Bu mövzudakı ismarıc sayı: 8

[Muslih]

بسم الله الرحمن الرحيم

 

Kitab, min illər boyu insanların təcrübə və düşüncə mirasını gələcək nəsillərə onunla ötürdüyü təməl vasitədir. İnsanlar keçmişlərin mirasını istifadə edərək, daha da aydınlandılar və gələcək nəsillərin istifadəsi üçün daha zəngin, ortaq bir miras qoya bildilər. Bu qanunauyğunluq min illərdir beləcə davam edir.

Məncə bu sözlərim şişirmə sayılmamalıdır: Yazmaq və oxumaq uca Allahın insanlığa bəxş etdiyi ən önəmli nemətlərdən biridir!

Oxuduğumuz hər kitabda xoşumuza gələn yönlər kimi, bəyənmədiyimiz xüsuslar da ola bilər. Digər tərəfdən bizlər də kitab və ya məqalələr yazaraq beynimizə həbs etdiyimiz düşüncələri azad edib, insanlığın xidmətinə verə bilərik…

Lakin, hər işdə olduğu kimi bütün bunların da qaydaları, mövzu haqqında deyiləcək çox söz var.

Bu məqalədə məhz kitab təlifi, təlifin önəmi, təlif edilmiş əsərlərə yönəlik tənqid və ya təqdirlər, əsər və ya məqalə yazarkən diqqət edilməsi vacib olan xüsuslar və bənzəri məsələlərdən bəhs etmək, mövzu ətrafında uzun illərdə toplanmış mülahizələrimi, bəzi alimlərin fikirlərini sizlərlə paylaşmaq istəyirəm. Tövfiq yalnız uca Allahdandır!

[Muslih]

Oxumaq və Yazmaqla Dönən Elm Çarxı

 

Təfsir alimlərinin əksəriyyətinə görə uca Allahın endirdiyi ilk ayələr aşağıdakılardır:

 

اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ . خَلَقَ الْإِنْسَانَ مِنْ عَلَقٍ . اقْرَأْ وَرَبُّكَ الْأَكْرَمُ . الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ . عَلَّمَ الْإِنْسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ

 

“(Aləmləri) Yaradan Rəbbinin adıyla oxu! O, insanı ələqdən yaratdı. Oxu! Rəbbin ən kərəmlidir. O Rəbb ki, qələmlə (yazmağı) öyrətdi. İnsana bilmədiklərini öyrətdi.” (Əl Ələq: 96/1-5)

 

Yenə təfsirçilərdən bir qisminə görə Qurani Kərimdən enən növbəti ikinci surənin ilk ayəsi, uca Allahın qələmə and içdiyi bu ayədir:

 

ن وَالْقَلَمِ وَمَا يَسْطُرُونَ

 

“Nun. Qələmə və yazdıqlarına and olsun!” (Əl Qələm 68/1)

 

Bu ayələr insanın yaradılışından sonra ona verilən ən böyük nemətdən bəhs edir. "İnsana bilmədiklərini öyrətdi" buyurularaq elmin dəyərinə diqqət çəkilir! Elmin nəsildən nəsilə ötürülməsi isə, yazmaq və oxumaqla reallaşır ki, Qurani Kərimin ilk enən ayələrində bu elementlərin hər üçünə - elm, oxumaq və yazmağa yer verilmişdir.

Yaradan Rəbbinin adıyla oxu! Bu elmin Onun bir neməti olduğunu, Ona möhtaclığının fərqinə vararaq oxu! Lakin, sadəcə qələmlə yazılanları deyil! Yaradıcı olan Rəbbin sənin vücudunda, ətraf aləmdə, kainatda müxtəlif kodlarla yazdığı/yaratdığı sirləri və qanunauyğunluqları oxu!

Uca Allah insana qələmlə yazmağı lütf etdiyini vurğulamaqla yanaşı qələmə və yazdıqlarına and içmişdir. Qələm elm çarxının ikinci parçasıdır.

Oxuyaraq alır, yazaraq ötürürük... Yazılır ki, oxunsun. Oxunur ki, yazılsın. Beləcə elm çarxı min illərdir dönməyə davam edir.

Oxunanlar gələcək nəsillərə qələmlə ötürülür. Bütün elmlər yazı vasitəsilə sistemləşdirilmiş, kamilləşmişdir. Hafizəmizin qüsurlarını onunla örtür, mali və hüquqi işlərimizdə ondan faydalanır, qazandığımız təcrübələri, beyin dəyirmanımızın üyütdüyü fikirləri, Allahın lütfüylə aləm haqqında aşkarladığımız sirləri başqalarına onunla çatdırırıq. Onlar da bu nemətdən faydalansınlar deyə, bu elmi ümumi istifadəyə  məhz qələm vasitəsilə açırıq.

Uca Allahın endirdiyi bütün kiçik və ya böyük səhifələr, kitablar qalıcı olması üçün yazılmışdır. Onlardan "İbrahim və Musanın səhifələri" deyə bəhs edən Quranın özü ayələr endikcə Peyğəmbər tərəfindən vəhy katiblərinə yazdırılaraq günümüzə qədər qorunmuşdur.

