Bu mövzudakı ismarıc sayı: 6

[Muslih]

بسم الله الرحمن الرحيم
 

Rüşvət almaq, vermək, bu işə vasitəçi olmaq Quranda və Sünnədə qadağan olunmuş haramlardan və böyük günahlardandır.
Lakin, bəzi hallarda rüşvət verilməsi caiz ola bilər. Bu, özümüzdən zülmü dəf etmək, haqqımızı almaqdakı əngəlləri qaldırmaq və bənzəri hallardır.
Bir çox müsəlman sərhəddə, polislə olan münaqişələrdə, həbsxanada və bir çox başqa yerlərdə zülmə məruz qalır və onlardan rüşvət tələb edilir. Bir qisim insanlar bu halda rüşvət verməyi haram hesab etdiyi üçün rüşvət verməyərək zərərə düçar olurlar.
Müsəlmanlar üzərindən bir məşəqqəti qaldırma, bir yüngülləşdirmə olaraq onları Şəriətin bizə tanıdığı rüxsətlə tanış etmək istəyirəm. Müsəlmanların bu sıxıntıları qaldırmaq elm tələbələri üzərinə bir borcdur.
Rüşvətin lüğəti və istilahi mənaları, zülmü dəf etmək üçün verilən şeyin rüşvət adlandırılıb adlandırılmayacağı, bu əmələ "hörmət" və başqa adların verilməsinin nəticəyə təsiri haqda izahlara lüzum görmürəm. Çünki, işlərin hökmü adlarına görə deyil, mahiyyətlərinə görədir. Müvəffəqiyyət Allahdandır.

[Muslih]

Şafi alimlərindən İbnul Əsir (544-606 h/1150-1210 m) rahiməhullah özünün məşhur "Ən Nihəyə fi Ğaribil Hədisi vəl Əsər" adlı kitabında "Allah rüşvət verənə, alana və vasitəçi olana lənət etsin" hədisinin şərhində deyir:
 

    فالراشِي مَن يُعطِي الذي يُعِينُه على الباطل . والمُرْتَشِي الآخِذُ . والرائِش الذي يسْعَى بيْنهما يَسْتزيد لهذا ويَسْتنقِص لهذا
    فأمَّا ما يُعْطَى تَوصُّلاً إلى أخْذِ حقٍّ أو دَفْعِ ظُلْمٍ فغيرُ داخل فيه . رُوِي أنّ ابنَ مسعودٍ أُخِذ بأرْضِ الحَبشة في شيءٍ فأعْطَى ديناريْنِ حتى خلِّي سبيلُه , ورُوِي عن جماعةٍ مِن أئمةِ التابعين قالوا : لا بأسَ أن يُصانِع الرجلُ عن نفسه ومالِه إذا خافَ الظلْمَ
 

    "Raşi - ona batil işdə kömək edənə nəsə verəndir. Murtəşi - bu rüşvəti alandır. Raiş - onlar arasında qiymət artırıb, azaldaraq gedib gələn vasitəçidir.
    Haqqı olan bir şeyin əldə edilməsi və ya bir zülmün dəf edilməsi üçün verilən şeylər isə bura daxil deyildir.
    Rəvayət edilir ki, İbn Məsudu Həbəşistanda girov götürürlər, azad edilməsi üçün iki dinar verir.
    Tabiun imamlarından olan bir qrupdan belə dedikləri rəvayət edilmişdir: İnsan zülmdən qorxduğu zaman canı və malı üçün rüşvət verməsində bir bəis yoxdur."

 

    Qaynaq: İbnul Əsir: Ən Nihəyə fi Ğaribil Hədisi vəl Əsər: 2/226
    Beyrut: Dar İhyait Turasil Arabi: 1383/1963

[Muslih]

Hənəfi fəqihlərindən Əbul Leys Əs Səmərqandi (v. 373 h/983 m) Maidə surəsi 42-ci ayəsinin təfsirində bu haqda deyir:

 

وقال عليه السلام : « لَعَنَ الله الرَّاشِي وَالمُرْتَشِي » ورُوي عن وهْبِ بن منبِّهٍ ، أنه قيل له : الرُّشْوةُ حرامٌ في كل شيءٍ ؟ فقال : لا ، إنما يُكرَه مِن الرشْوة أن ترْشُو لتُعطَى ما ليس لك ، أو تدفَعَ حقاً قد لزِمك . فأما إذا أردْتَ أن ترْشوَ لتدفَعَ عن دينِك ، ودمِك ، ومالِك ، فليس بحرامٍ

