Bu mövzudakı ismarıc sayı: 8

[Muslih]

بسم الله الرحمن الرحيم

 

Tarix elminin önəmi nədən ibarətdir? Müsəlmanların bu elmə ehtiyacı varmı? Qurani Kərimi bir dəfə oxuyan kimsə üçün, bu sualın cavabı birmənalıdır! Çünki, Qurani Kərimin bəlkədə yarısı keçmiş Ümmətlərin, Peyğəmbərlərin, Salihlərin qissələrindən ibarətdir. Tarix elmi də keçmişlərin qissəslərindən ibarətdir. Qurani Kərimdə bu miqyasda yer ayrılmış bir elm önəmsiz ola bilərmi? Əksinə! Ağıl sahibi üçün bu bir önəm göstəricisidir!

Keçmişlərin təcrübələrindən istifadə etmək, onların etdiyi xətalardan çəkinməyə, qazandıqları uğurları qazanmağa vəsilədir. 

Lakin, Qurani Kərimdəki yerinə baxmayaraq İslam aləmində ciddi bir “Tarix düşmənçiliyi” mövcuddur. Hətta öz Tarixinə Müsəlmanlar qədər düşmən olan ikinci bir millət yoxdur desək, zənnimcə yanılmış olmarıq.
Nəinki uzaq tariximiz, hətta yaxın tariximizə baxıb, oradan nəticələr çıxarmaq, eyni çuxura dəfələrlə düşməkdən qurtula bilmirik...

Ümmət üzərində 14 əsrdir oyunlar oynanılır, ancaq eyni xəyanətlərə, oyunlara qurban getməmək üçün bunları araşdırma ehtiyacı duymuruq…

13 əsrdir bir dövlətin şəmsiyyəsində toplana bilməmişik. Bu parçalanma səbəblərini araşdırmadan, yeni birləşdirmə layihələri qurmağa çalışırıq… Nəticələr isə, göz qabağındadır…

Tarix düçmənçiliyimiz o qədər köklüdür ki, Qurani Kərimdəki qissələri belə hekayə kimi oxuyub keçir, ibrət almağı düşünmürük... Hətta bu səfeh yanaşmamıza “Onlar gəlib keçmiş bir ümmətdir. Onların qazandıqları özlərinə, sizin qazandığınız isə özünüzədir. Onların etdiyinə siz cavabdeh deyilsiniz!” ayəsini də dəlil gətirməkdən utanmırıq…

Bu səbəblə Ümməti Tarixə, daha dəqiq desək öz keçmişlərini bir təcrübə bazası qəbul edib, gələcəklərini onun üzərinə qurmağa təşviq üçün, bu elmin önəmi haqqında yazmağa qərar verdim. Mövzu barədə həm alimlərdən nəqllər, həm də şəxsi mülahizələrimi sizlərlə bölüşmək istədim.

Bəlkə - Allahın lütfüylə - kimlərsə ibrət almaq, dərs çıxarmaq həvəsinə qapılar.  

 

[Muslih]

Əbul Həsən İbnul Əsir (555-630 h/1160-1233 m) Tarix elmini lüzumsuz sayan səfehlərə cavab olaraq bu elmin faydalarından bəhs edir:

 

ولقدْ رأيتُ جَماعةً ممنْ يَدَّعي المعرفةَ والدرايةَ ويظنُّ بنفسِه التبحُّرَ في العلمِ والروايةِ يَحتقِر التواريخَ ويزْدَرِيها ويُعرِض عنها ويُلغِيها ظنًّا منه أن غايةَ فائدتِها إنما هو القصَصُ والأخبارُ ، ونهايةَ معرفتِها الأحاديثُ والأسْمارُ ، وهذه حالُ مَن اقتصَر على القِشْر دونَ اللُّبّ نظَرُه ، وأصبَح مُخْشَلَبًا جوْهرُه

ومَن رزَقه اللهُ طبْعًا سَليمًا وهَداه صِراطاً مَستقِيماً علِم أن فَوائدَها كثيرةٌ ومنافِعها الدُنيويةُ والأخرويةُ جُمَّةٌ غَزِيرةٌ ، وها نحن نذكُر شيئاً مما ظهَر لنَا فيها ونكِل إلى قَرِيحةِ الناظِر فيه معرفةَ باقِيها

 

فأما فوائدُها الدُّنيويةُ فمنها : أن الإنْسانَ لا يخفَى أنه يُحِبُّ البقاءَ ويُؤثِرُ أن يكونَ في زُمْرةِ الأحياءِ ، فيا لَيْتَ شعْري ! أيُّ فرقٍ بينَ ما رآه أمْس أو سمِع وبينَ ما قرَأه في الكتُبِ المتضمّنَةِ أخبارَ الماضِينَ وحوادثَ المتقدّمِينَ ؟ فإذَا طالعَها فكأنه عاصَرَهم ، وإذا علِمها فكأنه حاضرَهم

ومنها : أن الملوكَ ومَن إليهم الأمرُ والنهي إذا وقَفوا على ما فيها مِن سِيرةِ أهلِ الجوْرِ والعُدْوانِ ورآها مُدوَّنةً في الكتبِ يتَناقَلُها الناس فيَروِيها خلَفٌ عن سلَفٍ ، ونظَروا إلى ما أعْقبتْ مِن سوءِ الذكْرِ وقبيحِ الأُحْدُوثَةِ وخَرابِ البلادِ وهلاكِ العبادِ وذَهابِ الأموال وفَسادِ الأحوالِ استقبَحوها وأعْرضوا عنها واطَّرَحوها