İnsanlar papirus, taxta, daş, gil, dəri, parça, sümük, daha sonra isə kağız üzərinə yazaraq, məlumat mübadiləsi etmiş, bilgini qeydə almışlar. Yazı sistemləri, alət və vasitələri dəyişmiş, lakin işin mahiyyəti olduğu kimi qalmışdır.

Bəli! Quranı tutuquşu kimi deyil, üzərində düşünərək haqqıyla oxuyan kimsələrə Allahın lütfüylə bu cür incəliklər açılar. Müsəlmanların bu gün zillətdə yaşamasının əsas səbəblərindən biri məhz uca Allahın endirdiyi bu ilk ayələr üzərində təfəkkür və əməli tərk etmələri deyilmi?...

Bu "oxuma - yazma" çarxı, günümüzdə daha da kamilləşmişdir. Səsimizi yaza, görüntüləri oxuya bilirik. Uca Allahın bu neməti bizlərə artıqlamasıyla verməsi səbəbilə, Ona şükrümüz də artıqlamasıyla olmalıdır.

Elə isə, Allahın adıyla oxuyaq, yazaq və bu elm çarxını döndərək!

[Muslih]

İslam və insanlıq tarixinə yüzlərcə əsərilə dəstək olmuş məşhur Mutəzili yazar Əbu Osman Əl Cahiz (163-255 h/780-869 m) təcrübələrin nəsildən-nəsilə ötürülməsi və bu prosesdə kitabın, yazının önəmi haqqında deyir:

 

والكتابُ قد يفضُل صاحِبَه ، ويتَقدَّم مُؤلّفَه ، ويُرجِّح قلَمَه على لسانِه بأمورٍ : منها أنّ الكتابَ يُقرَأ بكلّ مكانٍ ، ويظهَر ما فيه على كلّ لسانٍ ، ويُوجَد مع كلّ زمانٍ ، على تَفاوُتِ ما بينَ الأعْصار ، وتباعُدِ ما بينَ الأمْصارِ ، وذلك أمْرٌ يَستحِيلُ في واضِعِ الكتابِ ، والمنازِعِ في المسألةِ والجوابِ . ومناقلةُ اللسَانِ وهدايتُه لا تجوزانِ مجلِسَ صاحبِه ، ومبلَغِ صوْتِه ، وقد يذهَب الحكيمُ وتبْقَى كتُبُه ، ويذهَب العقْلُ ويبقَى أثرُه

ولولا ما أوْدَعتْ لنا الأوائلُ في كتُبِها ، وخَلّدَتْ مِن عَجيبِ حِكْمَتِها ، ودَوَّنَتْ مِن أنْواعِ سِيَرِها ، حتّى شاهَدْنا بها ما غابَ عنّا ، وفتَحْنا بها كلَّ مُستغلِقٍ كان علينا ، فجمَعْنا إلى قليلِنا كَثيرَهم ، وأدْركْنا ما لمْ نكُنْ نُدرِكُه إلّا بهم ، لقدْ خسَّ حظُّنا مِن الحكْمةِ ، ولضعُفَ سبَبُنا إلى المعرفةِ

 

وأكْثَرُ مِن كتُبِهم نفْعاً ، وأشْرَفُ مِنها خَطَراً ، وأحْسنُ موْقِعاً ، كتُبُ الله تعالى ، فيها الهدَى والرحمةُ ، والإخبارُ عن كلّ حكمةٍ ، وتعريفُ كلّ سيّئةٍ وحسنةٍ . وما زالتْ كتُبُ الله تعالى في الألْواحِ والصُّحُفِ ، والمهَارِقِ والمصَاحِفِ

وقال الله عزّ وجلّ : {الم ذَلِكَ الْكِتَابُ لَا رَيْبَ فِيهِ} ، وقال : {مَا فَرَّطْنَا فِي الْكِتَابِ مِنْ شَيْءٍ} ، ويقال لأهلِ التَّوْراةِ والإنْجيل : أهلُ الكتابِ

وينبَغي أنْ يكونَ سَبيلُنا لمن بعْدَنا ، كسَبيلِ مَنْ كان قبْلَنا فِينا . على أنّا وقدْ وجَدنا مِن العبْرةِ أكثرَ ممّا وجَدوا ، كما أنّ مَن بعدَنا يجِد مِن العبْرةِ أكثرَ ممّا وجْدْنا

فمَا ينتظِرُ العالمُ بإظهارِ ما عندَه ، وما يمنَع الناصرَ للحقّ مِن القيامِ بما يلزَمُه

 

“Kitab, (faydasının geniş və daimi olması baxımından) sahibindən üstün olar, müəllifindən önə çıxar və aşağıda sayılacaq xüsuslar səbəbilə onun qələmini dilindən üstün qılar.

Kitab - əsrlərin dəyişməsi və məkanların uzaqlığına rağmən - hər yerdə oxunar, orada yazılanlar hər kəs tərəfindən danışılar, həmişə mövcud olar. Halbuki, kitabın müəllifi və ya hansısa məsələ haqqında qarşılıqlı müzakirə aparan üçün bu qeyri-mümkündür. Dilin məlumatı nəql etməsi və yönləndirməsi sahibinin məclisindən, səsinin eşidildiyi mühitdən kənara çıxmaz.