قال الفقيه أبو اللَّيْث : وبهذا القول نأخذ , لا بأس بأنْ يدفَعَ الرجلُ عن نفسِه ومالِه بالرشْوة ، وهذا كما روي عن عبد الله بن مسعودٍ ، أنه كان بالحبَشة فرشَى بديناريْن ، وقال : إنما الإثمُ على القابِض دونَ الدافِع

 

"Rəsulullah – aleyhis salam – buyurub: "Allah rüşvət verənə və alana lənət etsin".

Vəhb bin Munəbbihə belə deyildiyi rəvayət edilir:

- Rüşvət hər şeydəmi haramdır?

- Xeyr! Ancaq sənin olmayan bir şey sənə verilsin və ya üzərində haqq olan bir şeyi dəf etmək üçün verdiyin rüşvət haramdır. Dinini, canını, malını qorumaq üçün rüşvət vermək istəsən bu haram deyildir!

(Müəllif) Fəqih Əbul Leys deyir: Bizdə bu görüşdəyik. İnsanın öz canına, malına gələn (haqsız) zərəri rüşvətlə dəf etməsində bəis yoxdur.

Necəki bu, Abdullah bin Məsuddan rəvayət edilib. O, Həbəşistanda (özündən zülmü dəf etmək üçün) iki dinar rüşvət verib belə demişdir: (Bu halda) Günah rüşvət verənə yox, ancaq alanadır."

 

Qaynaq: Əbul Leys Əs Səmərqandi: Bəhrul Ulum: 1/438

Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə: 1413/1993

 

 

[Muslih]

Hənəfi alimlərindən İmam Əbu Bəkr Əs Səraxsi (v. 483 h/1090 m) "Şərhus Siyəril Kəbir" adlı əsərində bu qaydanın həm küfr diyarında, həmdə darul İslamda keçərli olduğu haqda deyir:

 

ولا بأسَ بأن يرشُو الأسيرُ المسلمُ بعضَ أهلِ الحرْبِ ليترُكَه حتى يخرُجَ إلى دارِ الإسلام ؛ لأنه يجعَل مالَه وِقايةً لنفْسِه ، وبه أمِر , قال صلى الله عليه وآله وسلم لبعضِ أصحابه : « اجعْل مالَك دون نفسِك ، ونفسَك دون ديِنك » , والأصل فيه حديثُ عبدِ الله بنِ مسعودٍ رضي الله تعالى عنه ، فإنه حُبِس بالحبشة فرَشاهم ديناريْنِ حتى خلَّوْا سبيلَه

فعرَفنا أنَّ هذا ليس مِن جملةِ السُّحْت في حقِّ المعطِي ، وإن كان مِن جملةِ السُّحْت في حقِّ الآكِل ، وأنه غيرُ داخلِ تحتَ قولِه صلى الله عليه وآله وسلم : « الراشي والمرتشِي في النار » . إنما قال ذلك في حقِّ المعطي إذا قصَد به الظلْمَ ، أو إلحاقَ الضرَر بغيره

فأما إذا قصَد دفْعَ الظلمِ عن نفسِه ، أو تحصيلَ منفعةٍ لنفْسِه ، مِن غير أن يلتحِق الضررُ بغيرِه ، فلا بأس به

 

وكذلك الجواب في دارِ الإسلام إذا قصَده ظالمٌ ، فلا بأس بأن يُعطِي شيئاً مِن مالِه إليه ، ليدفَع الظلْمَ عن نفسِه

قال : بلَغنا عن أبي الشَّعْثاءِ جابرِ بنِ زيدٍ قال : ما وجَدنا في زمَنِ الحجَّاج شيئاً خيراً مِن رِشًى

وفي وصْفِه ذلك بالخيْرية دليلٌ على أنه لا إثمَ على المعطِي في الإعطاءِ ، وإن كان الآخِذ آثِماً في أخْذِه

 

"Müsəlman əsirin, darul İslama getmək üçün hərb əhlindən (kafirlərdən) bəzilərinə onu rahat buraxmaları üçün rüşvət verməsində bir bəis yoxdur. Çünki o, beləcə malını canına qalxan etmişdir ki, bu ona əmr edilən şeydir.

