı təhlükəli fikirlərin adətən sələfi düşərgədən gəldiyini nəzərə alaraq ilk sitatları öz şeyxul İslamlarından gətirmək istəyirəm.

Hənbəli alimlərindən Əhməd İbn Teymiyyə (661-728 h/ 1263-1328 m) Aişə anamızdan rəvayət edilən məşhur hədisdən belə bir nəticə çıxarmışdır:

 

فهذه عائشةُ أمُّ المؤمنين : سألتْ النبيَّ - صلى الله عليه وسلم - هل يعلَم اللهُ كلَّ ما يكتُم الناسُ ؟ فقال لها النبيُّ صلى الله عليه وسلم : " نعم " , وهذا يدلُّ على أنها لم تكنْ تعلَم ذلك , ولم تكنْ قبل معرفتها بأنَّ اللهَ عالمٌ بكلِّ شيءٍ يكتُمه الناسُ كافرةً , وإن كان الإقرارُ بذلك بعد قيامِ الحجةِ من أصولِ الإيمان , وإنكارُ علْمه بكلِّ شيءٍ كإنكارِ قدْرته على كلِّ شيءٍ هذا مع أنها كانتْ ممن يستحقُّ اللوْمَّ على الذنبِ , ولهذا لهَزها النبيُّ صلى الله عليه وسلم وقال : أتَخافِين أن يَحِيفَ اللهُ عليكِ ورسولُه ؟

 

“Aişə - möminlərin anası Nəbidən – sallallahu aleyhi və səlləm – soruşdu: “Allah insanların gizlədiyi hər şeyi bilirmi?”. Nəbi ona dediki, bəli.

Bu dəlalət edir ki, Aişə anamız bunu (Allahın hər şeydən xəbərdar olduğunu) bilmirdi və baxmayaraq ki hüccət iqaməsindən sonra bu imanın əslindəndir (dolayısıyla inkarı küfrdür), Allahın insanların gizlədiyi hər şeyi bildiyini anlamadan öncə Aişə anamız kafir deyildi.

Allahın hər şeyi bildiyini inkar etmək Onun hər şeyə qadir olduğunu inkar etmək kimidir (məşhur kül hədisinə işarə edir). Bununla yanaşı Aişə anamız günaha qarşılıq (ikiqat) qınanmağı müstəhaq kimsələrdən idi (Əl Əhzab: 30 ayəsinə işarə edir.)

Bu səbəblə Nəbi – sallallahu aleyhi və səlləm – onu itələdi və dedi: Sən Allah və Onun Rəsulunun sənə haqsızlıq edəcəyindənmi qorxursan?”

 

Qaynaq: Əhməd İbn Teymiyyə: Məcmu Fətava: 11/412-413

Mədinə: 1425/2004

 

 

Qeyd: İbn Teymiyyənin sözləri üzərinə bəzi qeydlər edilməsi yerinə düşərdi:

1. Mən bu nöqtədə İbn Teymiyyənin görüşünə müxalif olaraq əslində Aişə anamızın cahil olmadığını düşünürəm.

2. Bu yazıda vurğulanması gərəkli olan ikinci nöqtə isə belə mövzularda cəhalətin üzr sayılması məsələsidir. İbn Teymiyyənin sözləri bu mövzuda açıq və aydındır. Lakin, günümüzdə özünü İbn Teymiyyənin davamçıları olaraq təqdim edən bəzi firqələr görürük ki, özləri bu kimi yerlərdə cəhaləti üzr saymamaqla bərabər İbn Teymiyyənin də belə düşündüyünü iddia edir, hətta müxalif düşüncə sahiblərini təkfir edirlər. Şeyxin bu sözlərini inkar etmə şəkilləri isə çox qəribədir.

A ) Şeyxin şərhi digər alimlərin şərhinə müxalifdir.

Bəli! Şeyxin şərhi digərlərinə müxalifdir. Lakin, sizlər bu fikrin küfr olduğunu iddia edirsiniz və fikrin sahibi öndəriniz olaraq zənn etdiyiniz kimsədir! Digər alimlərə müxalif olmasının məsələdə sizin xeyrinizə olan bir yanı yoxdur. Əksinə digər alimlərin onu bu fikri səbəbilə təkfir etməməsi sizin əleyhinizədir. Çünki, digər alimlər, bu cür düşüncəni küfr hesab etsəydilər bunu qeyd edərdilər. Xüsusilə İbn Teymiyyə kimi düşməni bol bir adamın “küfr” olacaq xətası gözdən qaçmazdı.

B ) Bu məsələ tövhidlə əlaqəli deyildir və bu səbəblə bunun tövhiddə cəhalətlə əlaqəsi yoxdur.

Xeyr! Əksinə bu sizin tövhiddən cahil olduğunuzu göstərir. Çünki, Uca Allahın qəlblərdəkini bilmədiyini iddia etmək Ona nöqsan izafə etməkdir. Bu isə Onu məxluqata bərabər tutma yönündən şirkdir. Ayrıca siz sadəcə tövhiddə deyil mütləq mənada dinin əsaslarında heç bir cəhaləti qəbul etmirsiniz. Bu məsələdə İbn Teymiyyənin də qeyd etdiyi kimi, dinin əsaslarındandır.

3. İbn Teymiyyə “Allahın qəlblərdəkini bilib bilmədiyi” kimi əqlən belə anlaşılacaq məsələdə cəhaləti üzr görürsə, günümüzdə özünün onun davamçısı sayıb ancaq “prezidentin kafir olduğunu bilməyən müsəlman deyildir və cəhaləti üzrlü sayılmaz” kimi boş sözlər danışanlar həqiqətdə onun nə qədər davamçısıdırlar? Hansı məsələ daha qapalı və üzrlü görülməyə daha layiqdir? Ancaq ağıl sahibləri ibrət alar!