Bəzən hikmət sahibi (filosof) ölər, (hikmətini əhatə edən) kitabları qalar. Ağıl gedər, (ağlı yerindəykən yazdığı) əsəri qalar.

Bizdən öncəkilər kitablarında bizim üçün (fikri və təcrübi) miras buraxmış, möhtəşəm hikmətlərini (yazaraq) əbədiləşdirmiş, yaşantılarının müxtəlif yönləri haqqında məlumatları (qələmə alaraq) sistemləşdirmişlər.

Bizlər də bütün bunlar sayəsində gizli qalanları aşkarladıq, anlamadıqlarımızı anladıq, bizdəki az məlumatla onlardakı geniş məlumatı cəm edərək, yalnız onların vasitəsilə idrak edə biləcəyimiz şeyləri idrak etdik. Yoxsa düşüncəmiz hikməti əldə etməkdən geri qalar, mərifət (anlayış) vasitələrimiz zəif olardı...

 

... Onların kitablarından daha faydalısı, önəmlilik baxımından daha üstünü, məqam baxımından daha gözəli uca Allahın kitablarıdır! Onlarda hidayət və rəhmət, hər hikmət haqqında məlumat, hər pislik və yaxşılığın vəsfi vardır. Uca Allahın kitabları hər zaman lövhələrdə, səhifələrdə, məhariqdə (ağ parçalarda) və mushaflarda yazılı olub!

Uca Allah buyurur: “Əlif, Lam, Mim. Bu, şübhə olmayan bir Kitabdır...” (Əl Bəqərə: 2/1-2)

“...Biz Kitabda heç bir şeyi ehmal etmədik...” (Əl Ənam: 6/38)

Həmçinin Tövrat və İncil əhlinə “Əhli Kitab” deyilir. Bizim gələcək nəsillər üçün edəcəklərimiz, keçmişlərin bizim üçün etdikləri kimi olmalıdır! Belə ki, bizlərin (əlimizdə onların düşüncə mirası olduğu üçün) əldə etdiyi ibrət, keçmişlərin əldə etdiyindən daha çoxdur. Necəki, gələcək nəsillərin əldə edəcəyi ibrət, (əllərində onlardan öncə yaşamış bizlərin düşüncə mirası olduğu üçün) bizim əldə etdiyimizdən daha çox olacaq.

Elə isə, elm sahibi olan kəs bildiyini (yazmaq surətilə) ortaya çıxarmaq üçün nəyi gözləyir? Haqqı dəstəkləyən kimsəyə (yazaraq) üzərinə düşən vəzifəni icra etməyə nə mane olur?”

 

Qaynaq: Əbu Osman Əl Cahiz: Kitəbul Həyəvan: 1/85-86

Mustafa Hələbi Nəşri: 1384/1965

 

Qeyd: İslam dünyasının bir yanında Həşəvilər kitab yazmağın bidət olduğunu müzakirə edərkən, bu dünyanın digər bir yanında kitab yazmağın, təcrübə və düşüncələrin gələcək nəsillərə ötürülməsinin önəmindən bəhs edilməsi bizləri sevindirir.

Uca Allahın sünnəti bu şəkildədir: Hər gələnin təcrübəsini qatıb kamilləşdirdiyi, bütün nəsillərin əmək verdiyi ortaq bir miras... Çox təəssüf ki, İslam dünyasında bu sünnət tamamilə tərsinə oxunmuşdur... Sanki, keçmişdəkilər hər işin ən mükəmməlini görmüşlər... Bizlər onların təcrübəsindən, düşüncə və fikirlərindən istifadə edib daha kamil bir çalışma ortaya çıxarmağı ağlımızdan da keçirə bilmərik. Onlar əlçatmaz insanlardır... Sadəcə onların reallaşdırdığı mükəmməl layihələrə texnik dəstək verə, onların əlçatmazlığı haqqında hekayələr uydura bilərik… Fətvalarını şərh, kitablarını təhqiq, hədislərini təxric və bənzəri “yol işıqlandırma çalışmaları”...

Bütün dünya Allahın sünnətini anlayıb, keçmişlərin mirası üzərində daha kamil bir gələcək qurmağa çalışarkən, bizlər sönmüş ocaqları gur atəş zənn edərək əslində külünə keşikçilik edirik... Yüz illərdir qanı durmayan bir yaradır bu ...

Elə isə, Cahizin də dediyi kimi əlində gələcək nəsillərə ötürəcəyi təcrübə və düşüncələri olan kimsə nəyi gözləyir?

[Muslih]

Mikrobiologiya aləminin kaşifi sayılan Antoni Van Livenhuk öz araşdırma və təcrübələrini mütəmadi olaraq qeydə alar və başqalarıyla paylaşardı. O, 1712 - ci il "İngilis Kraliyyət Cəmiyyəti"nə (Royal Society) göndərdiyi məktubunda deyir:

 

“Uzun müddətdir üzərində işlədiyim layihə, hal hazırda dadını aldığım öygüləri qazanmaq üçün deyil - məndə hərkəsdən çox olduğuna inandığım - elmə olan marağımdan doğmuşdur.