Rəsulullah - sallallahu aleyhi və alə alihi və səlləm – səhabələrindən bəzisinə demişdir: "Malını canından aşağı, canını dinindən aşağı tut".

Bu dediyimizin dəlili Abdullah bin Məsud – radiyallahu təala anh – hədisidir. O, Həbəşistanda həbs edilmiş və azad etsinlər deyə iki dinar rüşvət vermişdir.

Beləcə anlayırıq ki, bu cür davranış (rüşvət) verən üçün (qadağan sayılan) rüşvət qismindən deyildir. Lakin, alan üçün rüşvətdir.

Həmçinin rüşvət verənin bu davranışı, Rəsulullahın - sallallahu aleyhi və alə alihi və səlləm – "Rüşvət verəndə, alanda atəşdədir" hədisindəki təhdidə daxil deyil! Rəsulullah bu sözləri ancaq zülm etmək və ya başqasına zərər vermək üçün (rüşvət) verən haqqında deyib.

Ancaq (rüşvət) verən özündən zülmü dəf etmək və ya başqasına zərər gəlmədən özü üçün (haqqı olan) bir fayda qazanmaq məqsədilə verərsə bunda bəis yoxdur.

 

Darul İslam haqqında deyiləcək söz də yuxarıdakının eynisidir. Bir zalım onu incidərsə, özündən zülmü dəf etmək üçün malından o zalıma verməsində bəis yoxdur.

İbn Əş Şasa Cabir bin Zeydin belə dediyi bizə çatıb: "Həccacın zamanında rüşvətdən daha xeyirli bir şey tapmırdıq".

Onun (rüşvəti) xeyirlə vəsf etməsində - alan almaqla günahkar olsada - (bu halda rüşvət) verənin verməklə heç bir günah qazanmayacağına dəlil vardır."

 

Qaynaq: Əbu Bəkr Əs Səraxsi: Şərhus Siyəril Kəbir: 5/226/Bab: 188

Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə

[Muslih]

Şafi alimlərindən Əbu Muhəmməd Əl Bəğavi (436-510 h/1044-1117 m) bu haqda deyir:

 

    قال الإمام : الرُّشوة : ما يُعطى لإبطالِ حقٍ ، أو لإحقاقِ باطلٍ ، فيُعطي الراشي لينالَ باطلاً ، أو ليمنَع حقاً يلزَمه ، ويأخُذ الآخذ على أداء حقٍّ يلزَمه ، فلا يؤدِّيه إلا برشوةٍ يأخُذ ، أو على باطل يجب عليه ترْكُه ، ولا يترُكه إلا بها ، فأما إذا أعْطى المعطي ليتوصَّل به إلى حقٍّ ، أو يدفَع عن نفْسِه ظلْماً ، فلا بأس

    يُروى عن ابن مسعودٍ : أنه أُخِذ ، فأعطى دينارينِ حتى خلِّي سبيلُه . ورُوي عن الحسن ، والشعْبي ، وجابرِ بن زيدٍ ، وعَطاء ، أنهم قالوا : لا بأسَ أن يُصانعَ الرجلُ عن نفسِه ، ومالِه ، إذا خافَ الظلمَ

 

    "İmam (Bəğavi) dedi: Rüşvət, bir haqqın çeynənməsi və ya haqqı olmayan şeyin əldə edilməsi üçün verilən şeydir.

    Rüşvət verən, batilə nail olmaq üçün və ya üzərinə haqq olanı dəf etmək üçün verər.

    Rüşvət alan isə, onsuzda yerinə yetirməli olduğu haqqı (vəzifəni) yerinə yetirmək üçün alar və bunu aldığı rüşvət olmadan etməz. Yaxud da rüşvəti, tərk etməsi onsuzda vacib olan bir batili (zülmü) tərk üçün alar və bunu ancaq rüşvətlə tərk edər.

    Ancaq verən kimsə bununla bir haqqını almaq və ya özündən bir zülmü dəf etmək üçün verirsə bunda bir bəis yoxdur.

    İbn Məsuddan rəvayət edilmişdir ki, O girov götürülür və azad edilməsi üçün iki dinar verir.