وإذا رأوا سيرةَ الولاةِ العادلِينَ وحُسْنَها وما يتبَعُهم مِن الذكْرِ الجميلِ بعد ذَهابهم ، وأن بلادَهم وممالكَهم عمَرت وأموالَهم دَرَّت استحسَنوا ذلك ورغِبوا فيه وثابَروا عليه وترَكوا ما يُنافيه

هذا سِوَى ما يحصُل لهم مِن مَعرفةِ الآراءِ الصَّائبةِ التي دفَعوا بها مَضَرَّاتِ الأعداءِ وخلَصوا بها مِن المهالِك واستَصانوا نفائسَ المدُنِ وعظيمَ الممالِك ، ولو لم يكنْ فيها غيرُ هذا لَكَفى به فخْراً

ومِنها ما يحصُل للإنسانِ مِن التَّجارِب والمعرفةِ بالحوادثِ وما تَصير إليه عواقِبُها ، فإنه لا يحدُث أمرٌ إلا قد تقدَّمَ هو أو نظيرُه فيزْداد بذلك عقْلاً ويُصْبِح لأنْ يُقتَدَى به أهْلاً ، ولقدْ أحْسنَ القائلُ حيثُ يقول شِعْراً

رأيتُ العقْلَ عَقْلَينِ ... فمَطْبوعٌ ومَسْموعٌ

فلا ينفَع مَسْموعٌ ... إذا لم يَكُ مَطبوعٌ

كما لا تنفَع الشمْسُ ... وضوْءُ العيْنِ مَمنوعٌ

يعني بالمطبوعِ العقلَ الغَرِيزي الذي خلَقه الله تعالى للإنسانِ وبالمسْموعِ ما يزْدادُ به العقلُ الغَريزي مِن التجْرِبة وجعَله عقْلاً ثانياً توسُّعًا وتعظيماً له ، وإلا فهو زيادةٌ في عقْلِه الأوَّلِ

ومِنها ما يتجَمَّلُ به الإنسانُ في المجالِس والمحافِل مِن ذكرِ شيءٍ مِن مَعارِفِها ونقلِ طَريفةٍ مِن طَرائفِها فتَرى الأسماعَ مُصْغِيَةً إليه والوُجوهَ مُقبِلةً عليه والقلوبَ متَأمّلَةً ما يُورِده ويُصدِره مُستحسِنةً ما يذكُره

 

وأما الفوائدُ الأخْرَويةُ : فمِنها أن العاقلَ اللبِيبَ إذا تفَكَّرَ فيها ورأى تقلُّبَ الدُّنيا بأهْلِها وتتابُعَ نَكَباتِها إلى أعيانِ قاطنِيها ، وأنها سلَبت نُفوسَهم وذَخائِرَهم وأعْدمَتْ أصاغِرَهم وأكابرَهم فلمْ تُبْقِ على جَليلٍ ولا حَقيرٍ ولم يسلَم مِن نَكَدِها غنيٌّ ولا فقيرٌ ، زهَد فيها وأعْرضَ عنها وأقبلَ على التَّزوُّدِ للآخرةِ منها ، ورغِب في دارٍ تنزَّهتْ عن هذه الخصائصِ وسلِم أهلُها مِن هذه النَّقائِص

ولعَلَّ قائلاً يقول : ما نَرَى ناظِراً فيها زهَد في الدنيا وأقبلَ على الآخرة ورغِب في دَرجاتِها العُلْيا ، فيَا ليتَ شِعْري كم رأى هذا القائلُ قَارئاً للقرآنِ العزيزِ - وهو سَيّدُ المواعِظِ وأفصَحُ الكلامِ - يطلُب به اليَسِيرَ مِن هذا الحُطَام ، فإنَّ القلوبَ مُولَعةٌ بحبّ العاجِل

ومنها التخلُّقُ بالصبْرُ والتَّأَسِّي وهما مِن محاسِنِ الأخلاقِ ، فإنَّ العاقلَ إذا رأى أن مُصابَ الدنيا لم يسلَم منه نبيٌّ مكرَّمٌ ولا ملِكٌ معظَّمٌ بل ولا أحدٌ مِن البشَرِ علِم أنه يُصِيبُه ما أصابَهم ويَنوبُه ما نابَهم

شِعْراً : وهل أنا إلا مِن غَزِيَّةَ إن غَوَت ... غَويْتُ وإن تَرشُد غَزِيَّةُ أَرشُد

ولهذهِ الحكْمةِ ورَدَت القصَصُ في القرآن المجيدِ {إِنَّ فِي ذَلِكَ لَذِكْرَى لِمَنْ كَانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَى السَّمْعَ وَهُوَ شَهِيدٌ} ، فإنْ ظنَّ هذا القائل أن الله َسبحانه أرادَ بذكرِها الحكاياتِ والأسمارَ فقدْ تمسَّكَ مِن أقوالِ الزَّيْغ بمحْكَمِ سَبَبِها حيثُ قالوا : {أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ اكْتَتَبَهَا} ، نسْألُ اللهَ تعالى أن يرزُقَنا قلْباً عَقولاً ولِساناً صَادقاً

 

“Anlayış və dirayət iddia edən, özlərinin elmdə və rəvayətdə dərinləşdiyi zənninə qapılmış bir qrup insan gördüm. Tarix elmini dəyərsiz sayır, önəm vermir, ondan üz çevirir, lazımsızlığını iddia edir, bu elmin faydasının ən yaxşı halda qissə və xəbərlərə vaqif olmaq, bu elmi bilmənin (mücərrəd olaraq) hekayələr və axşam söhbətləri üçün materialları bilməkdən ibarət olduğunu zənn edirdilər. Bu, qabığa baxmaqla kifayətlənib, içindən xəbərsiz və cövhəri muncuq olanın halıdır.