Nə zaman diqqətə layiq bir şeylə rastlaşsam, bütün elm adamları istifadə etsin deyə, aşkarladığımı kağıza həkk etmənin məsuliyyətini hiss edirəm üzərimdə…”

 

Qaynaq: Aleks Straus: Tibbi Möcüzələr: 29

İstanbul: Domingo Yayınevi

[Muslih]

Görünməyəni Necə Görək? Divlərin Çiyinlərinə Çıxaraq

 

İstənilən sahədə əldə edilən nailiyyətlər, bu sahədə daha öncə açılmış cığırlarda addımlayaraq qazanılıb. İstər Dini, istər qeyri dini elmlərdə və ya işlərdə bu belədir!

Bizlər özümüzdən öncəkilərin açdığı cığırlardan, yollardan istifadə etdiyimiz kimi, bizdən sonrakılara bir ərməğanımız olsun deyə, bu yolları genişlərdərək təslim etməliyik onlara. Garaudinin dediyi kimi: Bizdən öncəkilərin atəşini bizdən sonrakılara daha da alovlandıraraq təslim etməkdir onlara sədaqət…

Bizlər başqalarının çiyinlərinə çıxaraq gördük görünməyənləri. Elə isə, gələcəkdə üzərinə çıxılacaq çiyinlər qoyub getmək vəfa borcumuzdur.

Bu vəfa borcunu ödəmək üçün yazın, həkk edin! Təcrübələrinizi, düşüncələrinizi, yaşadıqlarınızı, cəmiyyətdə gördüyünüz mənfi halları, kralın çılpaq olduğunu, uğur qazandığınız bir mübarizəni, müvəffəqiyyət və ya uğursuzluqla nəticələnən hekayənizi, əldə etdiklərinizi və peşmanlıqlarınızı yazın… 

Fikir və təcrübələrinizi gizlədərək sizdən öncə və ya özünüzlə bərabər məzara aparmayın! Sizdən sonra da yaşasınlar deyə yazın! Yazın ki, bu gün əkdiyiniz məqalə və kitabların meyvəsindən hər kəs faydalansın! Müasirlərinizlə bərabər, gələcək nəsillər də...

[Muslih]

Məşhur müsəlman filosof Yaqub bin İshaq Əl Kindi (185-256 h/805-873 m) risalələrindən birində Fəlsəfə və Məntiq kimi elmlərdə Yunan mədəniyyətinin əldə etdiyi nailiyyətlərdən, onların təcrübələrindən istifadə etməkdən bəhs edərkən deyir:

 

ومِنْ أوْجَبِ الحقّ ألَّا نذُمَّ مَنْ كانَ أحدَ أسْبابِ مَنافعِنا الصغَارِ الهَزْلِيَّةِ ، فكيفَ بالذين هم أكْبرُ أسبابِ منافعِنا العِظَامِ الحَقيقيةِ الجِدْيَّة ، فإنَّهمْ وإنْ قصَروا عن بعضِ الحقّ ، فقدْ كانوا لنا أنْساباً وشُركاءَ فِيما أفادُونا مِن ثِمَار فكْرِهم التي صارتْ لَنا سُبَلاً وآلاتٍ مُؤَدّيةً إلى علْمٍ كَثيرٍ مما قصَروا عن نيْلِ حَقيقتِه

ولا سِيَّما إذ هو بيِّنٌ عندنا وعند المُبرِّزينَ مِن المتفلْسِفينَ قبْلَنا مِن غيرِ أهلِ لِسانِنا أنه لمْ ينَلْ الحقَّ - بما يسْتَأْهِلُ الحقُّ - أحدٌ مِن الناسِ بجَهْدِ طلَبِه ، ولا أحاطَ به جميعُهم ، بل كلُّ واحدٍ مِنهم إمَّا لمْ ينَلْ منه شيئاً ، وإما نالَ منه شيئاً يَسيراً بالإضافة إلى ما يسْتَأْهِل الحقُّ ، فإذا جُمِع يَسيرُ ما نالَ كلُّ واحدٍ مِن النائلين مِن الحق مِنهم اجتمَع مِن ذلك شيءٌ له قدْرٌ جليلٌ

فينْبغي أنْ يعظُم شكْرُنا للآتين بيَسيرِ الحقّ فضلاً عمَّنْ أتى بكثيرٍ مِن الحق ، إذ أشْرَكونَا في ثِمارِ فكرِهم ، وسهَّلوا لنا الحقَّية الخَفية ، بما أفَادونا مِن المقدِّماتِ المُسهِّلة لَنا سُبُلَ الحق ، فإنَّهم لو لمْ يكونوا لمْ يجتمِع لنا مع شدَّةِ البحْثِ في مُدَدِنا كُلّها هذه الأوائلُ الحقّيةُ التي بها تخرَّجْنا إلى الأوَاخِرِ مِن مطلوباتِنا الخَفية

