Bu mövzudakı ismarıc sayı: 11

[Usuli]

بسم الله الرحمن الرحيم

 

Müsəlmanların zillətə düşmələrinin acı nəticələrindən biridə, Allahın onlara tanıdığı hüquqların əllərindən alınıb, onlara yeni dünyəvi hüquqlar verilməsidir.

Hal hazırda qarşılaşdığımız çoxsaylı problemlərin həlli üçün tək yolumuz dünyəvi məhkəmələrdir. Ancaq müvafiq ayə səbəbilə bu məhkəmələrə baş vurmanın bizi İslam xaricinə çıxarma və ya çıxarmasa belə fasiqlər sırasına qatma təhlükəsi vardır. Bu təhlükə ortadaykən məsələni bir daha nəzərdən keçirməyə və bu mövzuda Allahın hökmünü, bizdən nə istədiyini bilməyə möhtacıq. Çünki, müsəlmanlar sıx qarşılaşdıqları bu mövzuda Allahın istəyini bilmək məcburiyyətindədirlər ki, ona müvafiq davrana bilsinlər. Əgər bu əməl küfr və ya fisqdirsə bundan çəkinsinlər. Caizdirsə bundan rahat faydalanıb, mövqeylərini möhkəmləndirsinlər.

 

Məsələ biryönlü olmadığı üçün mövzunu ümumi şəkildə xəritələşdirmək istəyirəm:

1. Bu məhkəmələrə müraciət edən şəxs ya şərən ikrah sayılan bir haldadır ya deyildir. İkrah halında küfr əməllərin edilə biləcəyini göz önünə alsaq, belə kimsələr üçün dünyəvi məhkəməyə baş vurmanın hökmü çoxda önəmli deyil.
2. Bizlər bu məhkəməyə ya haqlı olaraq öz tapdalanmış hüququmuzu müdafiə üçün müraciət edirik, yaxud da başqa birinə zülm etmək üçün müraciət edirik. Zülm etmək, haqqımız olmayan bir şeyi kimdənsə almaq, kimisə haqsız yerə cəzalandırmaq isə özlüyündə caiz deyildir. Belə şeylərin dünyəvi məhkəmələr vasitəsilə edilməsi isə öncəliklə caiz olmaz.
3. Biz dünyəvi məhkəməyə müraciət edərkən iki hal mövcuddur. Ya biz şəri məhkəmə varkən, dünyəvi məhkəməni alternativ olaraq seçirik. Yaxudda biz dünyəvi məhkəməyə, şəri məhkəmə olmadığı üçün baş vururuq. Mövzumuzun ən önəmli nöqtəsi məhz budur.

İndi isə alimlərdən nəqllərə nəzər salaraq müəyyən nəticələrə gəlməyə çalışaq. Tövfiq Allahdandır.

[Usuli]

Hənbəli alimlərindən Əhməd İbn Teymiyyə (661-728 h/1263-1328 m) bu haqda belə deyir:
 

ولا ريْبَ أنَّ مَن لم يعتقِد وجوبَ الحكْم بما أنزلَ اللهُ على رسوله فهو كافرٌ ، فمَن استحلَّ أنْ يحكُمَ بين الناسِ بما يَراه هو عدلاً مِن غير اتِّباعِ لما أنزلَ اللهُ فهو كافر . فإنه ما مِن أمةٍ إلا وهي تأمُر بالحكْم بالعدْل ، وقد يكون العدلُ في دِينِها ما رآه أكابرُهم ، بل كثيرٌ مِن المنْتسِبين إلى الإسلام يحكُمون بعاداتِهم التي لم يُنزِلْها الله سبحانه وتعالى ، كسوالف البادية ، وكأوامرِ المُطاعين فيهم ، ويرَون أن هذا هو الذي ينبغي الحكمُ به دون الكتاب والسنة

وهذا هو الكفر ، فإنَّ كثيراً مِن الناس أسلَموا ، ولكن مع هذا لا يحكُمون إلا بالعاداتِ الجاريةِ لهم التي يأمُر بها المُطاعون ، فهؤلاءِ إذا عرَفوا أنه لا يجوز الحكمُ إلا بما أنزلَ اللهُ فلمْ يلتزِموا ذلك ، بل استحلُّوا أن يحكُموا بخلافِ ما أنزلَ الله فهم كُفّارٌ ، وإلا كانوا جُهالاً، كمَن تقدَّم أمرُهم

وقد أمَر الله المسلمينَ كلَّهم إذا تنازَعوا في شيءٍ أن يرُدُّوه إلى الله والرسول ، فقال تعالى: { يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ ذلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلاً } ، وقال تعالى: { فَلا وَرَبِّكَ لا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيما شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُوا تَسْلِيماً } ، فمَن لمْ يلتزِم تحكيمَ اللهِ ورسولِه فيما شجَر بيْنهم فقد أقسمَ الله بنفْسه أنه لا يؤمِن ، وأما مَن كان ملتزِماً لحكْم الله ورسوله باطناً وظاهراً ، لكن عصَى واتَّبع هوَاه ، فهذا بمنزلةِ أمثالِه مِن العُصاة

 

“Şübhə yoxdur ki, kim Allahın öz rəsuluna endirdiyiylə hökm etməyin vacibliyinə inanmırsa, o kafirdir. Kim Allahın endirdiyinə tabe olmadan, insanlar arasında özünün ədalətli gördüyü şəkildə hökm etməyi halal sayarsa, kafirdir.

Çünki elə bir ümmət yoxdur ki, ədalətlə hökm etməyi əmr etməsin. Lakin onların dinində ədalət öz böyüklərinin görüşlərindən ibarət olur.

Hətta İslam dininə müntəsib olanların bir çoxu belə Allahın – subhənəhu və təala – endirmədiyi adətləriylə hökm edirlər. Köhnə bədəvilər və aralarında itaət edilənlərin əmrlərinə uymaları kimi. Onlar, Kitab və Sünnət olmadan bu adətlərlə hökm vermənin gərəkliliyini düşünürlər. Bu küfrdür.

İnsanlardan bir çoxu müsəlman olmuşlar. Lakin bununla yanaşı öz liderlərinin əmr etdiyi cari adətlərdən başqa bir şeylə hökm vermirlər. (bunlar üçün iki hal mümkündür).