[Usuli]

Yenə Əhməd İbn Teymiyyə (661-728 h/ 1263-1328 m) şirkdə cəhalətin üzr olması haqda deyir:

 

ونحن نعلم بالضرورة , أن النبي صلى الله عليه وسلم لم يشرع لأحد , أن يدعو أحداً من الأموات , لا الأنبياء , ولا الصالحين , ولا غيرهم ؛ ولا بلفظ الاستغاثة ولا بغيرها , كما أنه لم يشرع لأمته : السجود لميت , ولا إلي ميت , ونحو ذلك؛ بل نعلم : أنه نهى عن هذه الأمور كلها , وأن ذلك من الشرك , الذي حرمه الله , ورسوله صلى الله عليه وسلم ولكن : لغلبة الجهل , وقلة العلم بآثار الرسالة , في كثير من المتأخرين , لم يكن تكفيرهم بذلك حتى يتبين لهم ما جاء به الرسول صلى الله عليه و سلم مما يخالفه

 

“Biz zəruri olaraq bilirik ki, Nəbi – sallallahu aleyhi və səlləm – heç kimsə üçün, nə “istiğasə” ləfzlərilə nə də başqa ləfzlərlə ölülərdən, Nəbilərdən, salehlərdən və digərlərindən bir kimsəyə, dua etməyi əmr etməmişdir.

Necəki o ümmətinə, ölüyə və ölüyə doğru səcdə etməyi və bənzəri şeyləri əmr etməmişdir.

Əksinə, biz bilirik ki, o bütün bu işləri qadağan etmişdir, bunlar Allahın və Onun Rəsulunun – sallallahu aleyhi və səlləm – haram etdiyi şirk əməllərdəndir.

Lakin, son dönəm insanlarının çoxunda cəhalətin yayğın olması və risalətin dəlilləri haqda elmin azlığı səbəbilə, müxalif olduqları şeylərdə Rəsulullahın - sallalahu aleyhi və səlləm - gətirdiyi şeylər onlara aydın olana qədər təkfir olunmazlar.”

 

Qaynaq: İbn Teymiyyə: Əl İstiğasə fir Rəddi aləl Bəkri: 2/629-630

Riyad: Darul Vətən: 1417/1997

 

 

Qeyd: Sizə görə dində ən önəmli olan məsələ, hətta dinin əsli sayılan istiğasə - ölülərdən yardım diləmə məsələsində müxalif davrananların belə cəhaləti İbn Teymiyyə tərəfindən üzrlü görülmüşkən, sizlər bundan daha kiçik məsələlərdə cəhaləti üzr saymır və hətta bəzən bu nöqtədə belə sizə müxalif olanları kafir və bidətçi hesab edirsiniz.

İbn Teymiyyə bu sözləri elmin çiçəkləndiyi, hər məsciddə fəqihlərin dərs halqaları qurub fətva verdikləri bir zamanda deyir və elmin yayğınlığına rağmən cəhalətlərini üzrlü sayır.

Önünüzdə iki yol vardır: Ya İbn Teymiyyəni də “persona non qrata” siyahısına salmaq, ya da öz səfehliyinizi və cəhalətinizi etiraf edib, görüşünüzdən dönmək. Ancaq hər iki variant üçün bir şey lazımdır ki, o da Allahın dinində səmimi olmaqdır. O səmimiyətki, bu zəlalət fikirlərinə düşmənizin əsas səbəbi məhz onun yoxluğudur…

İbn Teymiyyənin buna bənzər bir çox sözü vardır. Zamanla bəzilərini Allahın iznilə sizə təqdim edəcəyik.

[Usuli]

Şam alimlərindən Muhəmməd Cəməluddin Əl Qasimi (1283-1332 h/1866-1914 m) Maliki fəqihlərindən Əbu Bəkr İbn Əl Arabidən (468-543 h/ 1076-1148 m) nəqlən deyir:

 

قال القاضي أبو بكر ابن العربيّ في " شرحه " : مراده أن يبين أن الطاعات ، كما تسمى إيماناً ، كذلك المعاصي تسمى كفراً ، لكن حيث يطلق عليها الكفر لا يراد عليه الكفر المخرج عن الملة ، فالجاهل والمخطئ من هذه الأمَّة ولو عمل من الكفر والشرك ما يكون صاحبه مشركاً أو كافراً ، فإنَّه يُعذر بالجهل والخطأ حتى تتبيَّن له الحجَّة التي يكفر تاركها بياناً واضحاً ، ما يلتبس على مثله ، وينكر ما هو معلوم بالضرورة من دين الإسلام ، مِمَّا أجمعوا عليه إجماعاً جليًّا قطعيًّا يعرفه كلٌّ من المسلمين من غير نظر وتأمُّل

كما يأتي بيانه إن شاء الله تعالى ، ولم يخالف في ذلك إلا أهل البدع

 

“Qadi Əbu Bəkr İbn Əl Arabi (Buxari) “Şərh”ində deyir: Onun muradı itaətlərin iman olaraq adlandırıldığı kimi, günahların küfr olaraq adlandırılmasını açıqlamaqdır. Lakin hər küfr deyildikdə bununla dindən çıxaran küfr qəsd edilmir.

Bu ümmətdən cahil və xətakar olan biri sahibini kafir və ya müşrik edəcək bir küfr və şirk edərsə, ona “hüccət” aydın olana qədər cəhaləti və xətası səbəbilə üzrlüdür. Elə bir hüccət ki onu tərk edən kafir olsun. Elə bir hüccət ki, açıq şəkildə bəyan edilir və bənzəri şeylərlə qarışdırılmaz.