فإن ذلك إنما اجتمَع في الأعْصارِ السالِفةِ المتقادِمةِ عصْراً بعدَ عصرٍ إلى زمانِنا هذا ، مع شدَّةِ البحْثِ ولزومِ الدأبِ ، وإيثار التَعَبِ في ذلك

وغيرُ مُمكِنٍ أن يجتمِع في زمَنِ المرْءِ الواحدِ ، وإنْ اتَّسعتْ مُدَّتُه واشتدَّ بحْثُه ، ولطُفَ نظَرُه ، وآثَر الدأبُ ما اجتمَع بمثلِ ذلك مِن شدَّةِ البحْثِ وإلطافِ النظر وإيثار الدأبِ في أضْعافِ ذلك مِن الزَّمان الأضْعاف الكثيرة

فأما أَرِسْطُوطَالِس مُبرِّزُ اليُّونانيّينَ في الفلْسفة فقال : ينبغي لَنا أن نشكُر آباءَ الذين أتوا بشيء مِن الحق ، إذْ كانوا سببَ كونِهم ، فضلاً عنهم ، وإذْ هم سببٌ لنا إلى نيلِ الحق ، فمَا أحْسنَ ما قال فِي ذلك  وينبَغي لنا ألَّا نَسْتحِي مِن استحسانِ الحق واقتناءِ الحقّ مِن أيْنَ أتَى ، وإن أتَى مِن الأجناس القاصية عنّا والأمَمِ المباينة لنا ، فإنه لا شَيْءَ أولى بطالبِ الحق مِن الحق ، وليس ينبغي بَخْسُ الحقّ ، ولا تصْغيرٌ بقائلِه ولا بالأتي به ، ولا أحدَ بُخِسَ بالحق ، بل كلٌّ يُشرّفُه الحقُّ

 

“Haqqın ən vacibi, bizim qeyri-ciddi, kiçik mənafeylərimizin bir səbəbi/vasitəsi olan kimsələri qınamamaqdır! O halda bizim önəmli, həqiqi və ciddi mənafeylərimizin ən böyük səbəbi/vasitəsi olan kimsələrə münasibətimiz necə olmalıdır?

Onlar haqqın bir bölümünü əldə edə bilməsələr də, bizə çatdırdıqları fikirlərinin səmərəsilə (əldə etdiyimiz nailiyyətlərdə) bizim üçün “fikir ataları” və ortaq olublar. O fikir səmərələri ki, onların (bizdən öncəki fikir adamlarının) həqiqətinə vara bilmədiyi bir çox məlumata çatmaqda bizim üçün yol və alət/vasitədirlər.

Xüsusilə də, bizim və başqa xalqlara mənsub, bizdən öncə yaşamış görkəmli fəlsəfəçilərin qatında aşağıdakı fikir aydın olmuşkən: Heç bir insan həqiqətə öz fərdi cəhdilə - həqiqətin layiq olduğu şəkildə - nail olmamışdır, (düşünən) topluluq onu birlikdə əhatə edə bilməmişdir! Əksinə onlardan hər biri ya həqiqətdən heç bir şeyə nail olmamış, yaxud həqiqətin layiq olduğu şəklə nisbətdə çox az şeyə nail olmuşdur. Onlardan hər birinin həqiqətdən əldə edə bildiyi kiçik nailiyyətləri topladıqda, ortaya böyük/önəmli bir şey (fikri məlumat bazası) çıxır.

Elə isə, həqiqətin böyük bir bölümünü ortaya çıxaranlar bir yana, onun kiçik bir qismini ortaya qoyanlara təşəkkürümüz (minnət borcumuz) böyük olmalıdır! Çünki, bizi öz fikirlərinin səmərəsinə ortaq etdilər, həqiqətin yollarını asanlaşdırıcı olan müqəddimələri açıqlamaq surətilə gizli həqiqətləri (onların anlaşılmasını) bizim üçün asanlaşdırdılar.

Əgər onlar olmasaydı, bütün zamanımızı ciddi araşdırmalarla keçirsəydik də, bu ilkin (ibtidai) həqiqətlər bizim üçün hasil olmazdı. O ilkin həqiqətlər ki, bizlər onlardan istifadə edərək (bizim üçün) gizli hədəflərdən ibarət son həqiqətləri əldə etdik.

Bu (fikri məlumat bazası), keçmiş əsrlərdə, bizim zamanımıza qədər əsrdən əsrə, ciddi araşdırma, davamlı gərgin çalışma və bu yolda məşəqqətə qatlanaraq toplanmışdır.

Bir insanın ömrü uzun, araşdırması ciddi, analizi incə, çalışması gərgin olsa da, bundan qat-qat çox olan bir zamandakı ciddi araşdırma, incə analiz və gərgin çalışma nəticəsində toplanan şeyin o insanın ömründə toplaması mümkün deyil!

Yunanların görkəmli filosofu Aristotel bu barədə necə də gözəl deyib: “Həqiqətin bir parçasını ortaya çıxaranların özləri bir yana, atalarına da təşəkkür etməliyik. Çünki, ataları onların varlıq səbəbidir. Onlar özü isə, bizim həqiqəti əldə etmə səbəbimizdir.”

