Bu mövzudakı ismarıc sayı: 12

[Muslih]

بسم الله الرحمن الرحيم

 

Tövhid və şirkin bilinməsi insana ən lazımlı bilgidir. Çünki, bütün əməllərimiz etiqadımızın üzərinə qurulub. Uca Allahın qəbul etdiyi iman, sadəcə öz istədiyi şəkildə edilən imandır. Etiqadımız doğru olmadığı zaman əməllərimiz də qəbul olmaz. İmanın ən təməl rüknü isə tövhidi mənimsəyib, şirkdən çəkinməkdir.

Tövhid və şirki alimlərin izah etdiyi kimi mənimsədiyimiz zaman, həm özümüz doğru bir etiqadda olar, həmdə gəlişi gözəl şəkildə insanları şirklə ittiham etməkdən çəkinər, həmdə insanları bu yolda irşad etmiş olarıq.

 

Günümüzdə buna olan ehtiyac iki ünsür səbəbilə daha şiddətlidir:

1. Ümumi olaraq digər elmlər kimi tövhid elminin də öyrənilməməsi.

2. Tövhid adı altında İslamın özündən uzaq və sağlam ağla müxalif kitabların aşıb daşması.

 

Bu ünsür bir mənada birincidən daha təhlükəlidir. Cahilliyini anlayan ondan qurtulmağa çalışar. Lakin, oxuduğu saxta tövhid kitablarıyla bu "elmin" zirvəsindən digər insanlara acıyaraq baxan bir "muvahhid"in öz cahilliyindən qurtulması imkansızdır. Çünki, o özünü toplumu sarmış cəhalətdən əziyyət çəkən bir xəstə yox, nadir insanların sahib olduğu "tövhid elmində"də mütəxəssis bir həkim zənn edər.

Bu günlərdə Misirdə illərdir tövhid elminə "yiyələnən" bir elm tələbəsinin zikr etdiyim şəkildə bir həkimlik örnəyinə dolayısıyla şahid oldum. Tövhidin incəliklərini öyrənib, vətənə dönərək oradakılarıda bu mövzuda yetişdirəcək olan bu "şeyx", haqqları halal etməyin şirk olduğunu ifadə edirdi. Hüccəti isə “qarşısında durulmayacaq” bir prinsip idi: Halal etmək Allaha məxsusdur...

Həkimi bu olan toplumun xəstəsini siz düşünün...

 

Hər şeydə olduğu kimi bu elmin də qaydalarla öyrənilməsi lazımdır. Çünki, əlimizdə tərəzi olmadan nəyisə doğru şəkildə çəkə bilmərik.

Bu tərəzi isə alimlərimizin təyin etdiyi qaydalardır. Tövhid və şirkin bir arada öyrənilməsi isə zənnimcə daha effektiv olar. Çünki, əşayalar ziddi bilindiyi zaman daha rahat anlaşılar.

Asanlıqla insanları şirklə ittiham edən kimsələrin bir çoxundan, o "şirki" tərif etməyi istəsəniz, sizə verəcəkləri ən geniş cavab "şirk Allahdan başqasından kömək istəməkdir" sözündən başqa bir şey olmayacaq... Çünki onlar, insanları hələ mahiyətini belə anlamadıqları şeylərdən müalicə etməyə çalışırlar...

 

Uca Allahın izni və yardımı ilə bu mövzuda tövhid, şirk, onların qisimləri, formalaşma yolları və bənzəri məsələlər haqqında alimlərdən bildiyimiz görüşləri nəql etməyə çalışacayıq. Lüğəvi mənası birləmək olan tövhid sözünün və lüğəvi mənası ortaqlıq olan şirkin istilahi/termin olaraq mənası nədir? Müvəffəq edən yalnız Odur.

[Muslih]

Əbul Fəth Əş Şəhristəni (479-548 h/1086-1153 m) Əhli Sünnətin tövhid tərifi haqqında deyir:

 

وأما التوحيد فقد قال أهل السنة ، وجميع الصفاتية : إن اللهَ تعالى واحدٌ في ذاتِه لا قسيمَ له ، وواحدٌ في صفاته الأزلية لا نظيرَ له ، وواحدٌ في أفعاله لا شريكَ له

 

“Əhli Sünnət və Sifətiyyənin (sifətləri isbat edənlərin) tamamı tövhidi belə tərif etmişlər:

1. Şübhəsiz ki uca Allah zatında təkdir, ortağı yoxdur.