(Kafir olması üçün) İslam dinindən zəruri olaraq bilinən, (alimlərin) üzərində açıq və qəti icma etdikləri, bütün Müsəlmanların analiz və düşünmə olmadan onu bildiyi bir şeyi inkar etməsi lazımdır.

Allahın iznilə irəlidə bəyanı gələcək. Bu fikrə ancaq bidət əhli müxalifət etmişdir.”

 

Qaynaq: Cəməluddin Əl Qasimi: Məhasinut Təvil: 5/1307-1308

Birinci Nəşr: 1376/1957

[Usuli]

Hənəfi alimlərindən Əhməd Əl Həməvi (v. 1098 h/1687 m) “Ğamzu Uyunil Bəsair” adlı əsərində deyir:

 

قال البزَّازي في شرح اللامية : واعلمْ أن من تلفَّظ بلفظِ الكفر عن اعتقادٍ لا شك أنه يكفر ، وإن لم يعتقِد أنها لفظ الكفر إلا أنه أتى به عن اختيارٍ يكفُر عند عامة العلماء ، ولا يُعذر بالجهل

وقال بعضهم : لا يكفر ، والجهل عذرٌ وبه يفتى ؛ لأن المفتي مأمورٌ أن يميل إلى القول الذي لا يُوجب التكفير ، ولو لم يكن الجهل عذراً لحُكِم على الجهال أنهم كفار ؛ لأنهم لا يعرِفون ألفاظَ الكفر ، ولو عرَفوا لم يتكلموا

قال بعض الفضلاء : وهو حسن لطيف

وفي خِزانة الأكمل روي أن امرأةً في زمن محمد بن الحسن قيل لها : إن الله يعذِّب اليهودَ والنصارى يوم القيامة قالت : لا يفعَل الله بهم ذلك فإنهم عبادُه , فسئل محمد بن الحسن عن ذلك فقال ما كفرتْ فإنها جاهلةٌ ، فعلِّموها حتى علِمت

 

“(Hənəfilərdən) Bəzzazi “Şərhul Lamiyyə” adlı kitabında deyir: Bil ki, kim (dediyi sözün küfr olduğun) inanaraq küfr olan sözü tələffüz edərsə onun kafir olmasında şübhə yoxdur.

Yox əgər bunun küfr olduğunu düşünmədən, ancaq öz ixtiyarıyla (ikrah olmadan) o sözü deyərsə alimlərin böyük çoxuna görə kafir olar, cəhaləti səbəbilə üzrlü sayılmaz.

Bəzi alimlər isə belə demişlər: Kafir olmaz. Cəhalət üzrdür. (Məzhəbdə) fətva bu görüşə görə verilir!

Çünki müfti, təkfiri tələb etməyən görüşə meyl etməklə əmr olunub. Əgər cəhalət üzr olmasaydı, cahillərin hamısının kafir olduğuna hökm etmək lazım gələrdi. Çünki onlar küfr olan sözləri bilmirlər. Bilsəydilər söyləməzdilər.

Bəzi fəzilət sahibləri bu görüşün gözəl və xoşgörülü olduğunu söyləmişlər.

“Xizənətul Əkməl” adlı kitabda deyilir: Muhəmməd bin Əl Həsənin zamanında bir qadına deyildi: Qiyamət günü Allah yəhudi və xristianlara əzab edəcək. Qadın isə dedi: Allah onlara bunu etməyəcək. Çünki onlar Onun qullarıdır.

Məsələ Muhəmməd bin Əl Həsənə ərz edildi və imam belə dedi: Qadın kafir olmamışdır! Çünki o cahildir. Anlayana qədər ona başa salın!”

 

Qaynaq: Əhməd Əl Həməvi: Ğamzu Uyunil Bəsair: 3/304

Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə: 1405/1985

 

 

Qeyd: Həməvi və digər müəlliflərin də qeyd etdiyi kimi məzhəbdə fətva verilən görüş cəhalətin mümkün mərtəbə üzr sayılacağı və təkfirdən çəkiniləcəyidir.

Ayrıca üzr olub olmayan məsələlər elmin dərinliyidir və çayxana künclərində öyrədilmir.

Bu barədə alimlər iki rəy bildirsələrdə günümüz xavaricləri kimi bir birini müxalif düşüncə səbəbilə təkfir etməmişlər.

Digər bir diqqətə layiq nöqtə İmam Muhəmmədin davranışıdır. Qadının rədd etdiyi fikrin Quranda dəfələrlə vurğulanmasına rağmən “Quran hüccət olaraq yetər” deyərək qadının küfrünə hökm etməmiş, əksinə cəhalətini üzrlü görərək anlayana qədər başa salınmasını istəmişdir.  Bu nöqtə bizə İmam Muhəmmədin cəhalət anlayışının geniş və günümüzdəki anlayışdan fərqli olduğunu göstərir. O qadını üzrlü sayan İmam, sizcə prezidenti təkfir etməyənləri üzrlü saymazdımı? Cavabı ağıl sahiblərinə buraxıram.
 

[Usuli]

Altıncı əsr Hənəfi fəqihlərindən Muhəmməd bin Əbi Bəkr Ər Razi "Bədul Əməli" adlı məşhur qəsidənin şərhində belə deyir:

 

واعلمْ : أنَّ مَن تلفَّظ بلفظِ الكفْر مِن اعتقادٍ لا شكَّ أنه يكفُر , وإنْ لمْ يعتقِدْ أنها بلفظةِ الكفر , إلا إن أتى عن إختياره يكفُر عند عامة العلماء , ولا يُعذَر بالجهْل

وقال بعدُهم : لا يكفُر وبالجهل معذورٌ , وبه يُفتى ؛ لأنَّ المفتي مأمورٌ أن يمِيلَ إلى القوْل الذي لا يكفُر , ولو لم يكنْ بالجهل معذوراً لحُكِم بأنَّ الجهالَ كفارٌ ؛ لأنهم لا يعرِفون ألفاظَ حبط عمله , كأنه أسْلَمَ في ذلك الحال

 

"Bil ki, kim küfr kəliməsini (küfr olduğunu bildiyi halda) ona etiqad edərək tələffüz edərsə onun küfrə düşdüyündə şəkk yoxdur!