Haradan gəlirsə gəlsin, haqqı xoş qarşılamalı, onu mənimsəməliyik! Bizdən uzaq irqlərdən, bizə müxalif ümmətlərdən gəlsə də!

Çünki, həqiqəti axtaran kimsə üçün ondan daha önəmli heçnə yoxdur!

Haqqı dəyərsizləşdirməməli, söyləyəni və ya onu ortaya qoyanı kiçiltməməliyik. Çünki, haqla kiçilən heç kim yoxdur. Əksinə hər kəsi ucaldan elə həqiqətdir!”

 

Qaynaq: Yaqub bin İshaq Əl Kindi: Rəsəilul Kindi Əl Fəlsəfiyyə: 102-103

Darul Fikril Arabi: 1369/1950

 

 

Qeyd: Kindi, bir çox insanın anlamağa çətinlik çəkdiyi bir həqiqəti ortaya qoymuşdur. İstər əqli, istər təcrübi, hətta Şəri elmlərdə varılan mərtəbə heç bir şəxsin fərdi əməyinin məhsulu deyil!

Əgər Şafinin “Ər Risalə” adlı əsərini Fiqh Üsulu çöllərində çəkilmiş torpaq yol hesab etsək, Cəssasın “Əl Fusul” əsəri bu torpaq yola çınqıl daşları döşəmiş, Razinin “Əl Məhsul” əsəri bu daş yolu asfaltlamış, Amidinin “Əl İhkəm” adlı əsəri bu yolu genişlədib avtomagistral halına gətirmişdir. Bu yolu inkişaf etdirməyə, təkmilləşdirməyə ehtiyac varmı? Əlbəttə! Xüsusilə yol çəkənlərin bir çoxunun torpaq yolun üstünə yenidən torpaq yol çəkməklə məşğul olduğunu nəzərə alsaq ehtiyac böyükdür…

Əgər Calinosun Tibb elmində cığır açdığını düşünsək, Əbu Bəkr Ər Razi onu genişlətmiş, İbn Sina o yola daş döşəmişdir. Bir çox millətdən olan təbiblərin əməyinin meyvəsi olaraq bu gün Tibb elminin yolları asfaltdır. Bu yolları daha da inkişaf etdirməyə ehtiyac varmı? Şübhəsiz!

Əgər bu gün düşüncə üfüqümüzdə buludlar azdırsa, bunun səbəbi bizdən öncəkilərin müxtəlif sahələrdəki təcrübələri, uzun-uzadı təfəkkürləridir. Hətta bizim fikirlərə müxalif olanlar da bizim təfəkkür köməkçilərimizdir. Çünki, onlar qarşı tərəfdən baxaraq bizim düşüncələrimizin zəif nöqtələrini görməyə çalışırlar. Beləcə düşüncələrimiz testdən keçir, zəif yerləri aşkarlanaraq tərəfimizdən düzəldilir…

Bizlər bizdən öncəkilərin çiyinlərinə çıxaraq ucaldığımız kimi, övladlarımız da bizim çiynimizə çıxaraq daha da yüksəkdə olmalıdırlar. Lakin, bunun üçün onlara üzərinə basacaqları çiyinlər qoyub gedə bilməliyik. Keçmişlərin sönmək üzrə olan atəşinin külünü mühafizə edərək deyil, o atəşi alovlandıraraq ötürməyi bacarmalıyıq gələcək nəsillərə… Əgər övladlarımızın yolları asfaltlamasını istəyiriksə, onlara miras aldığımız torpaq yolu deyil, daş döşəyərək təslim etməliyik bu yolları… Torpaq yolun üzərindən yeni torpaq yollar salaraq, özümüzü yol salanlar olaraq tanıtmağın nə insanlığa, nə də bizim Axirətimizə heç bir faydası olmayacaq…
 

[Muslih]

Düşüncə Ağacları Əkmək

 

Buxari və Muslimin rəvayət etdiyi hədisdə Peyğəmbərimiz buyurur:

 

 مَا مِن مُسلمٍ يغْرِس غرْساً ، أو يزرَع زَرْعاً ، فيأكُلُ منه طيرٌ أو إنسانٌ أو بَهِيمَةٌ ، إلا كانَ له به صدَقةٌ

 

“Elə bir müsəlman yoxdur ki, (meyvəsi olan) bir ağac və ya (yeyiləcək) bir əkin əksin, sonra ondan bir quş, insan və ya heyvan yesin və bu onun üçün sədəqə sayılmasın!”

 

Bəli! İslam dininin təməl prinsiplərindən biri insanlar arasında qarşılıqlı yardımlaşmadır. İstər bu yardımlaşma müasirlər arasında olsun, istər bir birini görməyən nəsillər arasında.