1. Bu kimsələr Allahın endirdiyindən başqa bir şeylə hökm verməyin caiz olmadığını bilər amma bunu öhdələrinə götürməz (özləri üçün vacib olduğuna inanmazlar) və Allahın endirdiyinə müxalif şeylərlə hökm etməyin halal olduğuna inanarlarsa o halda kafirdirlər.
2. Əks halda, daha öncə haqlarında danışılan kimsələr kimi sadəcə cahildirlər (fasiqdirlər).

 

Uca Allah müsəlmanların hamısına bir şeydə ixtilaf etdikləri zaman onu Allaha və rəsula həvalə etməyi əmr etmişdir. Uca Allah buyurur: “Ey iman gətirənlər! Allaha itaət edin. Rəsula itaət edin! Sizdən olan əmr sahiblərinədə. Əgər bir şeydə ixtilaf etsəniz – Allaha və axirət gününə inanırsınızsa - onu Allaha və rəsula həvalə edin. Bu sizin üçün daha xeyrli və nəticə etibar ilə daha gözəldir.” (Ən Nisa: 4/59)

“Xeyr! Rəbbinə and olsun ki, aralarında ixtilaf etdikləri şeylərdə səni hakim təyin edib, sonrada verdiyin qərar haqqında içlərində bir sıxıntı duymayıb və tam bir şəkildə təslim olmadıqca iman etmiş olmazlar.” (Ən Nisa: 4/65)

1. Kim aralarında çıxan ixtilafda Allah və Onun rəsulunu hakim təyin etməyi öhdəsinə götürmürsə (bunun vacibliyinə inanmırsa), Allah özünə and içərək onun iman etmədiyini bildirir.
2. Kim batinən və zahirən Allahın və rəsulunun hökmünü öhdəsinə götürər (bunun özü üçün vacibliyinə inanar), lakin üsyan edib havasına tabe olarsa, belə birisi bənzəri asilərin səviyyəsindədir (fasiqdir).”

Qaynaq: Əhməd ibn Teymiyyə: Minhəcus Sunnətin Nəbəviyyə: 5/130

Camiatul İmam Muhəmməd: 1406/1986

 

Təliq: İbn Teymiyyənin sözlərində iki təməl məsələ vardır. Qeyri şəri qanunlarla hökm vermək və bu qanunlarla hökm verilməsi üçün onlara baş vurmaq, mühakimə olmaq.

Yəni qeyri şəri qanunlarla hökm edən və edilənlər iki qismdir:

1. Şəriətlə hökmü vacib saymayanlar. Belələri məhz etiqad səbəbilə kafir olar.
2. Şəriətlə hökmü vacib sayanlar. Belələri doğru etiqadda olub, əməldə üsyan etdikləri üçün fasiq sayılarlar.

İbn Teymiyyə hər iki hal üçün təməl bir qayda qoyur: Etiqada baxılmalıdır. İbn Teymiyyə həmçinin Nisa-65 ayəsində küfrə səbəb olan şeyin, məhz təhkimin fərziyyətinə inanmamaq olduğunu, əməl olmadığını ifadə edir.

Bizim mövqeyimizin dayandığı ən təməl əsas budur: Bizim hamımızın qəbul etdiyi bir prinsip var. Qeyri İslami qanunlarla hökm edənlər, bunun yanlışlığını qəbul etdikləri zaman kafir yox, fasiq olarlar. Əgər gündə yüzlərcə insana qeyri İslami hökmlər verən - bunun səhv olduğunu qəbul edirsə - kafir olmursa, ömründə bir dəfə bu hökmü tələb edənin kafir olmaması daha öncəliklidir.

İbn Teymiyyənin sözlərindən çıxan nəticəni bu şəkil təlxis edə bilərik: Qeyri İslami hökmlər verən və ya bu hökmə baş vuranlar, doğru olanın bu deyil İslamla hökm etmək və İslami hökmlərə baş vurmaq olduğunu qəbul edirlərsə kafir yox, fasiq olarlar.
 

[Usuli]

Şafi alimlərindən Abdullah Əl Əhdəl Əl Yəməni (v. 1271 h/1855 m) bizim halımıza ən yaxın bir hal haqda danışır:

 

وما قولُكم في مَن خُوصِمَ وطلَب حكْمَ الشريعة , وحكَمتْ عليه الشريعة ، وقال الآخر : أنا مِن رَعِيَّةِ النصارى وأُرِيدُ حكمَ النصارى ، فما تقولون : مالُه حلال ؟ وهل هو مرتدٌ ؟ أم لا ؟

 

الجواب : إن قال الرعوي للنصارى ذلك كارهاً لحكْم الشريعةِ مستحلاًّ حكمَ النصرانية كفَر ، وصار مرتدًّا تجري عليه أحكامُ الردة المقرَّرة في بابها ، وإن قال ذلك مِن غير قصْدٍ ، ولا استحلالٍ ، كان فاسقاً يجب تعزيرُه بما يراه حاكمُ الشريعة المطهَّرة ، وعلى الأول حُمِل قوله عز وجل : فَلا وَرَبِّكَ لا يُؤْمِنُونَ حَتَّى يُحَكِّمُوكَ فِيما شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لا يَجِدُوا فِي أَنْفُسِهِمْ حَرَجاً مِمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُوا تَسْلِيماً

 

“Səkkizinci sual: Aralarında ixtilaf olan iki nəfər var. Biri Şəriətin hökmünü istəyir və Şəriət ona hökm edir. Digəri isə belə deyir: “Mən Xristianların rəiyyətiyəm/vətəndaşıyam və bu ixtilafda Xristianların hökmünün verilməsini istəyirəm”. Belə biri haqda nə deyərsiniz? Malı halaldırmı? Mürtədd sayılarmı yoxsa yox?

Cavab: (İki hal mümkündür)

1. Xristian vətəndaşı olan kimsə bu sözləri Şəriəti xor görüb və Xristianlığın hökmüylə hökm edilməsini halal görərək deyibsə mürtədd olar və üzərində müvafiq babda zikr edilən riddət hökmləri icra edilər.
2. Yox əgər bunu (şəriəti xor görmə) qəsdi olmadan və (Xristianların hökmünü) halal görmədən söyləyərsə sadəcə fasiq olar. Pak Şəriətin Hakimi onu uyğun gördüyü şəkildə təzir edər/cəzalandırar.

