Bu mövzudakı ismarıc sayı: 11

[Usuli]

بسم الله الرحمن الرحيم

 

Həm qədim dövrlərdə, həm də zamanımızda İslam aləmində müşahidə etdiyim bir sindrom var. Buna qısa olaraq “çoxbilmiş fəqih sindromu” deyə bilərik.

İnsanlar siyasi, iqtisadi, sosyal bütün problemlərin çözümünü fəqihlərdən və ya fəqih zənn etdikləri kimsələrdən eşitmək istəyirlər. Bu “fəqihlər” isə anlamadıqları sahələr haqqında danışaraq həm özlərini, həmdə arxalarınca gedənləri zərərə uğradırlar. Bəzən isə öz “fətvalarıyla” dini başqaları önündə gülünc hala gətirirlər.

Bütün bu anormallıqların səbəbi insanların öz sahəsini aşması, əhil olmadığı məsələlər haqqında danışmasıdır.

Məsələn Səudiyyə kralının sadiq təlxəyi Favzandan Suriya haqqında soruşulur, o isə sahiblərinə xidmət xətti üzrə fətva verir. Halbuki Favzan səmimi bir müsəlman olsaydı belə, bu mövzuda fətva verəcək qədər vaqiə bilgisiylə tanış deyil. Hətta mən deyərdim ki, siyasi xəritədə belə Suriyanın yerini göstərə bilməz.

Yaxud da hədis elmindən başqa heç nə haqqında anlayışı olmayan Əlbəniyə mitinqlər barədə sual verilir. Təbii ki, o da çoxbilmiş bir ədayla müsəlmanlara bunun “zərərli və kafirlərə məxsus bir yol” olduğunu öyrədir. Halbuki Əlbəni bu sahədə söz söyləməyə yetəcək qədər nəzəri bilgilərə belə sahib deyil.

Digər bir misal onun Fələstin müsəlmanlarına öz ölkələrini tərk edib, başqa yerdə güclənib sonra ora qayıtmağı tövsiyə etməsidir. Halbuki hədis tədlisi metodlarında uzmanlaşmaq insana siyasət, idarə etmə kimi sahələrdə heçnə qazandırmır. Əlbəni və bənzərlərinin bu kimi şeylər haqqında danışması, beyin üzərində mikro cərrahiyyə haqqında danışması qədər anormaldır.  Xüsusəndə dünyəvi elmlərdəki mürəkkəb cəhalətləri ortadaykən!

İnsan mütləq öz danışdığı sahə haqqında əhliyət sahibi olmalıdır. Həkim olmaq bizə fətva vermə haqqı qazandırmadığı kimi, fəqih olmaqda özlüyündə siyasət, iqtisadiyat kimi sahələrdə əhkam kəsmə haqqı qazandırmaz.

Bu mövzuda Allahın iznilə dediklərimi dəstəkləyəcək, dünyəvi bilginin dini qərarlar almaqdakı roluna dair bəzi sitatlar gətirmək istəyirəm. Tövfiq Allahdandır. 

[Usuli]

Maliki məzhəbindən olan böyük üsulçu Şihəbuddin Əl Qarafi (v. 684 h/1285 m) bu əksikliyi açıq şəkildə vurğulayanlardandır:

 

وكمْ يخفَى على الفقيهِ والحاكمِ الحقُّ في المسائلِ الكثيرةِ بسببِ الجهلِ بالحسابِ والطبِّ والهنْدَسةِ فينبغي لذوي الهِمَمِ العليةِ أن لا يترُكوا الاطلاعَ على العلومِ ما أمْكنهم

فلمْ أرى في عُيوب الناسِ شيئاً ... كنقْصِ القادِرين على التَمامِ

 

“Hesab/Riyaziyyat, Tibb, Həndəsə kimi elmləri bilmədikləri üçün çox məsələlərdə Fəqih və Hakimlərə həqiqət gizli qalmışdır. Bu səbəblə, yüksək hədəfləri olan kimsələrin imkanları daxilində (məzkur) elmlərdən xəbərsiz qalmaması lazımdır.

İnsanların ayıbları arasında, kamilliyə qadir olan kimsənin nöqsanından daha böyük bir ayıb bilmirəm.”