Uca Allah kimə səlim/sağlam bir təbiət verər və doğru yola yönləndirərsə, o kimsə Tarix elminin faydalarının çox olduğunu anlayar! Bu elmin həm Dünyəvi, həm də Uxrəvi faydalarını saymaqla bitməz!

Burada o faydalardan bizə aşkar olanların bəzisini qeyd edəcəyik. Digər faydaların bilinməsini isə, oxucunun öz ağlına/təhlilinə həvalə edirik.

 

Tarix Elminin Dünyəvi Faydaları:
 

1. Gizli deyil ki, insan qalıcı və sağ kimsələrin sırasında olmaq istəyər. Kaş bilsəydim! İnsanın dünən gördüyü və ya eşitdiyilə, keçmişlərin başına gələn hadisələri və xəbərlərini əhatə edən kitabları oxuması arasında nə fərq var?

Bunları oxuduğu zaman, sanki onlarla eyni zamanda yaşamış olur. Bunları bildiyi zaman, sanki onlarla bərabər olmuşdur.

 

2. Krallar və idarəçilər zalımların, ədavət əhlinin həyat tərzinə vaqif olduqları zaman, bu məlumatların kitablarda sistemli şəkildə qeyd edildiyini, nəsildən nəslə ötürüldüyünü görərlər. Onların necə pis anıldığını, çirkin şeylərə nisbət edildiyini, ölkələrin xaraba qalmasını, insanların həlak olmasını, malların əldən çıxmasını, halların fəsada məruz qalmasını görər və bu davranışa mənfi yanaşar, belə davranmaqdan çəkinərlər!

Adil idarəçilərin həyat tərzini, bunun gözəlliyini, onların özlərindən sonra necə xeyirlə anıldığını, ölkələrinin abadlığını, mallarının çoxaldığını görərlər. Bu davranış xoşlarına gələr, belə yaşamağa can atar, bu yolda əzm göstərər, buna müxalif davranışları tərk edərlər.

 

3. Tarix oxumaqla, bu vasitəylə düşmənlərin zərərlərini dəf edəcəkləri, həlak edici şeylərdən qurtulacaqları, nəfis/gözəl şəhərləri və böyük ölkələri qoruyacaqları uğurlu fikirlər öyrənərlər.

Əgər Tarix elminin bundan başqa bir faydası olmasaydı, fəxr olaraq bu yetərdi!

 

4. Tarix oxuyan təcrübə qazanar, hadisələrdən xəbərdar olar və onların sonunu proqnozlaşdıra bilər! Çünki, elə bir iş yoxdur ki, özü və ya bənzəri bir hadisə daha öncə baş verməsin. Beləcə ağlı (təcrübə bazası) artar. Ardınca gediləcək/lider şəxsiyyətə çevrilər! Şair nə gözəl söyləmişdir:

 

Ağlın iki növ olduğunu gördüm: mətbu və məsmu

Mətbu olmazsa, məsmu fayda verməz

Pərdəli gözə Günəşin fayda vermədiyi kimi

 

Şairin “mətbu ağıldan” qəsdi – uca Allahın insanda yaratdığı fitri ağıldır. “Məsmu ağıldan” qəsdi – fitri ağlın onunla çoxaldığı təcrübədir. Beləcə önəminə əsasən təcrübəni ikinci ağıl saymışdır. Halbuki, təcrübə sadəcə fitri/həqiqi ağlın artmasından ibarətdir.

 

5. Tarix oxumaqla insan məclislərdə və toplantılarda Tarixi məlumatlardan və incəliklərdən bəhs etməklə gözəlləşər. Hər kəsin ona qulaq verdiyini, gözlərin ona dikildiyini, qəlblərin onun qeyd etdiyi şeylər üzərində düşündüyünü və danışdıqlarından xoşlandığını görərsən.

 

Tarix Elminin Uxrəvi Faydaları

 

1. Ağıllı və uzaq görən kimsə Tarixi məlumatların üzərində təfəkkür etdiyi zaman, Dünyanın insanlara münasibətdə dəyişkənliyini, sıxıntıların dünyadakı seçmə sakinlərin üzərinə yağdığını, onların həm mallarını, həm canlarını çəkib əllərindən aldığını, kiçiklərini və böyüklərini məhv etdiyini, nə izzətliyə nə də zəlilə qalmadığını, onun çətinliklərindən nə varlının, nə də kasıbın qurtula bilmədiyini görər. Beləcə Dünyaya qarşı zahid olar, ondan üz çevirərək Axirətə hazırlaşmağa yönələr. Bu nöqsanları olmayan və əhlinin bunlardan qorunduğu yurda (Axirətə) can atar.

Əgər birisi etiraz edərək “biz Tarix oxuyanların Dünyaya qarşı zahidləşib, Axirətə yönəldiyini, onun üstün dərəcələrinə can atdığını görmürük” deyərsə, ona belə cavab verilər: Kaş biləydim! Bu etiraz edən şəxs, nəsihətlərin ən üstünü və kəlamın ən fəsihi olan Qurani Kərimi az bir mal üçün oxuyan neçə qari görüb? Çünki, qəlblərə dünya sevdirilib!