2. Əzəli sifətlərində təkdir, bənzəri yoxdur.

3. Fellərində təkdir, şəriki yoxdur.”

 

Qaynaq: Əbul Fəth Əş Şəhristəni: Əl Miləl vən Nihəl: 37

Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə: 1413/1992

[Muslih]

Şafi alimlərindən İbn Əbi Şərif Əl Maqdisi (822-906 h/1419-1501 m) "Əl Musəməra Şərhul Musəyəra" adlı kitabında tövhidi bu şəkildə tərif edir:

 

التوحيد هو اعتقاد الوحدانية في الذات والصفات والأفعال

 

"Tövhid: Zatda, sifətlərdə və fellərdə (Uca Allahın) vahidliyinə etiqad etməkdir."

 

Qaynaq: İbn Əbi Şərif Əl Maqdisi: Əl Musəməra: 55

Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə: 1423/2002

 

 

Daha sonra uca Allahın uluhiyyətdə vəhdətini açıqlarkən uluhiyyəti/ilahlığı belə izah edir:

 

والألوهية : الاتِّصاف بالصفات التي لأجْلها استحقَّ أن يكونَ معبوداً ، وهي صفاته التي توحَّد بها سبحانه , فلا شريكَ له في شيء منها ، وتسمى خَواصَّ الألوهية ، ومنها الإيجاد مِن العَدَم ، وتدبيرُ العالم ، والغِّنى المطلقُ عن الموجِب والموجِد في الذات , وفي كلٍّ مِن الصفات

 

"Uluhiyyət: Allahın onlar səbəbilə məbudluğa/ilahlığı layiq olduğu sifətlərə sahib olmasıdır.

Bunlar, Allahın - subhənəhu - tək olduğu sifətlərdir və bu sifətlərdən heç birində şəriki yoxdur. Bu sifətlərə "uluhiyyət xüsusiyyətləri" deyilir.

Yoxdan var etmək, aləmi idarə etmək, zatında və bütün sifətlərində mucibdən (vacib qılıcıdan) və muciddən (icad edicidən) mütləq olaraq ehtiyacsız olması bu xüsusiyyətlərdəndir."

 

Qaynaq: İbn Əbi Şərif Əl Maqdisi: Əl Musəməra: 67

Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə: 1423/2002

[Muslih]

Şafi alimlərindən olan İbrahim bin Muhəmməd Əl Bəcuri (1198-1277 h/1784-1860 m) özünün "Tuhfətul Murid Şərhu Cəvhəratit Təvhid" adlı əsərində tövhidi bu cür tərif edir:

 

هو إفْراد المعبودِ بالعبادة مع اعتِقاد وحْدتِه , والتّصديقُ بها ذاتاً وصفاتٍ وأفعالاً

 

"Tövhid – Məbudun (Allahın) təkliyinə etiqad etməklə bərabər Onu ibadətdə də birləmək, Onun zatında, sifətlərində və fellərində vahidliyini təsdiq etməkdir."

 

Qaynaq: İbrahim bin Muhəmməd Əl Bəcuri: Tuhfətul Murid: 18

Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə: 1432/2011

[Muslih]

Alləmə Saduddin Ət Təftəzəni (712-793 h/1312-1390 m) “Şərhul Məqasid” adlı çalışmasında tövhidi belə izah edir:

 

حقيقة التوحيدِ اعتقادُ عدمِ الشريك في الألوهية ، وخَواصِّها ، ولا نزاعَ لأهلِ الإسلام في أنَّ تدبيرَ العالم ، وخلقَ الأجسام ، واستحقاقَ العبادة ، وقِدَمَ ما يَقوم بنفْسه كلَّها مِن الخواصِّ

 

“Tövhidin həqiqəti/mahiyyəti, uluhiyyətdə (Allahın) şərikinin olmadığına inanmaqdır.