    Həsəndən, Şabidən, Cabir bin Zeyddən və Atadan belə dedikləri rəvayət edilmişdir: İnsan zülmdən qorxduğu zaman canı və malı üçün rüşvət verməsində bir bəis yoxdur."

    

    Qaynaq: Əbu Muhəmməd Əl Bəğavi: Şərhus Sunnə: 10/88

    Məktəbətul İsləmi: 1403/1983

 

 

[Muslih]

İbnu Əbi Şeybə (159-235 h/776-849 m) "Əl Musənnəf" isimli kitabında yuxarıda qeyd edilən bəzi rəvayətləri sənədiylə zikr edir:

 

    الرجلُ يُصانِع عن نفسِه

 

    حدثنا ابن عيينةَ ، عن عمرٍو ، سمِع جابرَ بنَ زيدٍ يقول : لم نجِدْ في ذلك الزَّمان لنا شيئاً أنفعَ لنا مِن الرِّشا

 

    حدثنا وكيعٌ ، قال : حدثنا أبو العُمَيْس ، عن القاسم بن عبد الرحمن : أن ابنَ مسعودٍ لما أتى أرضَ الحبشة أُخِذ في شيءٍ فأعطى دِينارينِ حتى خلِّي سبيلُه

 

    حدثنا وكيعٌ ، قال : حدثنا سُفيانُ ، عن عثمانَ بنِ الأسود ، عن مجاهدٍ ، قال : اجعلْ مالَك جُنةً دونَ دينِك ، ولا تجْعَلْ دينَك جنَّةً دونَ مالِك

 

    حدثنا هشامٌ ، عن حجَّاجٍ ، عن عطاءٍ , وعن عمرٍو بن دينارٍ ، عن جابرِ بن زيدٍ والشعبيِّ ، أنهم قالوا : لا بأسَ أن يُصانعَ الرجلُ على نفْسِه ومالِه إذا خافَ الظلْمَ

 

    حدثنا هُشَيْمٌ ، عن يونسَ ، عن الحسنِ ، مثلَه

    حدثنا هُشَيْمٌ ، عن يونسَ ، عن الحسنِ : أنه كان لا يرى بأساً أن يُعطي الرجلُ مِن ماله ما يَصون به عِرْضَه

 

 

    "İnsanın canını qorumaq üçün rüşvət verməsi babı

 

    22423. İbn Uyeynə → Amr: Cabir bir Zeydin belə dediyini eşitdim: Bizim üçün bu zamanda rüşvətdən daha faydalı bir şey bilmirik.

 

    22424. Vəki → Əbul Umeys → Əl Qasim bin Abdir Rahmən: İbn Məsud Həbəşistana gedəndə girov götürülür və azad edilməsi üçün iki dinar verir.

 

    22425. Vəki → Sufyan → Usman bin Əl Əsvəd → Mucahid: Malını dininə qalxan elə! Dinini malına qalxan eləmə!

 

    22426. Hişam → Həccac → Ata → Amr bin Dinar: Cabir bin Zeyd və Əş Şabi belə demişdir: Zülmdən qorxduğu zaman, insanın canını və malını qoruması üçün rüşvət verməsində bir bəis yoxdur.

 

    22427. Huşeym: Yunus, Həsən Əl Basridən eynisini rəvayət etmişdir.

 

    22428. Huşeym → Yunus: Həsən Əl Basri, insanın öz irzini/namusunu qorumaq üçün malını (rüşvət olaraq) verməsində bəis görməzdi."

 

    Qaynaq: İbnu Əbi Şeybə: Əl Musənnəf: 11/314

    Ciddə: 1427/2006

 

 

[Muslih]

Şafii fəqihlərindən İbni Hacər Əl Məkki Əl Heytəmi (909-974 h/ 1504-1567) - rahimahullah - bu barədə danışmaqla bərabər, vasitəçinin durumu haqqında da söz açır:

 