Bizlər üzünü görmədiyimiz kimsələrin əkdikləri ağacların meyvələrini yediyimiz kimi, bu dövriyəni davam etdirərək gələcək nəsillərin faydalanacağı ağaclar əkməyə borcluyuq. İnsan olmamız səbəbilə borcluyuq…

Təbii ki, ağac və ya əkin sadəcə bir örnəkdir. Bu qayda, indiki və gələcək nəsillərin faydalanacağı hər sahəyə şamildir. İnsanlara peşə seçməyi öyrədən kurslardan, istifadə edəcəkləri tikililərə, yollara, körpülərə… kimsəsizlər evi üçün vəqf edilmiş binalardan, ümuma açıq kitabxanalara... Yol kənarında tikilən namaz otaqlarından, bu namaz otaqlarının yerlərini göstərəcək proqramlara qədər…

Ola bilsin ki, sizin bu sahələrdə hansısa layihəni reallaşdıracaq maddi gücünüz, imkanınız yoxdur.

Üzülməyin! Sətirlərə nəqş edilməsi maliyyət tələb etməyən təfəkkür sahəsində, düşüncələrinizi gələcək nəsillərin də istifadə edəcəyi şəkildə vəqf edə bilərsiniz. Eynilə bizim üçün kitablarda vəqf edilmiş düşüncə mirası kimi…

Hətta düşüncə abidələri digər abidələrə nisbətdə daha qalıcıdır! Ona nə zəlzələ, nə külək, nə yağış, nə də nəm təsir etməz…

Elə isə, dəyərli düşüncələrinizi, həyat təcrübənizi, tənqidlərinizi, insanların seçdikləri yanlış kriteriyaları düzəltmə cəhdlərinizi və bənzəri şeyləri indiki və gələcək nəsillərin istifadəsinə açın!

Bütün insanlığın meyvələrindən faydalanacağı, gələcək nəsillərin sulayaraq böyüdəcəyi “Düşüncə Ağacları” əkməkdən çəkinməyin! Bəlkə də, insanların istifadəsi üçün əkilmiş və sizin üçün böyük sədəqə sayılacaq ən xeyirli ağaclar məhz onlardır...  

[Muslih]

Suvarılmış Yerləri Suvarmaq

 

Yer üzünün bir çox bölgəsi təbii suvarma qaynaqlarından məhrumdur. Bu torpaqların əkin sahəsi olaraq istifadə edilməsi üçün oralara süni vasitələrlə su çatdırılır. Çaylara kanallar, kanallara arxlar birləşdirilərək quraq torpaqlara su aparılır…

Hərhansı bir sahədə yazılan kitab və məqalələr o sahəyə/torpağa su kanalı və ya su arxı çəkməyə bənzəyir.

Məsələn müsəlmanlar insan tanıma metodlarıyla yetərincə tanış deyillər. Bu sahədə ilk məqalə/arx səviyyəsində bir çalışma yaxın zamanda qələmə alınmışdır. Lakin, bu mövzuda nələrinsə yazılmasına zəruri ehtiyac olduğu əsrlərdir göz qabağında idi... Bir sözlə bu sahə su görməmiş quraq torpaq, bu barədə ilk yazan kimsə o torpaqlara suyu ilk aparan kimsədir.

Əgər yazdığı məqalə və ya kitab yetərli olub, ehtiyacı tamamilə qarşılayırsa, artıq o torpaqlar suyla təmin olunmuşdur, suya doymuşdur. Bundan sonra o sahədə yazılan və heç bir yenilik gətirə bilməyən bütün çalışmalar suya doymuş toprağı sulamaqdır və lüzumsuz bir işdir.

Lakin, ilk çalışmalar yetərsiz olarsa, o bölgə tam olaraq suvarılmış sayılmaz. Bu sahəyə yenilik gətirən hər kəs, o bölgədə suvarılmamış bir torpaq parçasını suvarmış, oradan keçən kanal və arxlara yeni bir qol açmış sayılar.

 

Bəs İslam dünyasında quraq torpaqların suvarılması nə haldadır? Çox təəssüflə qeyd etməliyəm ki, müsəlmanların kitab təlif çalışmalarının böyük əksəriyyəti suvarılmış torpaqları üst-üstə suvarmaq və quru təkrardan ibarətdir.

İddiamı biraz daha konkretləşdirmək üçün bəzi misallar vermək istərdim. Məsələn Quran təfsiri sahəsinə nəzər salaq. Ciddi rəvayət təfsirini Təbəri, dirayət təfsirini Razi, Quranın dil yönündən incələndiyi təfsiri yazan isə Zəməxşəridir. Bunlarla yanaşı bu təfsir növlərinin hər birində onlarca, hətta yüzlərcə əsər yazılmışdır. Lakin bu əsərlərdə demək olar ki, quru təkrar xaric yeni heç bir şey yoxdur və bütün bu çalışmalar doymuş torpaqları dəfələrlə suvarmaq, kopyaçılıq, müsəlmanların və özlərinin zamanlarını zay etmək, insanları başqasının əməyilə aldatma vasitəsidir…

Yaxud Quranın qismi təfsirləri sahəsinə baxaq. Fiqhi ayələr seçilərək bu sahədə onlarca Əhkam təfsiri yazılmışdır. Bu torpaqlar üst-üstə dəfələrlə suvarılsa da, bu sahəyə qonşu olan torpaqların suya həsrəti on dörd əsrdir davam edir… Məsələn Qurandakı siyasi ayələrin bir araya toplanıb təfsir edildiyi müstəqil bir “Siyasi Təfsir” sahəmiz yoxdur… Hər kəs Əhkam təfsirinə yönəlib, o torpaqları suya boğsa da, “Siyasi Təfsir” bölgəsi əsrlərdir bir damcı su intizarındadır…

Fiqh Üsulu elmi müsəlmanlara fiqhi dəlillərin mərtəbələrini və onlardan hökm istinbat etmə metodlarını öyrədir. Bu sahədə - əksəriyyəti mücərrəd kopya olsa da - yüzlərcə kitab yazılmış, bu torpaqlar artıqlamasıyla sulanmışdır.