 

Qaynaq: Şihabuddin Əl Qarafi: Əl Furuq: 4/31

Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə: 1418/1998

[Usuli]

Abdur Razzaq bin Həmmam (126–211 h/744–827 m) “Əl Musannəf” adlı əsərində mövzumuza gözəl örnək ola biləcək bir hadisə nəql edir:

 

أنَّ عمرُ بن الخطاب ، سمِع امرأةً ، وهي تقول

تَطَاوَلَ هَذَا اللَّيْلُ وَاسْوَدَّ جَانِبُهْ ... وَأَرَّقَنِي إِذْ لَا حَبِيبَ أُلَاعِبُهْ

فَلَوْلَا الَّذِي فَوْقَ السَّمَاوَاتِ عَرْشُهُ ... لَزُعْزِعَ مِنْ هَذَا السَّرِيرِ جَوَانِبُهْ

فأصبحَ عمرُ فأرْسَل إليها فقال : «أنت القائلةُ كذا وكذا؟» قالت : نعم . قال : «ولم؟» قالت : أجهَزتَ زوْجي في هذه البُعوث . قال : فسأَل عمرُ حفصةَ «كمْ تصبِر المرأةُ مِن زوجها؟» فقالت : «ستةَ أشهرٍ» ، فكان عمرُ بعد ذلك يُقفِل بعوثَه لستةِ أشهرٍ

 

“Ömər bin Əl Xattab (Mədinədə dolaşarkən) bir qadının belə dediyini duydu:

“Gecə uzandı, hər tərəf qaranlıq oldu

Oynaşacağım bir yoldaşım olmadığı üçün yata bilmirəm

Səmaların üstündə ərşi olan (Allahın qorxusu) olmasaydı

Bu yatağın hər tərəfi titrəyərdi.”

Səhər  Ömər qadının yanına adam göndərib, bu sözləri deyib demədiyini soruşdu. Qadın söylədiyini qəbul etdi. Ömər niyə belə dediyini soruşduqda qadın dedi: Ərimi orduyla bərabər göndərmisən.

Ömər (qızı) Hafsadan qadının ərsiz nə qədər zaman səbr edə biləcəyini soruşdu. Hafsa bu müddətin altı ay olduğunu dedi. Bundan sonra Ömər göndərilən ordular üçün altı aylıq məhdudiyyət müəyyən etdi.”

 

Qaynaq: Abdur Razzaq bin Həmmam: Əl Musannəf: 7/154/12594

Əl Məclisul İlmi: 1390/1970

 

Qeyd: Bu hadisədə Hz. Ömərin hər işi əhlinə verdiyini və “mən fəqihəmsə hər şeyi bilirəm” sindromuna qapılmadığını görürük. Bu hadisə hər işdə əhlinə, mütəxəssisinə müraciət etmək mövzusunda ən gözəl örnəklərdən biridir. 

[Usuli]

Uca Allah bizə fərz qıldığı namaz üçün müəyyən şərtlər qoymuşdur. O şərtlərdən biridə qibləyə yönəlməkdir. Ancaq qiblənin təsbiti məsələsi fiqh elmində deyil, coğrafiya elmində öyrənilir. Beləcə Allah bizə dolayısıyla ehtiyacımız olan müəyyən dünyəvi bilgiləridə fərz qılmış, dini və dünyəvi bilgini bir birinin alternativi yox, yardımçısı olaraq görmək istədiyini ifadə etmişdir. Özünə yaxınlaşma yolunu həm dini, həm dünyəvi bilgi üzərinə qurmuşdur.

 

Müfəssirlərdən Faxruddin Ər Razi (544-606 h/1150-1210 m) bu haqda deyir:
 

معرفةُ دلائلِ القبلة فرضٌ على العيْن أم فرضٌ على الكِفاية ففيه وجهانِ أصحُّهما فرضُ على العيْن ، لأنَّ كلَّ مكلَّفٍ فهو مأمورٌ بالاستقبالِ ولا يُمْكِنه الاستقبالُ إلا بواسطةِ معرفةِ دلائلِ القبلةِ ، وما لا يُتأدَّى الواجبُ إلا به فهو واجبٌ

 

“Qibləni müəyyən etmək üçün gərəkli əlamətlərin bilinməsi fərzul ayndır, yoxsa fərzul kifayə? Bu haqda iki görüş var. Daha doğru olan görüşə görə fərzul ayndır. Çünki, hər mükəlləfin  (namaz qılarkən) qibləyə dönməsi istənmişdir. Qibləyə dönmək isə ancaq qibləni müəyyən etmək üçün gərəkli olan əlamətlərin bilinməsi vasitəsilə mümkündür. Vacibin ancaq onun vasitəsilə yerinə yetirildiyi şeydə vacibdir.”
 