Allahın – azzə və cəllə - “Xeyr! Rəbbinə and olsun ki, aralarında ixtilaf etdikləri şeylərdə səni hakim təyin edib, sonrada verdiyin qərar haqqında içlərində bir sıxıntı duymayıb və tam bir şəkildə təslim olmadıqca iman etmiş olmazlar” məzmunlu ayəsi birinci halda olan kimsələrə (şəriəti xor görüb, digər hökmləri halal sayanlara) aid edilmişdir.”

 

Qaynaq: Abdullah Əl Əhdəl: Əs Seyful Bəttar alə Mən Yuvəlil Kuffər: 55

Yəmən: Darul Əxlə: 1431/2010

 

Təliq: Abdullah Əl Əhdəlin dedikləri İbn Teymiyyənin sözlərilə prinsip olaraq eynidir. Ancaq burada bir məqam daha açıq ifadə edilmişdir. Küfr qanunlarına müraciət edən kimsə, bunu seçimi olduğu halda edir. Yəni İslam məhkəməsini buraxaraq küfr məhkəməsinə baş vurur. Halal görmədiyi zaman belə birisi belə kafir olmursa, İslam məhkəməsi olmadığı üçün küfr məhkəməsinə baş vuranın kafir olmaması daha öncəliklidir. Həmçinin Əhdəldə müvafiq ayəni məhz bu əməli halal sayanlara aid edir.

[Usuli]

Hənəfi alimlərindən, “Əl Muhit Əl Burhani” adlı kitabın sahibi Burhanuddin Əl Mərğinani (551-616 h/ 1156-1219 m) deyir:
 

قلنا إذا اصطلحَ مسلمٌ وذميٌّ على مسلمٍ وذميٍّ يحكُمان بينهما وحكَما جميعاً للمسلم على الذمي جازَ ؛ لأنهما يصلُحان حُكماً على الذمي ، فيصلُحا شاهداً عليه ، ولو حكَما للذمي على المسلم لا يجوز  لأنَّ الذميَّ لا يصلُح حكماً على المسلم فخرَج من البَيْن وتعذَّر تنفيذُ حكمِ المسلم أيضاً ، وإن صلُح حكماً عليه ؛ لأنه ما رضَى برأيه وحده

وعلى هذا المسلِمان إذا حكَّما حراً وعبداً بينهما فحكَم الحر بينهما لم يجزْ ؛ لأنَّ العبدَ لا يصلُح حكماً

 

“Deyirik: Bir müsəlman və bir zimmi, aralarında hökm verəcək digər bir müsəlman və zimmidən ibarət heyətin hökmü üzrə razılaşsalar və heyətdəki hər ikisi müsəlmanın lehinə zimminin əleyhinə hökm versə caizdir. Çünki heyətdəki hər iki şəxs (müsəlman və zimmi) zimmilərin üzərində hökm və şəhidlik üçün yararlıdır.

Yox əgər, heyət zimminin lehinə müsəlmanın əleyhinə hökm verərsə caiz deyildir. Çünki, zimmilər müsəlmanların üzərində hökm verməyə yararlı deyil və davadan kənarlaşar. Eyni zamanda hökm vermək üçün yararlı olsa belə (heyətdəki) müsəlmanın hökmünün infaz edilməsi/tətbiqi də imkansız olar. Çünki o (məhkəməyə baş vuran) sadəcə bir müsəlmanın rəyinə razı olmamışdı. (Əksinə həm zimmini həm müsəlmanı hakim təyin etmişdi).

Buna binaən, iki müsəlman hürr və kölədən ibarət bir heyəti aralarında hakim təyin etsələr, hürr olan aralarında hökm etsə caiz olmaz. Çünki kölə hökm verməyə əhil deyil...”

 

Qaynaq: Burhanuddin Əl Mərğinəni: Əl Muhit Əl Burhəni: 8/125

Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə: 1424/2004

[Usuli]

Hənəfi məzhəbi kitablarından “Əl Fətəval Hindiyyə”də İmam Əbu Bəkr Əs Səraxsidən (v. 483 h/1090 m) nəqlən deyilir:

 

نصَّ عليه في مواضعَ أُخَرَ مِن المبسوط  فإنه قال : مسلمٌ وذميٌّ حكَّما ذميا جازَ حكْمه على الذمي دون المسلم , وكذلك مسلمٌ وذميٌّ حكَّما مسلماً وذمياً , فإن حكَمَا للمسلم على الذمي جازَ , وإن حكَما للذمي على المسلم لا يجوز كما لو حكَّما عبْدا وحُرًّا فحكَما لم يجزْ حكمُهما ؛ لأنَّ حكمَ العبد لا يجوز فبقي الحرُّ مُنفرِدا بالحكم وقد رضِيا بتحكيمهما فلا يَنفرد أحدُهما به

حكَم ذميٌّ بين المسلمَين فأجازَاه لم يجزْ ، كما لو حكَّماه في الابتداء

 

“(İmam Səraxsi) “Əl Məbsut” isimli kitabının digər yerlərində də bunu bildirmişdir. Beləki o demişdir:

Bir müsəlman və bir zimmi başqa bir zimmini hakim təyin etsələr onun zimmi haqda hökmü caiz, müsəlman haqda caiz deyildir.

Eləcə də bir müsəlman və bir zimmi, biri müsəlman biri zimmi olan heyəti hakim təyin etsələr, heyətdəki hər iki şəxs də zimminin əleyhinə müsəlmanın lehinə hökm versələr caizdir. Yox əgər, zimminin lehinə müsəlmanın əleyhinə hökm versələr caiz deyil.

Necəki, onlar bir kölə və bir hürrdən ibarət heyəti hakim təyin etsəydilər və o iki hakim hökm versə hökmləri caiz olmazdı. Çünki, kölənin hökmü caiz deyil. Hürr olan hökmdə münfərid/tək qalır. Hökmə baş vuran kimsələr isə o ikisinin bərabər hökmünə razı olmuşdu. Buna görə də onun haqqında sadəcə biri hökm verməz.