 

2. Tarix oxuyan səbr və təskinlik tapma xüsusiyyəti qazanar. Bunlar üstün əxlaqi keyfiyyətlərdir. Çünki, ağıllı insan dünya müsibətlərindən nə bir mükərrəm nəbinin, nə də böyük hökmdarın, hətta heç bir bəşərin qurtula bilmədiyini gördükdə anlayar ki, onların başına gələn onun da başına gələcək, onların düçar olduğuna o da düçar olacaq. Şairin dediyi kimi:

 

Mən ancaq bir Ğazeyyəliyəm

Əgər o yolunu azarsa mən də azaram

Əgər Ğazeyyə (qəbiləsi) doğru yolda olarsa mən də olaram

 

Qurani Kərimdəki (keçmişlərdən bəhs edən) qissələr bu hikmət səbəbilə varid olmuşdur! Uca Allah buyurur: “Bunda qəlbi/ağlı olan, hazır olub diqqətlə dinləyən üçün xatırlatma/ibrət vardır.” (Qaf: 50/37)

Əgər məlum etirazçı uca Allahın bu qissələri qeyd etmə səbəbinin mücərrəd hekayələr və gecə söhbətləri üçün material olduğunu zənn edirsə, (kafirlərin dediyi) “(Bunlar) əvvəlkilərin əsatirləridir. Onu yazdırmışdır...” məzmunlu, təməl səbəbindən/hikmətindən qoparılmış sapıq sözlərə sarılmışdır.

Uca Allahdan bizlərə güclü analiz edən qəlb/ağıl, doğru danışan dil verməsini niyaz edirik...”

 

Qaynaq: Əbul Həsən İbnul Əsir: Əl Kəmil fit Tarix: 1/9-11

Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə: 1407/1987
 

[Muslih]

Məşhur mütəfəkkir Abdur Rahman İbn Xaldun (732-808 h/1332-1406 m) “İbrətlər” olaraq adlandırdığı Tarixinin müqəddiməsində deyir:

 

هو في ظاهِره لا يَزيد على أخبارٍ عن الأيّامِ والدُّوَلِ ، والسّوابقِ مِن القُّرونِ الأولِ

وفي باطنِه نظَرٌ وتحقيقٌ ، وتعْليلٌ للكائناتِ ومَبادِئِها دقيقٌ ، وعلْمٌ بكيفيّاتِ الوقائعِ وأسبابِها عَمِيقٌ ، فهو لذلكَ أصيلٌ في الحكمةِ عريقٌ ، وجديرٌ بأنْ يُعدَّ في علومِها وخليقٌ

 

“Zahir etibarıyla Tarix elmi sadəcə öncəki zamanlardan, dövlətlərdən və keçmiş nəsillərdən bəhs edir.

Batin/Həqiqət etibarıyla Tarix elmi hadisələrin və onların qanuna uyğunluqlarının (prinsiplərinin) incə analizi, təhqiqi və təlilidir (səbəblərinin və ya motivlərinin müəyyən edilməsidir).

Hadisələrin və onların səbəblərinin necəliklərinin dərin bir şəkildə bilinməsidir.

Bu səbəblə Tarix elmi hikmətdə kök atmış, nəcib bir elmdir. Hikmət elmləri qismindən sayılmağa layiq və yararlıdır.”

 

Qaynaq: Abdur Rahman İbn Xaldun: Əl İbər: 1/6

Darul Fikr

 

Qeyd: Müəllif bu sətirlərdən sonra İslam Tarixçilərini ciddi və haqlı şəkildə tənqid edərək, onların xəbərlərin doğruluğunu təsbit və mahiyyətini analizdə zəifliklərindən söz açır. Təqlidin digər elmlərdə olduğu kimi bir çox Tarixçini kopyaçı səviyyəsinə gətirdiyi qeyd edir. Daha sonra isə, öz Tarixinin analizlərlə zənginliyindən bəhs edir. Həqiqətən də kitab onun dediyi kimi gözəl analizlərlə zəngindir!

Bildiyim qədərilə İbn Xaldun Tarixi “Əl İbər” Türk dilinə tərcümə edilməyib. Lakin kitabın müqəddimə bölümü, bir neçə fərqli kimsə tərəfindən Türk dilinə çevrilib və “İbn Xaldunun Müqəddiməsi” adıyla nəşr edilib. Müqəddiməni bu linkdən PDF olaraq endirə bilərsiniz.

İbn Xaldun müqəddiməsi nəinki İslam aləmi, insanlıq Tarixinin ən möhtəşəm əsərlərindən biridir. Qərb mütəfəkkirlərinin diqqət mərkəzində olan bu şedevrin müsəlmanlar tərəfindən tanınmaması, oxunmaması üzücüdür...
 

[Muslih]

Uca Allah bizdən öncəki ümmətlər, Yəhudi və Xristianlar haqda buyurur:

 

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ كَثِيرًا مِنَ الْأَحْبَارِ وَالرُّهْبَانِ لَيَأْكُلُونَ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَيَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ

 

“Ey iman edənlər! Əhbar və Ruhbanların bir çoxu insanların mallarını batil yollarla yeyər və Allah yolundan döndərərlər...” (Ət Tövbə: 9/34)

 

Müfəssirlər “Əhbar” kəliməsilə Yəhudi dini liderlərin, “Ruhban” kəliməsilə Xristian dini liderlərin qəsd edildiyini demişlər.

Uca Allah ayəni möminlərə müraciətlə başlayır. Lakin, Yəhudi və Xristian dini liderlərinin günahından bəhs edir? Məgər bizlər bu günahı etmiş dini liderləri qəbirdən çıxarıb cəzalandıracaq, yaxud mənimsədikləri malları alıb məzlumlara qaytaracayıq? Elə isə, bu “tarixi ayənin” hikməti nədir? “Onlar gəlib keçmiş bir ümmətdi” məntiqiylə yaşayan manqurdlar üçün, oxunub hər hərfinə savab qazanılacaq hekayədən başqa bir şey deyil.