Əgər tələffüz etdiyi kəlimənin küfr olduğuna inanmaz/düşünməz, lakin bu sözü öz ixtiyarı ilə (ikrah olmadan) söylərsə alimlərin böyük əksəriyyətinə görə yenədə kafir olar və cəhaləti səbəbilə üzrlü sayılmaz.

Bəzi alimlər isə belə demişlər: (ikinci halda) Kafir olmaz və cəhaləti səbəbilə üzrlüdür. Fətva da bu görüşə əsasən verilməlidir!

Çünki müftiyə, küfr olmayacaq görüşə meyl etmək əmr olunmuşdur. Əgər bu kimsələr cəhalət səbəbilə üzrlü olmasaydılar, bütün cahillərin kafir olduğuna hökm verilərdi. Çünki onlar, (küfr olması səbəbilə) əməllərini boşa çıxaracaq sözlərdən xəbərsizdirlər. Sanki, (ona bu izah edilincə tövbə etdiyi üçün) yeni müsəlman olmuşdur."

 

Qaynaq: Muhəmməd bin Əbi Bəkr Ər Razi: Şərhu Bədil Əməli/Hidayə minəl İtiqad: 330

Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə: 1422/2001

 

 

Təliq: Hənəfi məzhəbinin mühəqqiqlərindən olan Əbu Bəkr Ər Razi, cəhalətlə küfr kəliməsini söyləyənin cəhaləti səbəbilə üzrlü olacağı görüşünü tərcih etmiş, ixtilaf olmasına rağmən fətvanın da məhz bu görüşə əsasən veriləcəyini açıq şəkildə ifadə etmişdir.

Kitabı təhqiq edən Əbu Amr Əl Huseyni fahiş bir xəta edərək kitabı qədim Hənəfi fəqihlərindən Əbu Bəkr Əl Cəssasa nisbət etmişdir. Halbuki Cəssas, kitabın müəllifi olan Siracuddin Əl Uşidən 2 əsr öncə yaşamışdır. Dolayısıyla Cəssasın bu kitabı yazmış olması mümkün deyil.

 

[Usuli]

Yenə Əhməd İbn Teymiyyə (661-728 h/ 1263-1328 m) məşhur “kül hədisini” zikr etdikdən sonra müəyyən təkfir haqqında deyir:
 

فهذا اعتقَد أنه إذا فعَل ذلك لا يقدِر الله على إعادته ، وأنه لا يُعيده ، أو جوّز ذلك ، وكلاهما كفرٌ ، لكن كان جاهلاً لم يتبيّن له الحق فغُفر له

ولهذا كنتُ أقول للجهمية من الحلولية والنفاة الذين نفوا أن الله يكون تعالى فوق العرش لما وقعت محنتهم : أنا لو وافقْتكم كنتُ كافراً ، لأني أعلَم أن قولَكم كفرٌ ، وأنتم عندي لا تكفُرون لأنكم جهّال ، وكان هذا خطاباً لعلمائهم وفُضلائهم ، وشيوخِهم وأمرائِهم

 

“Bu adam inanırdıki bunu etdiyi zaman (yəni külünü dənizə səpdirərsə) Allahın onu diriltməyə gücü çatmayacaq və onu diriltməyəcək, yaxudda bunu mümkün sayırdı. Bu düşüncələrin hər ikisidə küfrdür. Ancaq bu adama haqq aydın olmamışdı və bu səbəblə bağışlandı.

Bu səbəblə - onlarla problemlər ortaya çıxdıqda - mən Hululiyyədən olan Cəhmilərə və Allahın ərş üzərində olduğunu rədd edən tətilçilərə deyirdim: Mən sizinlə həmfikir olsam kafir olaram. Çünki, sizin görüşünüzün küfr olduğunu bilirəm.

Ancaq siz mənə görə kafir deyilsiniz. Çünki cahilsiniz. Bu onların alimlərinə, fəzilətli insanlarına, şeyx və əmirlərinə ünvanlanmış bir söz idi.”

 

Qaynaq: İbn Teymiyyə: Əl İstiğasə fir Rəddi aləl Bəkri: 1/383-384

Riyad: Darul Vətən: 1417/1997

 

Qeyd: İbn Teymiyyənin sözlərindəki bəzi nöqtələrə diqqət çəkmək istəyirəm:

1. İbn Teymiyyəyə görə Allahın diriltməkdən aciz olduğunu düşünən kimsə belə üzrlüdür və bu cəhalət səbəbilə bağışlanmışdır. Bu İbn Teymiyyə qatında cəhalətin sərhədlərinin genişliyini göstərir.

2. İbn Teymiyyə Hululçulardan (!) olan Cəhmilərin sözlərinə küfr desədə onların alimlərini belə müəyyən/şəxsi təkfir etmir. Halbuki onlara rəddiyə olaraq çox kitab yazmış və öz aləmində hüccət qaldırmışdı. Bir mənada təkfir İbn Teymiyyə qatında möhkəm qapanmış və çox nadirən açılan qapıdır. Bəs davamçılarına nə olubki, şeyxləri alimləri təkfir etməzkən onlar avamı belə bundan daha qapalı məsələlərdə təkfir edirlər? Şeyxiniz hululçuları, Allaha acizlik nisbət edənləri üzrlü görmüşkən və onlara hüccət iqamə etdikdən sonra belə təkfir etməzkən sizlər “prezidenti təkfiri” tağutu inkar şərti qılıb insanları bunla İslam xaricində sayır və cəhalətlərini də üzr qəbul etmirsiniz? Hansı məsələ üzrə daha layiqdir?