Həmçinin bir zimmi iki müsəlman arasında hökm versə və müsəlmanlar bunu qəbul etsələr də, müsəlmanların zimmini başdan hakim təyin etmələri halında olduğu kimi caiz olmaz.”

 

Qaynaq: Nizamuddin Əl Bəlxi: Əl Fətava Əl Hindiyyə: 3/374

Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə: 1421/2000

 

Təliq: Mərğinəni və Səraxsinin sözləri üzərində durulması gərəkli olan bəzi məqamlar vardır. Bu sözlərdə, iki hakimdən biri kafir olduğu halda ona baş vurulması halından və hətta müsəlmanın lehinə hökm vermələri halında bunun caiz olduğundan bəhs edilir.

Hətta Səraxsinin sözlərində sadəcə bir zimmini hakim təyin etmə halı belə müzakirə edilir.

Bu halların heç birində küfrdən söz edilmir. Sadəcə məsələnin texnik yönü müzakirə edilir. Kafiri hakim təyin etmək köləni hakim təyin etmək kimi keçərsiz sayılır. Əgər burada küfr ehtimalı olsaydı fəqihlər mütləq bunu qeyd edər və bizi çəkindirərdilər. Bunu ən azından İslam hökmünü üstün görərək əməldə kafirlərin hökmünə baş vuranlar üçün rahatlıqla söyləyə bilərik. Və bütün bu hadisələrin İslam dövlətində tam şəri məhkəmələr varkən olduğunu da gözdən qaçırmayaq. Bizim halımız isə tək seçənəyin küfr məhkəməsi olması halıdır.

 

 

[Usuli]

İmam Əbu Hənifənin yaxın əshabından İmam Muhəmməd Əş Şeybani (132-189 h/ 749-805 m) deyir:
 

ولو استودَع مسلمٌ مسلماً شيئاً وأذِن له إن غابَ أن يُخرِجه معه فارتدَّ الموْدَع ولحِق بدار الحرب ، فلحِقه صاحبُه وطلَبه منه فمنَعه ، واختَصما فيه إلى سلطانِ تلك البلاد ، فقصَر يدَ المسلم عنه ، ثم أسلمَ أهلُ الدار فالودْيعة للمُوْدَع لا سبيلَ لصاحبها عليها

 

وكذلك لو لم يكن الغاصب ردَّه ولكن المغصوب منه قدَر عليه فأخَذه ، ثم خاصَمه فيه الغاصبُ فردَّه عليه سلطانُ أهل الحرب

ولو أنَّ رجلين أسلمَا في دار الحرب ، ثم غصَب أحدُهما صاحبَه شيئاً ، وجحَده ، فاختصمَا إلى سلطانِ تلك البلاد ، فسلَّمه للغاصب لكونه في يده ، ثم أسلمَ أهلُ الدار ، والرجلان مسلمان على حالهما ، فالمغصوب مردودٌ على المغصوب منه

“2675: Əgər bir Müsəlman, başqa bir Müsəlmana bir şey əmanət eləsə və “əgər yoxa çıxarsa əşyanı bərabərində çıxarmasına” izin versə və əmanət edilən o adam irtidad edib darul hərbə getsə, mal sahibi ona yetişib malını tələb edərsə o da malı verməzsə və bu iki Müsəlman o bölgənin sultanına mübahisəni həll etməsi üçün müraciət edərsə, ölkənin sultanı malın müsəlmana geri verilməməsinə hökm eləsə, sonra bu ölkənin əhalisi İslama girsə əmanət əmanət buraxılan adama məxsusdur, sahibinin bu malda haqqı yoxdur.”

 

“2678: Əgər qəsb edən malı geri verməz, lakin qəsb edilən adam ona güc yetirib malını geri alarsa, sonra qəsb edən adam bu mövzuda onu məhkəməyə versə və hərb əhlinin sultanı malı ona geri versə hal eyni şəkildədir.”

 

“2679: Əgər iki nəfər darul hərbdə Müsəlman olsalar, sonra onlardan biri yoldaşının bir şeyini qəsb etsə və qəsb etdiyini inkar eləsə və bu iki nəfər bu ölkənin sultanına mübahisəni çözmək üçün müraciət eləsələr, sultan da mal onun əlində olduğu üçün malı qəsb edənə təslim etsə və sonra ölkə əhalisi o iki adam Müsəlman olduğu halda İslama girsə qəsb edilən şey qəsb edilənə geri iadə edilər.”

 

Qaynaq: Əbu Bəkr Əs Səraxsi: Şərhus Siyəril Kəbir: 4/168-169/Bab: 137

Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə

 

Təliq: İmam Muhəmmədin zikr etdiyi hal isə bizim hala daha yaxındır. İmam bu kitabın bir çox yerində bənzəri durumlardan bəhs etsədə, bu əməlin küfr və hətta haram olması, belə bir müsəlmanın günahkar olacağı haqda bir kəlimədə söyləməmişdir. Eləcədə kitabı şərh edən İmam Səraxsi bu sözlərin şərhində küfr və ya günaha işarə belə etməmişdir. Allah daha doğrusunu bilir, mənim bu sözlərdən anladığım İslam məhkəməsi olmayan yerdə bu kimi halların zərurətə binaən normal qarşılandığıdır. 
 