 

Ağıl sahibləri üçün ibrətdir! Ey Müsəlmanlar! Sizdən öncəki ümmətlərin din adamları dini bir mənfəət qaynağı olaraq istifadə etdilər. Siz də eyni cinsdən, yəni insansınız. Elə isə, onların etdiyi günahlar sizin dini liderlərdə də ortaya çıxacaq. Bu yaşananlardan ibrət alın və özünüzü, digər müsəlmanları bu cür yeyinti qurbanına çevirməyin!

 
Bu ayə Müsəlmanları Tarixi məlumatları, öncəki ümmətlərin, hətta bizim Ümmətdən gəlib keçmiş olanların halını öyrənib, o təcrübələrdən istifadə etməyə dəvət edir. Beləcə daha kamil bir cəmiyyət qurula bilər... Bu təcrübələr isə, Tarix kitablarında toplanmışdır. Nəticə etibarıyla ayə bizləri Tarix elminə təşviq edir!

 

İslam Tarixi bu cür yeyinti probleminin olduğunu təsdiq edir. On ikinci əsrdə bu problemi dilə gətirənlərdən biri məşhur kəlamçı Razidir.
 

Fəxruddin Ər Razi (544-606 h/1150-1210 m) bu ayənin təfsirində problemin onun zamanında da davam etdiyini bildirir:

 

من تأمَّلَ أحوالَ أهل ِالنامُوس والتزويرِ في زمانِنا وجَد هذه الآياتِ كأنها ما أنْزِلتْ إلا في شأنِهم وفي شرْحِ أحوالِهم ، فترَى الواحدَ مِنهم يدَّعِي أنه لا يلتفِت إلى الدنيا ولا يتعلَّق خاطرُه بجميعِ المخلوقاتِ وأنه في الطهارةِ والعِصْمة مثلُ الملائكةِ المقربّينَ حتى إذا آلَ الأمرُ إلى الرَّغِيفِ الواحدِ تراه يتهالَكُ عليه ويتحمَّل نهايَةَ الذُّلّ والدَّناءةِ في تحصيلِه

 

“Kim zamanımızdakı hiylə və fırıldaq əhlinin halı üzərində düşünərsə, bu ayələrin sanki məhz onlar haqqında və hallarının açıqlaması üçün endiyini görər.

Onlardan birini Dünyadan üz çevirmə, (Allahla məşğul olduğu üçün) məxluqatdan heç bir şeyin ağlından keçməməsi, təmizlik və ismətdə yaxınlaşdırılmış mələklər kimi olduqlarını iddia edərkən görərsən.

Lakin, ortada bircə çörək olsa, onu əldə etmək üçün çırpındığını, ən zəlil və ən alçaq hallara düşdüyünü görərsən.”

 

Qaynaq: Fəxruddin Ər Razi: Məfatihul Ğeyb: 16/34

Beyrut: Daru İhyəit Turasil Arabi: 1420

 

Bəli! Bir tikə çörək üçün Axirətini satanlar günümüzdə də az deyil. Xristian din adamları “Cənnət bileti” satardı, bizim din adamları yanmayan kəfən satır… Pul yemək üçün heç kimə lazım olmayan Quran kursları təşkil edir, İslami mədrəsə qurub tələbələrə yardım üçün gələn pulları yeyirlər.
Dünya üçün papaqlarını çıxarıb, tövbə edərək başlarına şal örtən “növbətçi tövbəkarlar”, ümmətin malıyla yaşayıb heç bir problemini çözməyən “kabab şeyxləri”, siyasilərin kölgəsindən faydalanmaq üçün haqqı batillə örtən, lazımi məqamda laiklik və demokratiya haqqında susub, misvak haqqında danışan hocalar da bu qisimdəndir…
Bir sözlə insanların malının dini liderlər tərəfindən yeyilməsi günümüzdə də mövcuddur və bunun üçün icad etdikləri yollar daha rəngarəngdir…

Davam edir çörək dərdi

Daha kəskin daha ciddi…

Şübhəsiz ki, münkəri qadağan etmə vəzifəsini yerinə yetirməyən digər dini liderlər də bu qrupun günahına ortaqdır!

 

Uca Allah bizə öncəki Ümmətlərin bu sahədəki mənfi təcrübəsini xəbər versə də, yetərincə ibrət almadığımız aşikardır. Çünki, Tarix bizim üçün ibrət alınacaq deyil, uzaq durulacaq bir elmdir…
 

[Usuli]

Bir Dəlikdən Yüz Dəfə Sancılan Müsəlmanlar – Sancılma Keçmişimiz

 

Buxari və Muslimin rəvayət etdiyi muttəfaqun aleyh bir hədisdə Peyğəmbərimiz buyurur:

 

لا يُلدَغُ المؤمِنُ مِن جُحْرٍ واحدٍ مَرَّتيْنِ

 

“Mömin, bir dəlikdən iki dəfə sancılmaz.”

 

Yəni mömin başa gələn işlərdən ibrət alar. Eyni tələyə ikinci dəfə düşməz. İstər bu birinci tələ öz düşdüyü, istərsə də başqa müsəlmanların düşdüyü tələ olsun.

Bir tələyə ikinci dəfə düşməmək üçün birinci tələ haqqında məlumatlı olmaq lazımdır. Birinci tələdən və yaxud öncəki tələlərdən bəhs edən elm “Tarix” elmidir.