 

[Usuli]

Yenə Əhməd İbn Teymiyyə (661-728 h/ 1263-1328 m) ölüdən kömək istəyənin və insanlara ilahi xüsusiyyətlər verənin ancaq hüccət iqaməsindən sonra kafir ola biləcəyini vurğulayaraq, sizə görə ən böyük şirk olan bir məsələdə belə cəhaləti üzr sayaraq, dairəni geniş tutur:

 

والاستغاثة بمعنى أن يطلُب مِن الرسول صلى الله عليه وسلم ما هو اللائق بمنصَبِه لا يُنازع فيها مسلمٌ ومَن نازعَ في هذا المعنى فهو إما كافرٌ إن أنْكَر ما يكفُر به وإما مُخطئ ضالٌّ

وأما بالمعنى الذي نفاه رسول الله صلى الله عليه وسلم فهو أيضاً مما يجِب نفيُها

ومن أثبَت لغير الله ما لا يكون إلا للهِ فهو أيضاً كافرٌ إذا قامتْ عليه الحجة التي يكفُر تاركُها

 

“Allahın rəsulundan – sallallahu aleyhi və səlləm – məqamına yaraşan şeylər istəmək mənasında istiğasə/kömək diləməyi (bunun caizliyini) heç bir müsəlman inkar etməz. Kim bu mənada kömək (diləməyi) inkar edirsə küfrə düşürəcək bir şeyi inkar etdiyi üçün ya kafirdir, yada sapıq bir xətakar.

Lakin, Allah rəsulunun – sallallahu aleyhi və səlləm – inkar etdiyi mənada kömək diləməyə gəlincə, bununda rədd edilməsi lazımdır.

Kim Allahdan başqasına ancaq Ona məxsus bir şey nisbət edərsə - tərk edənin/qarşı çıxanın kafir olacağı bir hüccət iqamə edildikən sonra - oda kafirdir.”

 

Qaynaq: Əhməd İbn Teymiyyə: Məcmu Fətava: 1/112

Mədinə: 1425/2004

 

[Usuli]

Misir fəqihlərindən Zeynuddin İbn Nuceym (926-970 h/1519-1563 m) Hənəfi fiqhində məşhur kitablardan olan “Əl Bəhrur Raiq Şərhu Kənzid Dəqaiq”də deyir:

 

والحاصل أن مَن تكلَّم بكلمةِ الكفر هازلاً أو لاعباً كفَر عند الكلّ , ولا اعتبارَ باعتقاده كما صرَّح به قاضيخان في فتاويه

ومَن تكلَّم بها مُخطئا أو مُكرَها لا يكفُر عند الكل , ومن تكلم بها عالما عامداً كفَر عند الكل

ومَن تكلم بها اختيارا جاهلا بأنها كفرٌ ففيه اختلافٌ , والذي تحرَّر أنه لا يفتى بتكفيرِ مسلمٍ أمكنَ حملُ كلامِه على مَحملٍ حسنٍ أو كان في كفْره اختلافٌ ولو روايةً ضعيفةً فعلى هذا فأكثرُ ألفاظ التكفير المذكورة لا يفتى بالتكفير بها , ولقد ألزَمتُ نفسي أن لا أُفتي بشيءٍ منها

 

“Nəticə olaraq: Kim zarafatla və ya əylənərək küfr kəliməsini söyləyərsə, bütün alimlərə görə kafir olmuşdur və onun etiqadı əsas alınmaz. Necəki, Qazi Xan fətvalarında bunu açıq şəkildə bildirib.

Kim küfr kəliməsini xəta olaraq (ağzından qaçıraraq) və ya ikrah altında söylərsə bütün alimlərə görə təkfir olunmaz.

Kim bunun küfr olduğunu bilərək, qəsdən söylərsə bütün alimlərə görə kafir olar.

Kim bunun küfr olduğunu bilmədən, lakin öz istəyilə söyləyərsə onun haqqında ixtilaf var: Aydın olan budur ki, sözünü yaxşı mənaya yozmaq imkanı olduğu halda və ya bu haqda zəif bir rəvayətlə olsa belə küfründə ixtilaf varsa bir müsəlmanın təkfirinə fətva verilməz!

Buna binaən zikr edilən təkfir ləfzlərinin çoxu səbəbilə təkfir haqda fətva verilməz!

Mən özümə bu şeylərdən heç biri ilə fətva verməmək haqda söz verdim!”

 

Qaynaq: İbn Nuceym: Əl Bəhrur Raiq: 5/135

Darul Kitəbil İsləmi
 

[Usuli]

Şafi fəqihlərindən Xatib Əş Şirbini (v. 977 h/1570 m) "Muğnil Muhtac" adlı şərh çalışmasında belə deyir:

 

يكفَّر مَن نسَب الأمةَ إلى الضلال أو الصحابةَ إلى الكفْر أو أنكَر إعجازَ القرآن أو غيرَ شيئا منه ، أو أنكر الدلالةَ على الله في خلق السموات والأرض بأن قال : ليس في خلْقهما دلالةٌ عليه تعالى ، أو أنكَر بعثَ الموتى مِن قبورهم بأن يَجمَع أجزاءَهم الأصليةَ ويُعيد الأرواحَ إليها أو أنكرَ الجنةَ أو النارَ أو الحسابَ أو الثوابَ أو العقاب أو أقرَّ بها ، لكن قال : المراد بها غيرُ معانيها ، أو قال إني دخلتُ الجنة ، وأكلت مِن ثِمارها وعانقْتُ حُورَها ، أو قال : الأئمةُ أفضلُ مِن الأنبياء ، هذا إن علِم معنى ما قاله ، لا إن جهِل ذلك لقُرْبِ إسلامه أو بُعْدِه عن المسلمين فلا يكفَّر لعذره كما مرَّ