[Usuli]

Zahiri alimlərindən Əbu Muhamməd İbn Hazm (384-456 h/ 994-1064 m) bu barədə deyir:

 

قال رسول الله صلى الله عليه وسلم: أَرْبَعٌ مَنْ كُنَّ فِيهِ كَانَ مُنَافِقًا خَالِصًا وَمَنْ كَانَتْ فِيهِ خَلَّةٌ مِنْهُنَّ كَانَتْ فِيهِ خَلَّةٌ مِنْ نِفَاقٍ حَتَّى يَدَعَهَا: إذَا حَدَّثَ كَذَبَ، إذَا وَعَدَ أَخْلَفَ، إذَا عَاهَدَ غَدَرَ، وَإِذَا خَاصَمَ فَجَرَ

فقد صح أن هاهنا نفاقا لا يكون صاحبه كافرا , ونفاقا يكون صاحبه كافرا , فيمكن أن يكون هؤلاء الذين أرادوا التحاكم إلى الطاغوت لا إلى النبي صلى الله عليه وسلم مظهرين لطاعة رسول الله صلى الله عليه وسلم عصاة بطلب الرجوع في الحكم إلى غيره معتقدين لصحة ذلك , لكن رغبة في اتباع الهوى

فلم يكونوا بذلك كفارا بل عصاة , فنحن نجد هذا عيانا عندنا , فقد ندعو نحن عند الحاكم إلى القرآن وإلى سنة رسول الله صلى الله عليه وسلم الثابت عنهم بإقرارهم فيأبون ذلك ويرضون برأي أبي حنيفة , ومالك , والشافعي , هذا أمر لا ينكره أحد , فلا يكونون بذلك كفارا , فقد يكون أولئك هكذا حتى إذا بين الله تعالى أنهم لا يؤمنون حتى يحكموا رسول الله صلى الله عليه وسلم فيما شجر بينهم وجب أن من وقف على هذا قديما وحديثا وإلى يوم القيامة فأبى وعند فهو كافر وليس في الآية أن أولئك عندوا بعد نزول هذه الاية

 

“Allahın Elçisi - sallallahu aleyhi və səlləm - buyurur: “Dörd şey kimdə varsa xalis münafiqdir. Kimdə bunlardan bir xüsussiyyət olarsa, onu tərk edənə qədər onda nifaqdan bir xüsussiyyət var: Danışdığı zaman yalan deyər, vəd etdiyi zaman vədinə xilaf çıxar, sözləşdiyi zaman xəyanət edər, mübahisə elədiyi zaman həddini aşar.”

Sabitdir ki, nifaq, sahibi kafir olan nifaq və sahibi kafir olmayan nifaq ola bilər.

Mümkündür ki, Nəbiyə - sallallahu aleyhi və səlləm - deyil, tağuta mühakəmə olunmağı istəyənlər Rəsulullaha itaətlərini izhar etməklə yanaşı, bunun (Rəsula mühakimə olmağın) doğru olduğuna inanaraq, hökmdə ona deyil başqasına müraciət etməyi tələb etməklə asi olsunlar. Lakin bunu havalarına tabe olmaqdakı həvəslərinə görə etmişdilər. Ancaq bununla kafir deyil, asi oldular.

Biz bunu açıq şəkildə öz yanımızda görürük. Biz, hakim hüzurunda Qurana və Rəsulullahın - sallallahu aleyhi və səlləm - onların iqrarıyla sabit olan sünnətinə dəvət edirik, onlar buna qarşı çıxır və Əbu Hənifənin, Malikin və Şafinin görüşü ilə razılaşırlar. Bu heç kimin inkar etməyəcəyi bir şeydir. Bununla kafir olmurlar.

Uca Allah, aralarında çıxan ixtilaflarda Allahın Elçisinə - sallallahu aleyhi və səlləm - baş vurmadıqca iman etmiş olmayacaqlarını bəyan edənə qədər digərləri də belə olar.

Gərəkli olan budur: Kim bunu daha öncədən bilər, sonra bilər və Qiyamət gününə qədər bilər və qarşı çıxar, inad edərsə o kafirdir. Ayədə “onlar bu ayənin enməsindən sonra inad etdilər” şəklində bir ifadə yoxdur.”

 

Qaynaq: İbn Hazm: Əl Muhalla bil Əsər: 11/202

Təhqiq: Əhməd Şakir (1352 h)

 

Təliq: İbn Hazmın sözlərini mümkün qədər doğru anlamaq üçün mövzunu başdan oxudum. Mövzu Rəsulullahın münafiqləri tanıması və cəzalandırması barədədir. İbn Hazm bu mövzuda fikir bildirən firqələrin ayələrdən zikr etdikləri dəlilləri sıralayır və açıqlayır. Bu dəlillərdən biri də məzkur tağuta muhakimə haqqındakı ayədir. İbn Hazm bu ayədə haqqında danışılanların niyə təkfir edilib, cəzaya məruz qalmadıqlarını izah üçün iki ehtimal zikr edir:
 

1. Onlar tağuta mühakimənin yanlışlığını və haqq məhkəmənin Rəsulullaha aid olduğunu qəbul etdikləri halda, sadəcə nəfslərinə uyduqları üçün tağuta baş vurmuşdular. Bu etiqadları da onları kafir olmaqdan qurtardı. İbn Hazmın cavab olaraq zikr etdiyi bu ehtimal bizim bütün məqalə boyu vurğuladığımız “halal və doğru görmə” prinsipindən başqa bir şey deyildir.

2. Tağuta mühakimə olanlar bu mövzuda cahil idilər və bunun küfr olduğunu öyrəndikdən sonra bu əməli təkrar etsələrdi o zaman kafir sayılarlardı. İkinci ehtimalda da qismən müxaliflərə rədd vardır. Çünki, onlar məhkəmə məsələsini dinin əslindən saymaqla yanaşı, dinin əsillərində cəhalətin üzr ola biləcəyini qətiyyən qəbul etmirlər. Onlar üçün iki seçənək qalır. Ya bu məsələnin dinin əslindən olmadığını qəbul etmək. Yaxud da dinin əsillərində cəhalətin üzr olacağını qəbul etmək...
 

[Usuli]

Maliki fəqihlərindən Muhəmməd bin Abdillah Əl Xaraşi (1010-1101 h/1601-1690 m) “Muxtasaru Xalil” adlı əsərə yazdığı şərhdə, kafirlərlə anlaşmalarda hansı şərtlərin qəbul edilə biləcəyi haqqında danışarkən müqavilədə olması gərəkli üçüncü şərt haqqında deyir:

 

الثالث : أن يخلُو عقدُها عن شرطٍ فاسدٍ وإلا لم يجزْ كشرطِ بقاءِ مسلمٍ أسيراً بأيديهم أو بقاءِ قريةٍ للمسلمينَ خاليةً منهم أو أن يحكُموا بين مسلمٍ وكافرٍ أو أن يأخُذوا منا مالاً إلا لخوفٍ منهم فيجوز كلُّ ما مُنِع

 

“(Sülh müqaviləsində tələb edilən) Üçüncü şərt: (İmamın bağladığı) Müqavilənin fasid şərtdən xali olması lazımdır. Əks halda caiz olmaz. Fasid şərtin örnəkləri:

1. Bir müsəlmanın əsir olaraq onların əlində qalması.

2. Sadəcə müsəlmanlara aid bir şəhərin onların məskunlaşacağı şəkildə onlara buraxılması.

3. Onların (kafirlərin) bir müsəlman və kafir arasında hökm verməsi (Məhkəmə).

4. Bizdən bac olaraq mal almaları.

Ancaq kafirlərdən qorxma durumunda bu qadağan edilən bütün maddələr üzrə anlaşma bağlana bilər.”