Yaşanmış şeylərdən ibrət almaq, nəinki möminin hətta hər ağıl sahibinin vəsfidir. Heyvanların belə bir çoxu özlərinin və ya həmcinslərinin xətalarını təkrarlamır.

Hətta xalq arasında heyvanlardan axmaqlıq timsalı olan uzunqulaq haqqında belə bir məsəl var: “Uzunqulaq bir palçığa iki dəfə batmaz.”

 

Bəs biz müsəlmanlar eyni dəlikdən iki dəfə sancılırıqmı? Əlbətdə xeyr. Müsəlmanları vahid bir orqanizm qəbul etsək, biz eyni dəlikdən yüzlərcə dəfə sancılır, lakin ibrət almırıq...

Nəinki ibrət almırıq, hətta bizdən öncəki sancmaların qeyd edildiyi Tarix elmilə ciddi bir düşmənçiliyimiz var. Kimin kimi və niyə sancdığıyla, bu sancmaların ortaya çıxardığı fəsadlarla maraqlanmayacaq qədər “özümüzlə məşğuluq”... Süni bir təvazüylə... Halbuki, bizdən öncəki sancmaları öyrənmək elə özümüzlə məşğul olmaqdır. Özümüz də sancılmayaq deyə…

Uzaq tariximizdən ibrət almadığımız kimi, yaxın tariximizdən də ibrət alacaq kimi görsənmirik.

Bu şəraitdə insanları Tarix elmindən çəkindirənlər, bizdən öncəkilərin düşdükləri çuxurların üstünü ustalıqla örtənlərdir. Tarixi xətaların üstünün müxtəlif şəkillərdə örtülməsi, onlara - o çuxurlara yenidən düşülməsilə nəticələnəcək bir cinayətdir.
İnsanları Tarixdən uzaqlaşdırmaq, "sancıldığınız dəlikləri tanımayın" deməkdir. Sancıldığı dəliyi tanımayanın o dəlikdən yenə sancılacağında şübhə yoxdur!
"Mömin, bir dəlikdən iki dəfə sancılmaz" buyuran Peyğəmbərə, bir dəlikdən yüzlərcə dəfə sancılan bir Ümmət "yetişdirənlər" məhz bu kimsələrdir... Belələri Peyğəmbərin mirasçısı yox, mirasını talayanlardır...

Uca Allah bizlərə, ayələrində buyurduğu “Onlar heyvan kimi, hətta yol baxımından heyvanlardan daha sapıqdırlar” qınağından qurtulmağı nəsib etsin!
 

[Muslih]

Son dönəmdə yaşayan alimlərdən Muhəmməd Rəşid Rıza (1282-1354 h/1865-1935 m) tarixdən ibrət almanın önəmi və müsəlmanların bu qaynağa qarşı etinasızlığından bəhs edərək deyir:

 

هَدَانا الكتابُ الحقُّ ، والنظرُ في تاريخِ الخلقِ ، إلى الاعتبارِ بخلافةِ الشعوبِ بعضُها لبعضٍ في السيادةِ والحكْمِ في الأرضِ ، وبخلافةِ الأفْرادِ والبيوتِ في الشُّعوب ، وما فيها مِن حقٍ مشروعٍ وتراثٍ مغصوبٍ ، وإلى ما للهِ تعالى في ذلك مِن الحِكَم والسُنَن الاجتماعيةِ ، والأحكامِ والسننِ الشرعيةِ ومِن العهْد بالإمامةِ العامةِ لبعضِ المرسلِين ، والوعدِ باستخلافِ وإرثِ الأرضِ لعبادِه الصَّالحينَ

ومِن تلْكَ السنَنِ العامةِ ابتلاءُ بعضِ الشعوبِ ببعضٍ ليظهَر أيها أقومُ وأقربُ إلى العدْلِ والحقِ فيكونَ حجةً له على الخلق ولينْتقِم مِن الظالمين ، تارةً بأمثالهم مِن المفسدِين ، وتارةً بأضدادِهم مِن المصلِحين ، وتكون عاقبةُ التنازعِ للمتَّقين

 

وإنما نَاطَ تعالى إرْثَ الأرضِ بإقامةِ الحقّ والعدلِ ، وبالصلاحِ والإصلاحِ لأمُورِ الخلْقِ ، واستثنى مِن نيْلِ عهْدِه الظالمينَ ، وتوعَّد بسُلبه مِن الفاسِقين ، وكان الواجبُ عليها أن تعتبِر بذلك فتثُوبَ إلى رشدِها ، وتتُوب إلى ربها ، عسَى أن يرحَمها ، ويتِمّ لآخرِها ، ما أنجزَ مِن عهدِه لأولِها ، ولكنَّها لما تفعَل ، وعسى أن تفعَل

إنَّ المريضَ الجاهلَ بمرَضِه لا يطلُب له عِلاجاً ، وإنَّ مَن يطلُب العِلاجَ مِن غير الطبيبِ العارفِ بمرضِه لا يُصيب نجاحاً ، وإنّ داءَ المسلمين ودواءَه مبيَّنٌ في كتابهم المنزَّل ، ولكنَّهم حرَّموا على أنفسِهم العلْمَ والعملَ به ، استغناءً عنهُما بفقه المقلَّدين وكتُبِهم ، ويُمكِن العلمُ بهما مما أرشدَهم إليه الكتابُ مِن السَّيْرِ في الأرضِ ، للنظَرِ في أمورِ الأمَمِ والاعتبارِ بسنَنِ اللهِ في الخلْقِ ، ولكنَّهم قَلَّمَا كانوا يسِيرون ، وإذا سَاروا فقلّما ينظُرون ويعتبِرون

 

“Haqq Kitab (Quran) və insanlıq tarixinə baxış bizi aşağıdakı nöqtələrdə ibrət almağa yönləndirir:

Yer üzündə hegemonluq və hökmranlıq mövzusunda xalqların bir-birini əvəz etməsi, fərd və ailələrin xalqlara xəlifə/hökmdar olması, buradakı qanuni haqların və qəsb edilmiş mirasın nə olduğu, uca Allahın bu sahədəki hikmət və ictimai sünnətləri (dəyişməz qanunları), Şəri hökm və sünnətlər/qaydalar, bəzi peyğəmbərlərə verilmiş ümumi imamət (xilafət) əhdi, salih qulların xəlifə və yer üzünə mirasçı qılınması vədi.