Qaynaq: Fəxruddin Ər Razi: Məfatihul Ğeyb: 4/129

Beyrut: Darul Fikr: 1401/1981

 

Şafi fəqihlərindən Yahya bin Əbil Xeyr Əl Umrani (489-558 h/ 1096-1163 m) belə deyir:

 

فإنَّ تعلُّمَ ما يكفِي مِن دلائل القبْلةِ فرضٌ مِن الفرائض الأعْيان ؛ لأنه لا يُمْكِنه أداءُ الصلاةِ إلا بذلك
 

“Qibləni təyin etmək üçün yetərli olan əlamətlərin öyrənilməsi fərzul ayndır. Çünki namazın ədası/yerinə yetirilməsi ancaq bununla mümkündür.”

 

 

 

Qaynaq: Yahya Əl Umrani: Əl Bəyan: 2/151

Ciddə: Darul Mihəc: 1421/2000

[Usuli]

Uca Allah öz dinini və bu dinin əhlini izzətli qılmaq üçün bizlərə güc toplamağı əmr etmişdir:

 

وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَمِنْ رِبَاطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّكُمْ وَآَخَرِينَ مِنْ دُونِهِمْ لَا تَعْلَمُونَهُمُ اللَّهُ يَعْلَمُهُمْ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ شَيْءٍ فِي سَبِيلِ اللَّهِ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَأَنْتُمْ لَا تُظْلَمُونَ

 

"Onlara qarşı bacardığınız qədər qüvvə və bəslənmiş atlar hazırlayın ki, bununla Allahın düşmənlərini, sizin düşmənlərinizi və onlardan başqa Allahın bildiyi, sizin bilmədiklərinizi qorxudasınız. Allah yolunda nə xərcləsəniz, sizə artıqlaması ilə ödənilər və siz zülmə uğramazsınız." (Əl-Ənfal: 8/60)

 

Güc, hər savaşda ehtiyac duyulan təməl elementdir. Günümüz savaşları isə daha şaxəlidir. Fiziki müharibəylə yanaşı, iqtisadi, informasiya, kiber və başqa savaş şəkilləri də təşəkkül etmişdir. Bu savaşlarda söz sahibi olmaq üçün müsəlmanlar kimya, fizika, informatika, sosyalogiya, siyasət, istisadiyyat, hərb və bənzəri elmlərə yiyələnmək məcburiyyətindədirlər. Bütün bunlar olmadan müsəlmanlar Fironun önündə oğlanları öldürülüb, qızları sağ buraxılan yəhudilər kimi zəlil olmağa davam edəcəklər. On min nəfərlik cihad cəbhəsində bir pilotun, hərbi cərrahın olmaması çox acınacaqlı haldır...

Uca Allah namaz ibadəti üçün qibləni, dolayısıyla coğrafiya elmini vacib qıldığı kimi, cihad ibadəti üçün gücü, dolayısıyla yuxarıda zikr etdiyimiz dünyəvi elmləri fərz qılmışdır.

 

[Usuli]

Muslimin rəvayət etdiyi bir hədisdə buyurulur:

 

باب وجوبِ امتثالِ ما قالَه شرعاً ، دون ما ذكَره صلى الله عليه وسلم مِن معايش الدنيا ، على سبيلِ الرأي

أنَّ النبي صلى الله عليه وسلم مر بقومٍ يلقِّحون ، فقال : لو لمْ تفعَلوا لصلُح , قال : فخرَج شِيصاً ، فمَرَّ بهم فقال : «ما لِنخٍلكم؟» قالوا : قلتُ كذا وكذا ، قال: أنتم أعلم بأمر دنياكم

 

“Rəsulullahın öz fikri olaraq dünya işləri haqqında dediyinə deyil, şərən  dediyinə sarılmağın vacibliyi babı.

Nəbi – sallallahu aleyhi və səlləm – (xurma) aşılayan bir qrupun yanından keçdi və belə dedi: Əgər etməsələr daha yaxşı olar. Daha sonra meyvələr keyfiyyətsiz oldu. Rəsulullah “xurmalarınıza nə oldu?” deyə sordu. Onlarda məsələni anlatdılar. Rəsulullah buyurdu: Siz dünyanızın işlərini məndən daha yaxşı bilirsiniz.”