 

Qaynaq: Şərhu Muxtasari Xalil: 3/150-151

Misir: Əl Kubral Əmiriyyə: 1317

 

 

 

Eyni kitabı şərh edən digər bir Maliki alimi Muhəmməd Uleyş (1217-1299 h/1802-1882 m) müqavilə şərtləri haqqında danışarkən deyir:

 

كشرطِ بقاءِ أسيرٍ مسلمٍ بأيديهم أو قريةٍ للمسلمين خالية لهم أو حكمٍ بينَ مسلمٍ وكافرٍ بحكْمِهم

إلا لخوفٍ مما هو أشدُّ ضرراً مِن الشرط الفاسدِ كاستيلائِهم على المسلمين

 

“(Fasid şərtlərlə müqavilə bağlanmaz). Məsələn müsəlman bir əsirin onların əlində qalması, yaxud müsəlmanlara aid bir qəsəbənin onlar üçün boşaldılması, yada bir müsəlmanla kafir arasında öz (küfr) hökmlərilə hökm etmələri.

Ancaq kafirlərdən qorxmamız halı bunan müstəsnadır. Elə bir qorxu ki, fasid şərtə razı olmaqdan daha pis olsun. Məsələn onların bizim torpaqları istila etməsi kimi.”

 

Qaynaq: Muhəmməd Uleyş: Minəhul Cəlil: 3/229

Beyrut: Darul Fikr: 1409/1989

 

Təliq: Maliki alimlərindən Əhməd Dərdir “Əş Şərhul Kəbir” adlı əsərində eyni şəkildə şərh vermişdir. Haşiyə və şərh yazarlarının qorxunun mahiyyəti haqqında açıqlaması, yuxarıda zikr etdiyimiz istila misalı kimidir.

Fəqihlərin sözündən anlaşılan budur ki, ciddi sıxıntı anında, kafirlərin üzərimizə günümüzdəki kimi çökdüyü zamanlarda, zərurətən onların məhkəməsinə baş vurmaq insanı günahkar etməz. Onlar qorxu halına kafirlərin istila ehtimalını misal olaraq göstərirlər. Halbuki günümüzdə bu qorxu reallaşıb və günü gündən sıxışdırıldığımız dünyada daha böyük zərurətlərlə qarşılaşırıq.
Həmçinin müxaliflərimizə görə məhkəmə məsələsi dinin əslindən olan qəti küfrdür. O zaman onlar bu nəticəni qəbul etməlidirlər: Maliki alimlərinə görə dinin əslindən olan qəti bir küfrü qəbul edib, küfr üzərinə anlaşmaq caizdir... Sizin prinsiplərə görə bu, bütə ibadət üzrə anlaşmaq kimi bir şeydir.

 

[Usuli]

Sözügedən məhkəmə məsələsində bizim mövqeyimizin doğruluğuna dəlalət edən ən güclü dəlillərdən biri uca Allahın kitabında keçən, Yusuf – aleyhissəlam – qissəsidir.

 

Yusufun qissəsi çoxları tərəfindən bilinir. Uşaq yaşlarında qardaşlarının xəyanəti nəticəsində kölə olaraq Misirə gəlib çıxan Yusufu Allah yeni bir imtahana tabe tutur. Yanında kölə olduğu evin xanımı onunla yaxınlıq etmək istəyir və istəyi geri çevrilincə həbsə atılır.

Hər bir insan kimi Yusuf da  – aleyhissəlam – həbsdən qurtulmaq üçün məşru yollar axtarır. Bu yolların biridə ölkə hökmdarına öz günahsızlığını xəbər verib, öz lehinə qərar almaq idi. Bu yoldakı ilk dəfə göstərdiyi səy uğursuz olur. Bu barədə surəsinin 42 ci ayəsində buyrulur:

 

وَقَالَ لِلَّذِي ظَنَّ أَنَّهُ نَاجٍ مِنْهُمَا اذْكُرْنِي عِنْدَ رَبِّكَ فَأَنْسَاهُ الشَّيْطَانُ ذِكْرَ رَبِّهِ فَلَبِثَ فِي السِّجْنِ بِضْعَ سِنِينَ

 

“(Yusuf) o ikisindən qurtulacağını düşündüyü kimsəyə dedi: Mənim haqqımda rəbbinə/kralına məlumat ver. Şeytan ona rəbbinə xatırlatmağı unutdurdu və nəticədə (Yusuf) bir neçə ildə həbsdə qaldı.”

 

Daha sonra ölkənin kralı qarışıq bir yuxu görür və onu yozmaqda çətinlik çəkirlər. Elə bu vaxt həbsxana yoldaşı Yusufu xatırlayır. Kral ona adam göndərərək öz yuxusunun yozumunu öyrənir və Yusufun bu mövzuya əhliyətinə şahid olur. Kral, belə bir önəmli kadrın həbsxanada yox, sarayda olması gərəkdiyini düşünür və onu həbsdən çıxarması üçün adam göndərir. Yusuf isə töhmətli şəkildə həbsdən çıxmağı qəbul  etmir və kraldan qadınlarla arasında hökm verməsini, bu töhməti rəsmi şəkildə üzərindən qaldırmasını istəyir. Əllinci ayədə bu hadisə belə ifadə edilib:

 

وَقَالَ الْمَلِكُ ائْتُونِي بِهِ فَلَمَّا جَاءَهُ الرَّسُولُ قَالَ ارْجِعْ إِلَى رَبِّكَ فَاسْأَلْهُ مَا بَالُ النِّسْوَةِ اللَّاتِي قَطَّعْنَ أَيْدِيَهُنَّ إِنَّ رَبِّي بِكَيْدِهِنَّ عَلِيمٌ

 

“Kral dedi: Onu (Yusufu) mənim yanıma gətirin! (Kralın göndərdiyi) elçi onun yanına gəldikdə (Yusuf) dedi: Rəbbinin/Kralının yanına dön və əllərini kəsən qadınların durumunu sor. Şübhəsizki Rəbbim o qadınların hiylələrini biləndir.”