Uca Allahın bu ümumi sünnətlərindən (dəyişməz qanunlarından) biri də, onlardan hansının daha doğru yollu və haqqa, ədalətə daha yaxın olduğunun ortaya çıxması üçün xalqları bir-birilə imtahan etməsidir. Beləcə zalımlardan intiqam alması üçün Onun insanlara qarşı hüccəti olar. Bu intiqam bəzən onların özləri kimi müfsidlərin, bəzən də zidləri olan salihlərin əliylə gerçəkləşər və mübarizənin qalibi müttəqilər olar.

 

Uca Allah yer üzünün mirasçısı olmağı haqq və ədalətin tətbiq edilməsi, salah və insanların işlərini islah şərtinə bağlamış, zalımları onun əhdinə nail olmaqdan kənar tutmuşdur. (İbrahimin) nəslindən olan fasiqləri təhdid etmişdir.

Ümmətə vacibdir ki, bundan ibrət alaraq Rəbbinə tövbə etsin. Bəlkə Allah bu ümmətə rəhm edər və əhdindən onun əvvəlinə verdiklərini axırı üçün də tamamlayar. Lakin, ümmət hələ də bunu etməyib! Bəlkə gələcəkdə edər...

Xəstəliyindən xəbərsiz olan xəstə özünə dərman axtarmaz! Xəstəliyinə vaqif həkimdən başqa birindən dərman tələb edən sağalmaz!

Müsəlmanların xəstəliyi və dərmanı, endirilmiş Kitabda açıqlanıb. Lakin müsəlmanlar, təqlid edilənlərin fiqhi və onların kitablarıyla kifayətlənərək (Qurana anlayaraq ona müvafiq) elm və əməli özlərinə haram qılıblar!

Halbuki, bu ikisi (xəstəlik və dərmanı) haqda məlumatı Quranın onları irşad etdiyi “digər millətlərin işlərinə baxaraq uca Allahı öz məxluqatı barədəki sünnətindən (dəyişməz qanunlarından) ibrət almaq üçün yer üzündə gəzib dolaşmaq” yoluyla da əldə etmələri də mümkündür. Lakin, müsəlmanlar çox az gəzib-dolaşır. Gəzib dolaşdıqda isə, baxıb ibrət almaları nadirdir.”

 

Qaynaq: Muhəmməd Rəşid Rza: Əl Xilafə: 7-8

Qahirə: Əz Zəhra

 

Qeyd: Rəşid Rza bu kiçik mətndə bir neçə önəmli xüsusa toxunub və onları aşağıdakı kimi tərtibləyə bilərik:

1. Müvəffəq olmaq istəyən hər ümmətin özündən əvvəlkilərin başına gələnlərdən – tarixdən ibrət alması qaçınılmazdır! Tarixi bilmək, ona ibrət nəzəriylə baxmaq vaciblərin ən önəmlilərindəndir.

2. Uca Allahın kövni və sosial sünnətləri - dəyişməz qanunları vardır. Bu qanunlar ayələrdə də ifadə edildiyi kimi əsla dəyişməz. Elə isə, bu qanunlara vaqif olan kimsələr hadisələrin aqibətini öncədən görə və tədbir ala bilərlər. Məsələn bu qanunlardan birinə görə, uca Allah bir qövmü Ona itaəti səbəbilə ucaldarsa, bu itaətdən çıxmaları səbəbilə onları alçaldar və bunun üçün başqalarını onların üzərinə göndərər.
Yaxud bir topluluq salihləri fasiqlərə qarşı yardımsız buraxarsa, uca Allah o fasiqləri bu qorxaq xainlərin başına bəla edər. Əlini və övladlarını yardımsız qoyanların başına Əməviləri bəla etdiyi kimi, günümüzdəki şərəfsiz topluluqlara da layiq olduqları bəlaları göndərəcək. Axirət əzabı isə, daha şiddətlidir. Bu mövzu, üzərinə müstəqil bir kitab yazacaq qədər önəmlidir.

3. Müsəlmanlar Quranda önəm verilən bu metodu – yer üzündə gəzib dolaşıb, ibrət almağı tərk etdikləri üçün nə xəstəliklərinin fərqinə varırlar, nə də dərmanını bilirlər. Hətta müsəlmanlar qədər öz tarixini gizlətməyi fəxr bilən, bunun üçün uca Allahın “onlar gəlib keçmiş bir ümmətdir” ayəsini təhrifdən utanmayan rəzil bir hala gəlmişlər... Gəzib dolaşmaqdan qəsd edilən turistik səyahətlər deyil, başqa millətlərin iqtisadi, siyasi, sosial həyatlarına ibrət nəzərilə baxacaq şəkildə məlumat toplamaqdır. Keçmiş hallarını, nələrlə ucalıb, nələrlə zillətə düşdüklərini isə, müxtəlif tarixi kitablar vasitəsilə öyrənmək mümkündür.