 

Hədisin digər şəkillərində isə aşağıdakı kəlimələri işlədir:

 

إن كان ينفَعهم ذلك فلْيصنَعوه ، فإني إنما ظنَنتُ ظناًّ ، فلا تؤاخِذوني بالظنِّ ، ولكن إذا حدَّثتكم عن الله شيئاً ، فخُذوا به ، فإني لن أَكذِبَ على الله عز وجل

 

“Əgər bunun onlara faydası varsa etsinlər. Mən sadəcə belə zənn etdim. Zənnimdən dolayı məni sorumlu tutmayın. Ancaq mən sizə Allahdan vəhy olaraq bir şey desəm alın. Çünki mən Allah – azzə və cəllə - adına yalan danışmaram. “

 

Digər bir rəvayətdə isə buyurur:

 

إنما أنا بشَرٌ ، إذا أمرْتكم بشيءٍ مِن دينكم فخُذوا به ، وإذا أمَرْتكم بشيءٍ مِن رأيي ، فإنما أنا بشَرُ

 

“Mən sadəcə bir insanam. Dininiz haqda sizə bir şey desəm alın. Ancaq öz şəxsi fikrim olaraq bir şey desəm, mən sadəcə bir insanam.”

 

Qaynaq: Muslim bin Həccac: Səhih Muslim: 1110

Daru Teybə: 1427/2006

 

 

 

Qeyd: Hər şeydən öncə baba verilmiş isim diqqət çəkicidir. Bab bağlığında işlər dini və dünyəvi olmaq üzrə ikiyə bölünür. Dünyəvi bilgilər haqqında isə məhz şəxsi fikir olaraq deyilən şeylərə əməl etməyin lazım olmadığı qeyd edilir.

Bu hədisdə dediyimiz prinsip açıq şəkildə iqrar edilir. Rəsulullah insanların ən şərəflisi, din elmlərində ən alimi olmasına baxmayaraq bu işi əhlinə buraxır, belə məsələlərdə onların daha yaxşı qərarlar ala biləcəyini etiraf edir. Rəsulullahın həyatını diqqətlə oxusaq onun bir çox sahədə işi əhlinə buraxdığına, onlarla məsləhətləşdiyinə şahid olarıq. Rəsulullah xüsusilə savaş kimi ixtisas istəyən mövzularda əshabıyla çox məşvərət edərdi. Mədinə ətrafına xəndək qazılması, Taifə mancanaqlarla hücüm fikrini bu sahədə təcrübə sahibi olan Salman Əl Farisidən alması məşhurdur. Eyni zamanda səhabələrin alınmış qərarlar haqqında verdikləri “bu vəhydirmi? Yoxsa şəxsi fikrin?” sualı, şəxsi fikir olması halında üzərinə fərqli fikirlərin qurulacağı bir müqəddimə sayıla bilər.

Allah Rəsulunun təvazökar davranışı, hər işi əhlinə verməsi harda, günümüz “fəqihlərinin” çoxbilmiş davranışları harda…

İxtisas istəyən işləri Allahın Elçisi belə əhlinə həvalə etsədə, günümüzdə özünü çoxbilmiş zənn edən bir çox elm adamı tamamilə anlamadıqları məsələlər haqqında fətva paylayırlar. Suriyada və Misirdə fitnədir, Səudiyyə torpaqlarını qorumaq üçün Amerikaya ehtiyacımız var, (dolayısıyla onlar hələdə haram torpaqlardadırlar), insanın aya enməsi imkansızdır, iqtisadi problemləri çözmək üçün Misir Çinlə savaşıb onların mallarını qənimət almalıdır və s. Trajikomik fətvalar. O fətvalar ki, sahiblərinin nəinki işə əhil olmadığını, hətta əqli qüsur sahibi olduqlarını göstərir.

Çox təəssüf ki, İslam aləmi həm tarixdə, həmdə hal hazırda bu yanaşmadan zərər görməkdədir…
 

[Usuli]

Muslimin rəvayət etdiyi hədisdə buyurulur:

 

« لَقَدْ هَمَمْتُ أَنْ أَنْهَى عَنِ الْغِيلَةِ ، حَتَّى ذَكَرْتُ أَنَّ الرُّومَ وَفَارِسَ يَصْنَعُونَ ذَلِكَ ، فَلَا يَضُرُّ أَوْلَادَهُمْ »

 

“Rəsulullah buyurdu: Mən “ğilə”ni (süd əmizdirən qadınla cinsi əlaqəni) qadağan etmək istəyirdim. Ancaq sonra xatırladım ki, Rumlular və Farslar bunu edirlər. Bu onların uşaqlarına zərər vermir.”