    قد يجوز الإعطاءُ ويحرُم الأخذُ كما في هذهِ المسألة ، وكما يُعطاه الشاعرُ خوْفا مِن هِجْوِه فالإعطاءُ جائزٌ للضرورة ، والأخذُ حرامٌ ؛ لأنه بغير حقٍّ ؛ ولأنَّ المعطيَ كالمكرَه على إعطائِه , فمَن أعطى قاضياً أو حاكماً رشوةً أو أهْدى إليه هديةً فإن كان ليحكُم له بباطلِ أو ليتوصَّلَ بها إلى نيْلِ ما لا يستحقُّ أو إلى أذيَّةِ مسلمٍ فسِّق الراشيُ والمهْدي بالإعطاءِ والمرتَشي والمهدَى إليه بالأخْذ والرائشُ بالسعْي ، وإن لمْ يقَعْ حكمٌ منه بعد ذلك ، أو ليحكُم له بحقٍ أو لدفعِ ظلم عنه أو لينَال ما يستحقُّه فسِّق الآخذُ فقط , ولم يأثَمْ المعطي لاضطرارِه إلى التوصُّل إلى حقِّه بأي طريقٍ كان

    وأما الرائشُ هنا فالذي يظهَر أن يُقال فيه إنه كانَ مِن جهة الآخِذ فسِّق لما تقرَّر أن الآخِذَ يفسَّق مطلقاً فمُعينه كذلك ، وإن كان مِن جهةِ المعطي فإن كُنَّا حكَمنا بفسْقه فسِّق رسولُه وإلا فلا

    ثم رأيتُ بعضَهم ذكَر نحو ذلك في الرائش فقال : هو تابع للراشي في قصْدِه إن قصد خيراً لم تلحَقه اللعنة وإلا لحِقته

    ولا فرقَ في الرُّشوةِ المقتَضِي أخذُها الفسْقَ بين قليلِ المال وكثيرِه

 

    "Bəzən elə olur ki - bu məsələdə olduğu kimi - rüşvət vermək caiz, almaq haram olur. Necəki hicvindən/tənqidindən çəkinildiyi üçün şairə rüşvət verilir. Bu halda rüşvət vermək zərurət səbəbilə caiz, almaq haram olar. Çünki, bu haqsız qazancdır. (Bu halda) Rüşvət verən, verməyə məcbur edilən kimidir.

 

    Kim qaziyə və ya hakimə rüşvət və ya hədiyyə verərsə:

    1 ) Onun xeyrinə batil bir hökm versin və ya bu vasitəylə haqq qazanmadığı bir şeyi əldə etsin, yaxud da bu rüşvətlə bir müsəlmana əziyyət verilsin deyə verərsə, belə bir rüşvəti və ya hədiyyəni verən verməklə, bu rüşvət və hədiyyəni alan kimsə almaqla, vasitəçi öz səyindən dolayı fasiq sayılar. Hətta rüşvətdən sonra bu hökm verilməsə belə bu belədir.

    2 ) (Başqa çarəsi qalmadığı üçün) Onun xeyrinə haqlı hökm versin və ya haqqı olan bir şeyi alsın deyə verərsə, sadəcə bu rüşvəti alan fasiq sayılar. Rüşvət verən isə öz haqqını hansı yolla olursa olsun almağa olan zəruri ehtiyacı səbəbilə günahkar olmaz.

 

    Vasitəçi olana gəlincə zahir olan budur:

    A ) Əgər bu vasitəçi rüşvət alan cəhətdəndirsə fasiq sayılar. Bu, rüşvət alanın mütləq olaraq (hər iki halda) fasiq sayılacağı prinsipinə binaəndir. Dolayısıyla onun köməkçisidə bu hökmdədir.

    B ) Əgər bu vasitəçi rüşvət verən cəhətdəndirsə, əgər biz rüşvət verənin fasiqliyinə hökm versək, onun vasitəçisidə fasiq sayılar. Fasiqliyinə hökm verməsək vasitəçisidə fasiq sayılmaz.

    Onlardan (alimlərdən) bəzisinin vasitəçi haqqında dediyimin bənzərini olaraq belə dediklərini gördüm: (Verən tərəfindən gedən) Vasitəçi rüşvət verənin qəsdinə tabedir. Əgər xeyir/haqq qəsd etmişsə vasitəçiyədə lənət gəlməz. Əks halda lənətə düçar olar.

 

    Alınması fasiqliyi gərəkli qılan rüşvətin az və ya çox olması arasında fərq yoxdur."

    

    Qaynaq: İbn Həcər Əl Heytəmi: Əz Zəvəcir an İqtirafil Kəbəir: 2/315

    Darul Fikr: 1407/1987