Bizlər tarix bir yana, günümüzdən, digər millətlər bir yana öz başımıza gələnlərdən ibrət ala bilmirik. Bizi bu zəlil hala salan nə oldu və bu zillətdən necə qurtula bilərik sualı üzərində düşünmənin acizliyi içərisində, şişirdilmiş şəxsiyyətlərin kitabda bir kəliməni tapmaq üçün onu dörd dəfə oxuduğu nağıllarıyla ovuduruq özümüzü...

 

[Muslih]

Son dönəmdə yaşayan alimlərdən Muhəmməd Rəşid Rıza (1282-1354 h/1865-1935 m) Müsəlmanların başqa millətlərin gedişatından ibrət almadığı, hətta onları sadəcə zərərli şeylərdə təqlid etdikləri barədə deyir:

 

أفلمْ يأتهمْ نبَأ ما فعَل البابَوَاتُ مِن تنظيمِ الجمْعِياتِ ، وجمْعِ القناطيرِ مِن الدَّنانيرِ لأجلِ إعادِة سلْطانِهم الديني ؟ إلا أنَّنَا قلَّدنا غيرَنا فيما يضُرُّ ، ولم نُقلِّدْ ولا استقلَلْنا فيما ينفَع في هذا الأمْر

 

“Müsəlmanlara Papalıq qurumunun öz dini səltənətini geri qaytarmaq üçün cəmiyyətlər qurmaları, maddiyyat fondları təsis etmələri şəklindəki fəaliyyətlərinin xəbəri gəlmədimi? (Buna baxıb öz Xilafətlərini yenidən qurmaq üçün ibrət almağı düşünmürlərmi?)

(Bu barədə digər millətlərdən ibrət almasaq da) başqalarını zərərli şeylərdə təqlid etməyi bilirik! Bu işdə bir fayda hasil edəcək xüsuslarda isə, nə kimsəni təqlid edir, nə də özümüz müstəqil şəkildə bir şey ortaya qoya bilmirik.”

 

Qaynaq: Muhəmməd Rəşid Rza: Əl Xilafə: 55

Qahirə: Əz Zəhra

 

[Muslih]

Tarixin ən güclü imperiyalarından birini quran, onu iqtisadi, hərbi cəhətdən inkişaf etdirən və tarixdə buraxdığı iz səbəbilə adını eşitməyən kimsənin qalmadığı Teymurləng...

O, öz oğulları üçün yazdığı iddia edilən bir kitabda yaşadığı zəngin təcrübəni onlarla bölüşür. Kitab Makiavellinin “Hökmdar” əsərinin bənzəridir və ondan daha öncə qələmə alınıb. Həmçinin günümüz türkcəsinə tərcümə edilib.

Teymurləngin öz təcrübələrini bölüşdüyü bu əsərdə üzərində ən çox durduğu nöqtələrdən biri məhz təcrübələrdən istifadə etməkdir. O, başqalarının təcrübələrinə nə qədər önəm verdiyini aşağıdakı sətirlərlə ifadə edir:

 

“Məndən öncəki hökmdarların yüksəlmə və çökmə səbələrini oxudum və təhqiq etdim. Onların etdikləri xətalardan qorunmağa çalışdım.

 

Ağıllı olub, hikmət və səbatı özündə toplayan və məşvərət edə biləcəyim yaşlılar… Bunlar mənim məsləhətçilərim idi. Onlara özümə davrandığım kimi davranardım. Çünki onlar, mənimlə öz təcrübələrini bölüşürdülər.

 

Tarixçiləri ətrafıma topladım. Mənə peyğəmbərlərin və salihlərin həyatlarını öyrətdilər. Bütün dünya hökmdarlarını, dövlətlərinin inkişaf və çöküş səbəblərini nəql etdilər. Bu hökmdarların yaşantıları, söz və əməlləri mənim üçün böyük bir təcrübə qaynağı oldu.”

 

Qaynaq: Timurlenk: Timurun Prensipleri: 36, 43, 46

Türkiyə: İlgi-Kültür-Sanat Yayınları: 2017

[Usuli]

“Yəhudi dövləti” nəzəriyyəsinin məşhur müəllifi Teodor Hersl (1860-1904 m) tarixdən ibrət almaq barədə deyir:

 

“Daha öncə Venediktin dağılmasına səbəb olan hər şeydən çəkinmək lazımdır!

Başqalarının tarixi xətalarından eynilə öz xətalarımızmış kimi dərs çıxarmalıyıq! Çünki biz modern bir millətik və hətta dünyadakı ən modern millət olmaq istəyirik.”

 

Qaynaq: Teodor Hersl: Yəhudi Dövləti: 111  

İstanbul: Milenyum yayınları: 2018

 

Qeyd: İki min ildir müxtəlif dövlətlərin kölgəsində, sərgəndar yaşamağa məcbur qalan Yəhudilər tarixdən ibrət alaraq Teodorun bu kitabı qələmə almasından cəmi əlli il sonra öz dövlətlərini qura bildilər.

Həm də İslam dünyasının göbəyində... Onlarla savaşa girən ərəb ölkələrinə yerlərini göstərə biləcək bir dövlət... Quruluşdan 70 il sonra isə dünyanın hər sahədə ən güclü ölkələrindən birinə çevrildilər...

Biz hardayıq? Nəinki başqaları, hətta öz tarixinə düşmən olan, israrla onu ört-basdır etməyə çalışan, uca Allahın “gəzin dolaşın sizdən öncəkilərin aqibətinə baxın!” məzmunlu ayələrinə arxa çevirən bir cəmiyyətin layiq olduğu yerdə…