Aləmin idarəsi, cisimlərin yaradılması, ibadət edilməyə layiq olmaq, özlüyündə var olanın qədimliyi kimi xüsusiyyətlərin hamısının (ilahi) xüsusiyyətlər olduğunda müsəlmanlar arasında heç bir ixtilaf yoxdur.”

 

Qaynaq: Saduddin Ət Təftəzəni: Şərhul Məqasid: 4/39

Aləmul Kutub: 1419/1998

 

[Muslih]

Kəstəli adıyla məşhur olan Hənəfi alimi Mustafa bin Muhəmməd Əl Qastalani (v. 901 h/1460 m), Alləmə Saduddin Ət Təftəzəninin əqidə şərhinə yazdığı haşiyədə deyir:

 

حقيقة التوحيد : اعتقادُ عدمِ الشريك في الألوهية وخواصِّها ، وأرادَ بالألوهيةِ على ما صرَّح به : وجوبَ الوجود والقدمَ الذاتي ، بمعنى عدمِ المسبوقية بالغير . وبخواصِّها : مثل تدبيرِ العالمِ ، وخلقِ الأجسام واستحقاقِ العبادة ، والقدَم الزماني مع القيام بنفسه

 

"Tövhidin həqiqəti/mahiyyəti, uluhiyyətdə və onun xüsusiyyətlərində Allahın şərikinin olmadığına inanmaqdır.

İfadə etdiyi kimi, uluhiyyətdən qəsdi: varlığının vacib olması, ondan öncə heçnəyin olmaması mənasında zati qədimliyidir.

Uluhiyyətin xüsusiyyətlərindən qəsdi: aləmin idarəsi, cisimlərin yaradılması, ibadətə layiq olması və özlüyündə var olmasıyla (qiyam bi nəfsihi) bərabər zaman baxımından qədim olmasıdır."

 

Qaynaq: Mustafa Əl Qastalani: Haşiyətul Kəstəli alə Şərhil Aqaid: 63

İstanbul: Salah Bilici

[Muslih]

Hənəfi fəqihlərindən Əbul Muntəhə Əl Məğnisəvi (v.1000 h/1592 m) İmam Əbu Hənifənin "Əl Fiqhul Əkbər" əsərini şərh edərkən, onun "Möminlər iman və tövhiddə bərabərdir" sözündəki tövhidi belə izah edir:

 

والتوحيد - أي في نفْي الشرْك في الألوهية والربوبية والخالقية والأزلية والقديمية والقيومية والصمدية

فمَنْ نفى الشركَ في بعضها دونَ بعضٍ فهو مشركٌ لا موحِّدٌ

 

"Tövhiddə bərabərdirlər – yəni: Uluhiyyətdə, rububiyyətdə, xaliqiyyətdə/yaratmada, əzəli, qədim, qayyum və ehtiyacsız olmaqda şirkin/ortaqlığın nəfy edilməsində bərabərdirlər.

Kim bunların bəzisində şirki/ortaqlığı nəfy edib bəzisində etməzsə, o muvahhid deyil, müşrikdir."

 

Qaynaq: Əbul Muntəhə Əl Məğnisəvi: Şərhu Kitəbil Fiqhil Əkbər: 40

İstanbul: Məktəbətu Yəsin: 1432/2011

[Muslih]

Maliki alimlərindən Əbul Həsən Əs Safaqisi (1053-1118 h/1643-1706 m) özünün "Təqribul Bəid Şərhu Cəvhəratit Təvhid" kitabında deyir:

 

والتّوحِيد : أنْ تُثبِت ذاتاً مَوصوفةً بالصفاتِ , منَزَّهةً عن النقائص , مخالِفةً للحوادث . قال بعضُ الحكماء : أصول التوحيد أربعةٌ

أوّلها : العِلم بوحدانيّة الله تعالى

والثاني : أنْ تعلَمَ أنّه منزَّهٌ عن الكيفيّة

والثالث : أنْ تعلَمَ أنّه مُتَعالٍ عن الكمِّيّة

والرابع : أنْ تعلَمَ أنّه مُتَعالٍ عن الأيْنيّة

 

"Tövhid – Sənin sifətlərlə vəsf edilmiş, nöqsanlardan münəzzəh, yaradılmışlardan fərqli bir zatı isbat etməndir.