 

Daha sonra kral qadınları sorğulayır və suçlu qadın özü günahkar olduğunu etiraf edir. Etiraf isə ən güclü hüccətlərdəndir. Bu şəkildə Yusufun üzərindəki töhmət qalxır və ancaq bundan sonra həbsdən çıxır.

Bu ayələrdə baş verən prosesin adı nə qoyulursa qoyulsun, mahiyət etibarıyla bu bir məhkəmə və hökm tələbidir. Yusuf Kraldan məsələni təhqiq edib, hökmə bağlamasını tələb etdi. Kralda onun istəyini təmin etdi. Onun bəraətinə hökm verdi.

Bu qissə bizim halımıza daha çox bənzəyir. Yusufun müraciət edəcəyi başqa bir yer yox idi və kafir krala müraciət etdi. Bizim də eyni şəkildə müraciət edəcəyimiz bir yer yoxdur.

Quranla sabit olan bu qissə, bu kimi durumlarda belə məhkəmələrə müraciət etməyin nə küfr, nə də haram olmadığına dəlildir. Cünki, Allahın elçiləri xüsusilə elçilik dönəmində küfr və böyük günahdan məsumdurlar. Və sözsüz ki, Yusuf – aleyhissəlam – tövhidi günümüz “muvahhidlər”indən daha yaxşı bilirdi...

 

Bu barədə müxaliflərin bəzi etirazları var, onların əsli ikidir:

1. Yusuf məhkəməyə baş vurdu, ancaq həbs səbəbilə ikrah altındaydı.  Bu, daha öncə də qeyd etdiyimiz üzrə onların sığındığı son dəlikdir. Əvvəla Yusuf krala ikinci dəfə məhkəmə istəyilə baş vurduqda elçi onu həbsdən çıxarmaq üçün gəlmişdi və ortada ikrah səbəbi olaraq zikr edilən bir şey qalmamışdı. İkincisi rəsulların ikrah altında küfr əməl etməyəcəklərinə dair alimlərin görüşünü müstəqil bir mövzuda təqdim etdik.

2. İkinci etiraz daha spekulyativ və çaşdırıcıdır. Beləki onlar yəhudilərin üslubuna muvafiq olaraq kəlimələrlə oynayırlar. Mahiyəti məhkəmə olan işə, özlərinin və atalarının uydurduğu fərqli adlar verərək məsələni bulandırırlar. Təbii, ki analiz qabiliyəti olmayan avam, bu kəlimə qarışıqlığı içində itib batır və doğrunu görmə ehtimalı azalır. Onların məhz kəlimə oyunlarıyla insanları çaşdırdıqları məsələləri Allahın iznilə ayrı bir mövzuda toplamağı planlayırıq. Müvəffəq edən Allahdır.
 

[Usuli]

Böyük üsulçulardan Əbu İshaq Əş Şatibi (v. 790 h/1388 m) "Əl İtisam" isimli kitabında tağuta baş vuranların etiqadı haqqında önəmli bir qeyd edir. Şatibinin ayəyə verdiyi izaha görə tağuta baş vuranlar tağutun hökmünü Allahın hökmüylə bir tuturdular. Bu isə küfrdür. Hətta bu izaha görə ayədəkilərin küfrə nisbət edilmə illəti məhz budur.

Qeyd edilən küfrə düşürücü etiqad isə normal bir müsəlmanın günümüz məhkəmələrinə baş vurması zamanı mövcud olmaz. Şatibi deyir:

 

وقال تعالى: {أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ يَزْعُمُونَ أَنَّهُمْ آمَنُوا بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ وَمَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ يُرِيدُونَ أَنْ يَتَحَاكَمُوا إِلَى الطَّاغُوتِ} ، فكأنَّ هؤلاءِ قد أقرُّوا بالتحكيم ، غيرَ أنهم أرادوا أن يكونَ التحكيمُ على وفْقِ أغراضِهم زيغاً عن الحق ، وظنًّا منهم أن الجميعَ حكمٌ ، وأن ما يحكُم به كعبُ بن الأشْرف أو غيرُه مثل ما يحكُم به النبي صلى الله عليه وسلم، وجهِلوا أن حكمَ النبي صلى الله عليه وسلم هو حكمُ الله الذي لا يُردُّ

 

“Uca Allah buyurur: “Sənə və səndən öncə endirilənlərə iman etdiyini irəli sürənləri görmədinmi? Tağuta mühakimə olmaq istəyirlər” (Ən Nisa: 4/60)

Sanki (ayədə sözügedən kimsələr) təhkimi/hakim təyin etməyi iqrar edir/doğrulayırdılar. Lakin, onlar – haqdan sapdıqları üçün - bu təhkimin öz mənfəətlərinə uyğun olmasını istəyirdilər. Düşünürdülər ki, bütün hökmlər eynidir və Kab bin Əl Əşrəfin yaxud digər birinin verdiyi hökm, Nəbinin – sallallahu aleyhi və səlləm – verdiyi hökm kimidir.

Ancaq anlamırdılar ki, Nəbinin hökmü Allahın rədd edilməyəcək hökmüdür.”