 

“Ümməti zəlalətə nisbət edən, səhabələri küfrə nisbət edən, Quranın icazını və ya ondan hər hansı bir şeyi inkar edən, “onların yaradılışında uca Allahın varlığına işarə yoxdur deyərək” yer və göylərin yaradılışında Allahın varlığına işarə olduğunu inkar edən, Allahın insanların əsli cüzlərini toplayıb ruhları onlara geri verməsi surətilə ölülərin qəbirlərindən çıxarılacağını inkar edən, Cənnəti və Cəhənnəmi, hesab və cəzanı inkar edən, yaxudda bunları qəbul edib ancaq başqa mənada olduğunu deyən, Cənnətə girib oranın meyvələrindən yediyini, oranın hurilərini qucaqladığını deyən, imamların nəbilərdən üstün olduğunu deyən təkfir edilər.

Əgər o adam dediyinin mənasını (küfr olduğunu bilirsə) bu belədir. Yox əgər İslama yeni girməsi və ya müsəlmanlardan uzaq yaşaması səbəbilə bunlardan (bunları inkarın küfr olduğundan) cahil olarsa, daha öncədə qeyd edildiyi kimi bu üzrü səbəbilə təkfir edilməz.”

 

Qaynaq: Xatib Əş Şirbini: Muğnil Muhtac: 5/431

Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə: 1415/1994

 

Qeyd: Bu nəqli zikr etməklə alimlər qatında sözünü etdiyimiz birinci qismin sərhədlərinin genişliyini vurğulamaq və alimlərin insanlara qarşı cahillərdən daha müsamahakar yanaşdığını göstərməyə çalışdım.

Eyni sözləri İbn Həcər “Tuhfətul Muhtac”, Şeyxul İslam Zəkəriyyə Əl Ənsari “Əsnəl Mətalib” adlı kitabında da söyləyirlər.
 

[Usuli]

İbn Teymiyyə (661-728 h/1263-1328 m) İslama daxil olan, lakin cəhaləti səbəbilə bütə, atəşə ibadətə davam edənlərin üzrlü olması haqqında:

 

كذلك مَن دَعا غيرَ الله وحجّ إلى غير الله ؛ هو أيضا مشركٌ ، والذي فعَلَه كفرٌ ، لكن قد لا يكون عالما بأنَّ هذا شركٌ محرّمٌ ، كما أن كثيراً مِن الناس دخَلوا في الإسلام مِن التتار وغيرِهم ، وعندهم أصنامٌ لهم صغارٌ مِن لَبَدٍ وغيرِه ، وهم يتقرّبَون إليها ويُعظّمونها ، ولا يعلَمون أن ذلك محرّمٌ في دين الإسلام ، ويتقرَّبون إلى النار أيضا ، ولا يعلَمون أن ذلك محرّمٌ

فكثيرٌ مِن أنواعِ الشرك قد يخفَى على بعضِ مَن دخَل في الإسلام ولا يعلَم أنه شركٌ ، فهذا ضالٌّ وعمَلُه الذي أشرَك فيه باطلٌ ، لكن لا يستحقّ العقوبةَ حتى تقومَ عليه الحجة . قال تعالى : فَلا تَجْعَلُوا لِلَّهِ أَنْداداً وَأَنْتُمْ تَعْلَمُونَ

وفي صحيح ابن أبي حاتم وغيره ، عن النبيّ صلى الله عليه وسلّم أنه قال : الشرك في هذه الأمة أخفى مِن دَبِيبِ النمْل ، فقال أبو بكر رضي الله عنه : يا رسولَ الله ! كيف ننْجُو منه؟

قال : قل : اللهمَ إني أعوذ بكَ أن أُشرِك بك وأنا أعلَم وأستغفِرك لما لا أعلَم

وكذلك كثيرٌ مِن الداخلينَ في الإسلام يعتقِدون أن الحجَّ إلى قبْر بعضِ الأئمة والشيوخ أفضلُ مِن الحجّ أو مثله ، ولا يعلَمون أن ذلك محرّمٌ ، ولا بلَّغهم أحدٌ أن هذا شركٌ محرَّمٌ لا يجوز

 

"Eləcədə kim Allahdan başqasına dua edər, Allahdan başqasına Həcc edərsə müşrikdir. Etdiyi əməl küfrdür.

Lakin bəzən elə olur ki, əməl sahibləri bunun qadağan edilmiş şirk olduğunu bilmirlər. Necəki Tatarlardan və qeyrilərindən bir çox insan İslama daxil olmuş, ancaq bununla yanaşı onların ibadət və təzim etdikləri, keçədən hazırlanmış kiçik bütlər vardır. Onlar bunun İslam dinində qadağan edildiyini bilmirlər. Həmçinin atəşə ibadət edirlər və bunun haramlığını bilmirlər.

Şirkin bir çox növü İslama daxil olan kimsələrə bəzən gizli qalır və müəyyən bir əməlin şirk olduğunu bilmirlər. Belələri (müşrik deyil) sapıqdır. Şirk olan əməlidə batildir. Ancaq ona hüccət iqamə edilənə qədər əzab edilməz. Uca Allah buyurur: "Bilərək Allaha ortaqlar qoşmayın!" (Əl Bəqərə: 2/22)

Həmçinin Səhihdə Əbu Hatim və digərləri Nəbinin - sallalahu aleyhi və səlləm - belə dediyini nəql etmişlər: "Şirk bu ümmətdə qarışqanın yerişindən daha gizlidir". Əbu Bəkr dedi: Ey Allahın elçisi! Bundan necə qurtulacayıq?