Hikmət əhlindən bəziləri belə deyiblər: Tövhidin əsas prinsipləri dörddür:

1. Uca Allahın vahidliyini bilmək.

2. Allahın keyfiyyətdən/necəlikdən münəzzəh olduğunu bilmək.

3. Allahın kəmiyyətdən/saydan münəzzəh olduğunu bilmək.

4. Allahın eyniyyətdən/məkanda olmaqdan münəzzəh olduğunu bilmək."

 

Qaynaq: Əbul Həsən Əs Safaqisi: Təqribul Bəid: 38

Beyrut: Muəssəsətul Məarif: 1429/2008

[Usuli]

Abdur Rauf Əl Munəvi (952-1031 h/1545-1622 m) istilahlar lüğətində şirki belə tərif edir:

 

الشرك : إسنادُ الأمْر المختَصِّ بواحدٍ إلى مَن ليس معه أمرُه ، ذكَره الحَرالي وقال الراغب : أكبرُ : وهو إثباتُ الشريك للهِ ، وأصغرُ : وهو مُراعاة غيرِ الله في بعضِ الأمور

 

"Şirk: Tək olana aid bir şeyin, onun xaricində birinə nisbət edilməsidir. Bu tərifi Harali zikr etmişdir.

Rağib (şirkin tərifində) deyir: Böyük şirk - Allaha şərik/ortaq nisbət etməkdir. Kiçik şirk - bəzi işlərdə Allahdan başqasının hörmətini/razılığını qazanmağa çalışmaqdır."

 

Qaynaq: Abdur Rauf Əl Munəvi: Ət Təvqif alə Muhimmətit Təarif: 203

Qahirə: Aləmul Kutub: 1410/1990
 

[Usuli]

Hənəfi məzhəbinə mənsub məşhur kəlamçı  Seyyid Əş Şərif Əl Curcani (740-816 h/1340-1413 m) "Ət Tarifat" adlı terminlər lüğətində deyir:

 

التوحيدُ : في اللغة : الحكمُ بأنَّ الشيءَ واحدٌ ، والعلمُ بأنه واحدٌ ، وفي اصطلاحِ أهلِ الحقيقةِ : تجريد الذاتِ الإلهيةِ عن كلّ ما يُتصوَّر في الأفهام ، ويتخيَّل في الأوهام والأذهان

التوحيد : ثلاثةُ أشياءَ : معرفةُ الله تعالى بالربوبية ، والإقرارُ بالوحدانية ، ونفي الأندادِ عنه جملةً

 

"446 - Tövhid: Lüğətdə bir şeyin vahid/tək olduğuna hökm etmək, təkliyini bilməkdir."

Həqiqət əhlinin (Sufilərin) istilahında: ilahi zatın fəhmlərdə təsəvvür edilən, vəhm və zehinlərdə təxəyyül edilən hər şeydən arındırılmasıdır.

Tövhid üç ünsürdən ibarətdir: Uca Allahın rububiyyətini tanımaq, vahidliyini iqrar etmək, bütün ortaqları Ondan nəfy etmək."

 

Qaynaq: Seyyid Əş Şərif Əl Curcani: Ət Tarifat: 51

Darul Fikr: 1425/2005

[Muslih]

Hənəfilərdən Mulla Ali Əl Qari (v. 1014 h/1606 m) şirk haqqında deyir:
 

وَكُلُّ تَوجُّهٍ إلى غَيْرِ الله ولو معَ الإيمانِ بوحدانيَّتِه سبحانه هو ممارسةٌ لمظهرٍ مِن مَظاهرِ الشِّرك , لأنَّ شركَ الإِنسان في الدِّين ضربان

أحدهما : الشِّرْك العَظِيم ويُسَمَّى الشِّرْكَ الجَلِيَّ , وهو اعتقادُ وجودِ شريكٍ لله في ذاتِه وصفاتِه وأفعاله كشرْكِ النصارى وأهلِ الجاهليَّة , وهذا ما تَوعَّد اللهُ تعالى أهلَه بقوله : وَمَن يُشْرِكْ بِاللهِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَلا بَعِيدا