 

Qaynaq: Əbu İshaq Əş Şatibi: Əl İtisam: 1/234

Məktəbətut Təvhid

[Usuli]

Hənbəlilərdən İbn Qeyyim (691-751 h/1292-1350) Şəri məhkəmələrin olmaması kimi zəruri durumlarda, digər məhkəmələrə baş vurmanın caizliyinə bu sözlərilə işarə etmişdir:

 

وأما الرضا بنبيِّه رسولًا : فيتضمَّن كمالَ الانقياد له والتسليمَ المطلقَ إليه ، بحيث يكون أولى به من نفسه

فلا يتلقَّى الهدى إلا مِن مَواقعِ كلماته ، ولا يُحاكِم إلا إليه . ولا يحكِّم عليه غيرَه ، ولا يرضى بحكمِ غيره ألبتة ، لا في شيءٍ من أسماء الرب وصفاته وأفعاله ، ولا في شيءٍ مِن أذواق حقائقِ الإيمان ومقاماته ، ولا في شيءٍ مِن أحكام ظاهرِه وباطنه ، لا يرضى في ذلك بحكمِ غيره ، ولا يرضى إلا بحكمه

فإن عجَز عنه كان تحكيمُه غيرَه مِن باب غِذاءِ المضْطَرِّ إذا لم يجِد ما يُقيته إلا مِن الميتة والدم . وأحسنُ أحواله : أن يكون مِن باب التراب الذي إنما يُتيمَّم به عند العجْز عن استعمال الماءِ الطهورِ

 

“Onun nəbisindən elçi olaraq razı olmağa gəlincə, bunun mahiyyəti ona kamil bir şəkildə boyun əymək, mütləq şəkildə təslim olmaqdır.

Belə ki, peyğəmbər onun üçün özündən daha sevimli olsun. Hidayəti ancaq onun sözlərindən almalıdır. Ancaq ona mühakimə olmalıdır. Başqasını onun üzərində hakim etməməlidir.

Nə Allahın adları, sifətləri və fellərindən bir şey barədə, nə imanın həqiqətinin dadı və məqamlarından bir şey barədə, nədə zahiri və batini hökmlərindən hər hansı bir şey barədə başqasının hökmünə heç bir şəkildə razı olmamalıdır. Bütün bunlarda ancaq onun hökmünə razı olmalıdır.

Əgər peyğəmbərin hökmünə baş vura bilməzsə, o zaman onun başqasının hökmünə baş vurması/təhkimi, məcbur qalıb leş və qandan başqa bir ərzaq tapa bilməyənin halı kimidir.

Ən gözəl durum isə, təmiz su istifadə edilə bilinmədiyi zaman təyəmmüm edilən torpaq babından olmasıdır.”

 

Qaynaq: İbn Qeyyim Əl Cəvziyyə: Mədəricus Salikin: 2/171

Beyrut: Darul Kitəbil Arabi: 1416/1996

 

 

Qeyd: İbn Qeyyimin sözlərindən aydın olan budur ki, Şəri məhkəmə olmadığı zaman digər məhkəmələrə zərurət səbəbilə baş vurula bilər. Bunu verdiyi misallardan anlayırıq.

Yeməyə başqa bir şey tapmayan leş və qanla qidalana bilər. Bu şeylər özlüyündə haram olsada, zərurət səbəbilə bunu yeyən insan günahkar olmaz. Hətta bir çox alimə görə yeməyib ölərsə günahkar olar. Bu halda dünyəvi məhkəmələr leş hökmündədir. Ona ancaq halal yemək yəni Şəri məhkəmə tapa bilməyənlər baş vurar.

İkinci misal isə daha bəliğdir. Dəstəmaz üçün təmiz su tapılmayınca, onun əvəzləyicisi olan torpaqdan istifadə etmək… Yəni haqqını almaq üçün Şəri məhkəmə tapmadıqda, bir əvəzləyici olaraq dünyəvi məhkəmələrdən istifadə etmək.

 

[Usuli]

Hənəfi alimlərindən Əbu Bəkr Əs Səraxsi (v. 483 h/1090 m) "Şərhus Siyəril Kəbir" adlı əsərində İmam Muhəmməddən kafirlər və müsəlmanlar arasında baş verəcək bəzi məhkəmələşmə halları haqqında görüşlərini nəql edir. Bənzərini daha öncədə nəql etdyimiz bu görüşlərdə, müsəlmanın darul hərbdə kafir qanunlarına görə mühakimə olmasından normal bir davranış kimi bəhs edilir. Nəinki irtidaddan, hətta fasiqlikdən belə söz açılmır:

 

قال : ولو دخَل مسلمٌ دارَ الحرب بأمانٍ فغصَبه حربيٌّ مالاً ثم أسلَموا ، أو صاروا ذمةً ، فإن كان مِن حكْم مَلِكِهم أن الغصْبَ سببُ التملُّك سواءٌ كان المغصوب منه مستأمِناً ، أو مسلماً أو حربيًّا فلا سبيلَ للمسلم على مَتاعِه

وإن كان مِن حكْم مَلِكِهم ردُّ ذلك المالِ على صاحبِه فلم يختَصِما حتى أسلمَ أهلُ الدار ردُّ ذلك على المستأمِن

فإن اختصَما إلى ملكِهم فجحَد الغاصب وقال : هذا مِلْكِي ، ما أخذتُه منه ، فأقرَّه ملِكُهم في يدِه ، حتى يأتي المسلمُ بحجةٍ ، ثم أسلَموا ، فذلك سالمٌ للغاصب

 

"İmam Muhəmməd dedi: Bir müsəlman darul hərbə amanla girər, bir hərbi kafir onun malını qəsb edər və daha sonra bu kafirlər müsəlman və ya zimmi olarlarsa və oranın qanunlarına görə qəsblə əşya mülkə keçirsə müsəlmanın o əşyanı alma haqqı yoxdur. İstər qəsbə məruz qalan mustəmin, istər müsəlman, istərsə hərbi olsun.

Əgər onların qanunlarına görə mal sahibinə qaytarılmalıdırsa və o bölgə xalqı müsəlman olana qədər o iki nəfər məhkəmələşməzlərsə bu mal mustəminə qaytarılar.

Əgər (malı qəsb edilən müsəlmanla, malı qəsb edən kafir) oranın idarəçisinə mühakimə olarlarsa və qəsbçi malın özünə aid olduğunu, müsəlmandan qəsb etmədiyini iddia edər və oranın hakimi müsəlman dəlil gətirənə qədər malın qəsbçidə qalmasına qərar verərsə, daha sonra oranın xalqı müsəlman olarsa, mal qəsbçidə qalar."

 

Qaynaq: Əbu Bəkr Əs Səraxsi: Şərhus Siyəril Kəbir: 5/38-39

Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə: 1417/1997