Rəsulullah belə cavab verdi: "Allahım! Sənə bilərəkdən şərik qoşmaqdan sənə sığınıram. Bilmədiklərim üçün isə istiğfar edirəm" deyin."

Eləcədə İslamda daxil olmuş kimsələrdən bir çoxu, bəzi imam və şeyxlərinin qəbrini ziyarəti Həccdən və bənzərindən üstün sayırlar. Bilmirlər ki, bu qadağandır. Heç kim onlara bunun qadağan edilmiş, caiz olmayan şirk olduğunu təbliğ etməmişdir."

 

Qaynaq: İbn Teymiyyə: Əl İxnəiyyə: 206

Ciddə: Darul Xarraz: 1420/2000

[Usuli]

Əhməd İbn Teymiyyə (661-728 h/ 1263-1328 m) şeyxlərdən yardım istəyən, istiğasə edən kimsələrin yalnız hüccət çatdıqdan sonra kafir sayıla biləcəyini deyir:

 

ما تقول السادةُ العلماءُ أئمةُ الدين -رضي الله عنهم أجمعين- في قومٍ يُعظِّمون المشايخَ ، بكونِ أنهم يستغِيثون بهم في الشدائد ، ويتضرَّعون إليهم ، ويزُورون قبورَهم ويُقبِّلونها ويتبرَّكون بترابها ، ويُوقِدون المصابيحَ طُولَ الليْل ، ويتَّخِذون لها مواسمَ يقدَمون عليها مِن البُعد يسمُّونها ليلةَ المَحْيَا ، فيجعَلونها كالعيد عندهم ، وينذِرون لها النذور ، ويُصلُّون عندها

 

مِن استغاث بميِّتٍ أو غائبٍ من البشَر بحيثُ يدعوهُ في الشدائدِ والكُرُبات ، ويَطلُب منه قضاءَ الحوائج ، فيقول : يا سيِّدي الشيخ فلان ! أنا في حسبِك وجِوارِك ؟ أو يقول عندَ هجوم العدوِّ عليه : يا سيِّدي

فلان ! يَستوحِيْه ويَستغيثُ به , أو يقول ذلك عند مرَضِه وفقرِه وغيرِ ذلك من حاجاتِه - : فإن هذا ضالٌّ جاهلٌ مُشرِكٌ عاصٍ لله باتفاقِ المسلمين ، فإنهم متفِقون على أن الميتَ لا يُدعَى ولا يُطلَب منه شيءٌ ، سواءٌ كان نبيًّا أو شيخًا أو غيرَ ذلك

 

وهذا الشركُ إذا قامتْ على الإنسان الحجةُ فيه ولم يَنتهِ ، وَجَبَ قتلُه كقتلِ أمثالِه مِن المشركين ، ولم يُدفَنْ في مقابرِ المسلمين ، ولم يُصَلَّ عليه

وأمَّا إذا كان جاهلاً لم يَبلُغْه العلمُ ، ولم يَعرِف حقيقةَ الشركِ الذي قاتلَ عليه النبي - صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ - المشركينَ ، فإنه لا يُحكَم بكُفْرِه ،

ولا سِيَّما وقد كَثُر هذا الشركُ في المنتسبِين إلى الإسلام ، ومَن اعتقدَ مثلَ هذا قُربةً وطاعةً فإنه ضَالٌّ باتفاقِ المسلمين، وهو بعد قيامِ الحجة كافر

 

"Sual: Möhtərəm alimlər, din imamları - Allah onların hamısından razı olsun - bu qrup haqqında nə deyir: Onlar şeyxlərini ucaldırlar. Belə ki, sıxıntılı anlarda onlardan kömək istəyirlər, onların önündə boyun bükür, qəbirlərini ziyarət edib, onları öpür və qəbirlərinin torpaqlarıyla təbərrük edirlər, gecə boyu orada şam yandırırlar.

Müəyyən vaxtlar təyin edib, uzaq yerlərdən oraya gəlirlər. Bu gecəni "dirilmə gecəsi" adlandırırlar. Bunu bayram kimi qeyd edirlər. Onlara nəzir edirlər. O qəbirlərin yanında namaz qılırlar...

 

Cavab: Kim ölü və ya yanında olmayan insandan sıxıntılı anlarda çağırıb kömək istəyər, ondan ehtiyaclarının təminini tələb edər, "Ey seyyidim filan şeyx! Mən sənin öhdəndəyəm", yaxud da düşmənin hücumu zamanı "Ey seyyidim filankəs!" deyərək ona ümidlənib, ondan yardım istəyər, yaxud bu cür şeyləri xəstələndikdə, kasıbladıqda və ya başqa ehtiyaclı anlarında deyərsə, belə birisi müsəlmanların ittifaqıyla cahil, müşrik və Allaha üsyan etmiş kimsədir.

Onlar müttəfiqdir ki, ölüyə dua edilməz, ondan bir şey tələb edilməz. İstər bu ölü peyğəmbər olsun, şeyx olsun və ya başqa biri olsun...

İnsana hüccət çatdırılar və bu şirkdən əl çəkməzsə, bənzəri digər müşriklər kimi öldürülməsi vacib olar. Müsəlmanların məzarlığına dəfn edilməz, cənazə namazı qılınmaz.

Lakin bu şirki edən kimsə cahil olar, ona elm çatmaz və Peyğəmbərin uğrunda müşriklərlə savaşdığı şirkin mahiyyətini bilməzsə, onun küfrünə hökm edilməz.