والثَّاني : الشِّرْك الصَّغِير ويُسَمَّى الشِرْكَ الخَفِيَّ , وهو مُراعاة غيرِ الله معه , ويُسَمَّى الِّرّياء والنِّفاق , وهو المراد بقوله تعالى : وَما يُؤْمِنُ أَكْثَرَهُمْ بِاللهِ إِلَّا وَهُمْ مُشْرِكُون

وهذا ما أشار إليه رسول الله صلى الله عليه وسلم بقوله  :الشِّرْك في هذِهِ الأُمَّةِ أخْفَى مِنْ دَبِيبِ النَّمْل على الصَّفا

 

"Allahdan başqasına hər yönəlmə - Onun təkliyinə imanla bərabər olsa belə - şirk ünsürlərindən birinə bulaşmaqdır. Çünki Dində insanın düşə biləcəyi şirk iki qisimdir:

1. Böyük şirk. Açıq şirk olaraq da isimləndirilir. Uca Allahın zatında, sifətlərində və fellərin şərikinin olduğuna inanmaqdır. Xristianlarda və Cahiliyyə əhlində olduğu kimi. Uca Allahın "Kim Allaha şərik qoşarsa çox sapmışdır" (Ən Nisa: 4/116) ayəsilə sahibini təhdid etdiyi şirk məhz budur.

2. Kiçik şirk. Gizli şirk olaraq da isimləndirilir. Uca Allahla yanaşı başqasının rızasını/hörmətini hədəfləməkdir. Həmçinin riya və nifaq olaraq da isimləndirilir. Uca Allahın "Onların çoxu Allaha ortaq qoşaraq iman edərlər" (Yusuf: 12/106) ayəsində qəsd edilən budur.

Rəsulullahın - sallallahu aleyhi və səlləm - "Bu ümmətdə şirk, qarışqanın qaya üzərindəki yerişindən daha gizlidir" hədisiylə işarə etdiyi şirk də budur."

 

Qaynaq: Ali Əl Qari: Ər Ravdətul Bəhiyyə fi Şərhil Əhədisil Qudsiyyə: 206

Darul Bəşəiril İsləmiyyə: 1424/2003
 

[Usuli]

Şihəbuddin Əl Alusi (1217-1270 h/1802 -1854 m) öz təfsirində tövhidi belə izah edir:

 

ومعنى كوْنه عزَّ وجلّ واحداً تفرُّده في الذاتِ والصفاتِ والأفعالِ وعدمُ شركةِ أحدٍ معه سبحانه في شيءٍ مِن الأشياء

 

"Allahın - azzə və cəll - təkliyinin/tövhidinin mənası: zatında, sifətlərində və fellərində tək olması, heç bir şeydə heç bir şərikinin olmamasıdır."

 

Qaynaq: Şihəbuddin Əl Alusi: Ruhul Məani: 12/152

Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə: 1415

[Muslih]

Məşhur Hənəfi alimi Əbul Bəqa Əl Kəfəvi (v. 1094 h/1683 m) şirki belə tərif edir:

 

الاشراكُ : هو إثباتُ الشريكِ للهِ في الألوهيةِ ، سواءٌ كان بمعنى وجوبِ الوجود أو استحْقاقِ العبادةِ ، لكنْ أكثرُ المشركِين لم يقُولوا بالأول

 

“İşrak/Şirk: Uca Allaha uluhiyyətdə şərik qoşmaqdır. İstər bu, varlığı vacib olanın (başqa yaradıcının) varlığı, istər Ondan başqasının ibadətə layiq olduğu düşüncəsilə olsun!

Lakin, müşriklərin əksəriyyəti birinci növ (Allahdan başqa yaradıcının olduğu şəklindəki) şirk düşüncəsində deyildilər.”

 

Qaynaq: Əbul Bəqa Əl Kəfəvi: Əl Kulliyyat: 121

Beyrut: Muəssəsətur Risalə