Lakin, Fiqhdən daha çox möhtac olduğumuz Əqidə sahəsi üçün belə bir müstəqil elm təsis edilməmiş, etiqaddakı dəlillərin mərtəbələri, nələrin və necə dəlil olacağı sadəcə fərqli kitablarda, parçalar şəklində müzakirə edilmişdir. “Usulul İtiqad” bölgəsi əsrlərdir su gözləyir…

Siyər sahəsindəki suya doymuşluğu yəqin ki, bir çoxlarınız müşahidə etmisiniz. Bir-birini təkrarlayan, siyəri fərqli bir prizmadan təhlil etməkdən aciz minlərlə lüzumsuz və kopya əsər… İnanın ki, bu kitabların bir neçəsi qorunaraq geridə qalanları yandırılarsa İslam dünyası heç bir şey itirməz. Əksinə qazanar…

Fiqhi kitablardakı hərfi-hərfinə kopyaçılıq və əksər hallarda problemlərin üstündən atlayaraq onları olduğu kimi gələcək nəsillərə nəql etmə tənbəlliyinin miqyasını görmək üçün Şamila proqramında, hətta ibtidai fiqhi kitablarda səthi bir müqayisə aparmanız yetər... Kopyalamaları ustalıqla edən çox sayda “fəqihlə” qarşılaşacağınıza təminat verirəm... Örnəkləri çoxaltmaq olar və qeyd etdiyimiz “suvarılmış torpaqları dəfələrlə suvarma” problemi İslami elmlərin bütün sahələrində mövcuddur...

Əlbəttə ki, bu tendensiyadan istisnalar da vardır. Suvarılmamış, suya ehtiyacı olan sahələri axtarıb, minbir əziyyətlə oralara su kanalları, arxları çəkənlərimiz də olub... Lakin, belələri çox azdır və kopya ustalarının içindən onları seçib, tanıya bilmək xüsusi bacarıq tələb edir...

Əsər sahiblərinin əksəriyyəti ona da “su kanalı çəkən” deyilsin düşüncəsiylə suya doymuş torpaqları suda boğmaqla məşğul olub... Acı da olsa, bu bir həqiqətdir!

Bu problem günümüzdə də aktuallığını qoruyur... Müsəlmanların suya həsrət bir çox bölgəsi varkən, su çəkici adını yüklənənlərin bir çoxu dəstəmazda kiçik barmaqla digərinin arasını yumaq barədə o qədər yazı qaralayıblar ki, artıq barmaqların arası yaradır...

Kimi aldadırıq? Allahımı? Bu mümkün deyil... Müsəlmanlarımı? Əvvəl-axır insanlar sizin doymuş torpağa başqalarından oğurladığınız suyu verməkdən başqa bir işə yaramadığınızı görəcəklər... Özümüzümü? Mənasızdır...

Elə isə, üzərinizə “suvarmaçı - elm tələbəsi” adını götürmüsünüzsə bu adın haqqını verin! Ya həqiqətən əmək sərf edərək, qollarınızı çirmələyib quraq torpaqlara kanallar çəkin, ya da suvarmaçı rolunu buraxın... Bu, nə Dünyada, nə də Axirətdə sizlərə faydası olmayacaq, əleyhinizə yazılacaq bir davranışdır...

Quraq torpaqlara kiçik bir arx çəkməniz, suvarılmış torpaqlara çaylar axıtmanızdan çox-çox xeyirlidir...

[Muslih]

Muhəmməd bin İshaq Ən Nədim (v. 438 h/1047 m) qələmin insanların inkişafında rolu və insanların öz düşüncə dənizinin incilərini məhz onun vasitəsilə bölüşdüklərini vurğulayan sözləri nəql edir:

 

وقال عبدُ الحَمِيدُ : القلَمُ شجَرةٌ ثمَرَتُها الألفاظُ ، والفِكْرُ بحْرٌ لُؤْلؤُه الحِكْمةُ ، وفيه ريُّ العُقولِ الظَّمِيئَةِ

 

“(İbn Yahya) Abdul Həmid deyir: Qələm ağacdır və onun meyvəsi sözlərdir. Düşüncə dənizdir və onun incisi hikmətdir. Susamış ağıllar susuzluğunu bununla dəf edər!”

 

Qaynaq: Muhəmməd Ən Nədim: Əl Fihrist: 1/25

London: Muəssəsətul Furqan: 1430/2009