Xüsusilə də bu şirk İslam müntəsibləri arasında yayılmışkən. Kim bu cür əməllərin Allaha yaxınlaşdırıcı və itaət cinsindən olduğuna inanarsa Müsəlmanların ittifaqıyla sapıqdır. Hüccət çatdırılmasından sonra isə kafirdir."

 

Qaynaq: İbn Teymiyyə: Cəmiul Məsəil: 3/145-148

Daru Aləmil Fəvaid: 1422
 

[Usuli]

İbn Teymiyyə, ölülərdən yardımın "kitabını yazmış" Əbul Həsən Əl Bəkrini təkfir edibmi?

Öncəliklə Bəkri kimdir? Bəkri vəlilərin şərəflənmək üçün Allahın bəzi xüsusiyyətlərini alacağını, hətta onları ucaltmaq üçün Allahın onların mərtəbəsinə enəcəyini iddia edən, qəbirlərdən mədət ummağa təşviq edən kitabların müəllifi, hətta bu fikrə qarşı çıxanları təkfir edən bir kimsə. Hətta İbn Teymiyyə adını çəkəcəyimiz kitabda, onun və tayfasının Rububiyyət və Uluhiyyətdə şirkdə düşdüyünü açıq şəkildə deyir.

Bütün bunlardan sonra İbn Teymiyyə, Bəkrini müəyyən olaraq təkfir edirmi? Yoxsa cəhalətini üzr sayaraq onun təkfirindən çəkinir.

Bu haqda İbn Teymiyyənin (661-728 h/ 1263-1328 m) sözlərini təqdim edirəm:

 

رأيتُ أن مثلَ هذا لا يُخاطب خطابَ العلماء , وإنما يستحِق التأديبَ البليغَ والنَّكالَ الوجِيعَ الذي يَليق بمثلِه مِن السفهاء

إذا سلِم مِن التكفير فإنه لجهْلِه , ليس له خبرةٌ بالأدلّةِ الشرعية التي تُتلقَّى منها الأحكامُ , ولا خبرةٌ بأقوالِ أهل العلم الذين هم أئمةُ أهلِ الإسلام

 

"Düşünürəm ki, belə birisinə alimlərə müraciət edildiyi kimi xitab edilməz. Bu adam ancaq özü kimi səfehlərin layiq olduğu ciddi bir ədəbləndirməyə, ağrıdıcı bir cəzaya layiqdir.

Təkfirdən xilas olması isə cəhaləti səbəbilədir. Onun, hökmlərin çıxarıldığı şəri dəlillərlə çalışma təcrübəsi olmadığı kimi, İslam əhlinin imamları olan elm sahiblərinin görüşlərilə də tanışlığı yoxdur."

 

Qaynaq: İbn Teymiyyə: Əl İstiğasə fir Rəddi aləl Bəkri: 1/132

Riyad: Darul Vətən: 1417/1997

 

ولهذا كنتُ أقول للجهمية من الحلولية والنفاة الذين نفوا أن الله يكون تعالى فوق العرش لما وقعت محنتهم : أنا لو وافقْتكم كنتُ كافراً ، لأني أعلَم أن قولَكم كفرٌ ، وأنتم عندي لا تكفُرون لأنكم جهّال ، وكان هذا خطاباً لعلمائهم وفُضلائهم ، وشيوخِهم وأمرائِهم

فلهذا لم نُقابل جهْلَه و افتراءَه بالتكفير بمثلِه كما لو شهِد شخصٌ بالزُّور على شخصٍ أو قذَفه بالفاحشة كَذِباً عليه لم يكن له أن يشهَد عليه بالزُّور ولا أن يقذِفَه بالفاحشة

 

"Bu səbəblə - onlarla problemlər ortaya çıxdıqda - mən Hululiyyədən olan Cəhmilərə və Allahın ərş üzərində olduğunu rədd edən tətilçilərə deyirdim: Mən sizinlə həmfikir olsam kafir olaram. Çünki, sizin görüşünüzün küfr olduğunu bilirəm.

Ancaq siz mənə görə kafir deyilsiniz. Çünki cahilsiniz. Bu onların alimlərinə, fəzilətli insanlarına, şeyx və əmirlərinə ünvanlanmış bir söz idi.

Bu səbəblə biz onun (Bəkrinin) cəhalətinə və bizə atdığı kafir olduğumuz iftirasına, onun kimi qarşılıq vermirik. (Onu təkfir etmirik)

Necəki, bir şəxs başqasına qarşı yalandan şahidlik edər və ya onu yalandan zinayla ittiham edərsə, ittiham edilənin ona qarşı yalandan şahidlik etməsi və onu zinayla ittiham etməsi caiz olmaz."

 

Qaynaq: İbn Teymiyyə: Əl İstiğasə fir Rəddi aləl Bəkri: 1/383-385

Riyad: Darul Vətən: 1417/1997

 

 

Qeyd: Təqdim edilən ilk sözün tərcüməsiylə bağlı ixtilaflar mövcuddur. Lakin, bu ixtilafın çözümünü lüğət üzərindən yox, digər açıq sözlərdə, məsələn ikinci təqdim etdiyimiz sözdə axtarsaq və insaflı davransaq, nəticə aşkardır: İbn Teymiyyə cəhalət üzrü səbəbiylə nə Bəkrini, nə də Hululçuları müəyyən olaraq təkfir etməmişdir. Hətta hüccət çatdırdıqdan sonra belə təkfir etdiyinə dair heç bir şey yoxdur...

Elə isə ardıcılları bundan çox daha kiçik şeylərdə təkfir üçün niyə belə tələskəndirlər?

İbn Teymiyyə onların alimlərini təkfirdən çəkinmişkən, davamçıları bu mövzuda avama belə niyə üzr tanımırlar?