 

Təliq: Bu hədisdə mövzumuzla əlaqəli bəzi faydalar vardır.

1. Rəsulullahın bəzi əmr və qadağaları vəhy deyil, dünyəvi bilgi və təcrübə məhsuludur ki, bu kimi mövzularda başqa bilgi və təcrübələrə dayanaraq ona müxalif davranmaq qadağan deyildir. Hətta yuxarıdakı “xurma aşılama” örnəyində olduğu kimi Allah rəsulunun özü, bunun caizliyini açıq şəkildə bildirmişdir. Bu, hər şeyi öz yerinə qoymaqdır. Məhz bu səbəblə Allahın elçisi bir çox mövzuda əhliyyət sahibləriylə istişarələr etmişdir.

2. Allah rəsulu belə, dünyəvi işlərdə başqalarının təcrübi bilgilərindən faydalanmış və onları kafir və müsəlman olaraq ayırmamışdır. Günümüzdə isə bu bir ayıb və hətta bəzi səfehlər tərəfindən kafirlərin yoluna uymaq sayılmaqdadır. Məsələn bir çox sələfi “şeyx” hələdə mitinq, boykot kimi mübarizə üsullarını kafirlərin icadı hesab edərək, ağıl nemətindən nə dərəcə məhrum olduqlarını nümayiş etdirirlər.
 

[Usuli]

Maliki alimlərindən Qadi İyad (476-544 h/1083-1149 m) "Əş Şifa" adlı məşhur kitabında Allah elçisinin dünyəvi yönü haqda danışarkən belə bir hadisə nəql edir:

 

وكما حكى ابنُ إسحاقَ : أنه صلى الله عليه وسلم لما نزَل بأدنى مِياهِ بدرٍ قال له الحُباب بنُ المنذِر : أهذا منزِلٌ أنزلَكه اللهُ ليس لنا أن نتقدَّمه.. أم هو الرأي والحربُ والمَكِيدة ؟ قال : لا.. بل هو الرأي والحرب والمكيدة.. قال : فإنه ليس بمنزلٍ .. انهَض حتى نأتي أدنى ماءٍ مِن القوم فنَنزِله ، ثم نغوِّر ما وراءَه مِن القلْب . فنشرَب ولا يشرَبون . فقال : «أشرتَ بالرأي» وفعَل ما قاله ، وقد قال الله تعالى له : وشاوِرهم في الأمر

 

“Necəki İbn İshaq rəvayət etmişdir: Allahın elçisi – sallallahu aleyhi və alə alihi və səlləm – Bədr quyularından uzaqda düşərgə qurduqda Əl Hubab bin Əl Munzir ona dedi: Bu düşərgə yerini sənə Allahmı göstərib? Elədirsə biz bunu müzakirəyə açmayaq. Yoxsa bu bir savaş taktikasıdır?

Rəsulullah buyurdu: Bu bir savaş taktikasıdır (Allahdan vəhy olaraq gəlməyib).

Hubab dedi: Bu, uğurlu bir düşərgə yeri deyil! Tez tərpənin, düşmənlə quyuların arasına girək, sonra digər quyuları bağlayaq. Beləcə bizim su ehtiyatımız olar, onların olmaz.

Rəsulullah bunun gözəl bir rəy olduğunu deyib, tövsiyəni yerinə yetirdi.

Uca Allah (elçisinə xitabən) buyurur: “İşlərdə onlarla məşvərət et!” (Ali İmran: 3/159).”

 

Qaynaq: Qadi İyad: Əş Şifa bi Tarifi Huquqil Mustafa: 2/417

Amman: Darul Feyha: 1407

 

 

Təliq: Bu hadisədə ümməti geri salan bir anlayış rədd edilir. Səhabələr qatında Allah rəsulunun iki yönü vardı: Allahdan vəhylə aldığı görüşlər və şəxsi rəylərini bildirməsi. Onlar şəxsi rəylər haqqında öz fikirlərini bildirərdilər. Çünki, bu sahə, peyğəmbərlə digər insanların eyni olduğu bir yerdir.

Lakin, hazırda bir çox dini lider bundan daha böyük bir məqama oturdulub. Onlar hər sahəyə “əhildirlər”. Müsəlmanların iqtisadi, sosyal, hərbi problemlərinin həlli üçün çox anormal təkliflər verərək, bunun tək doğru olduğunda israr edərlər. Bəzən bu rəylərlə nəinki mütəxəssis, hətta ağıl sahibi olmadıqları üzə çıxar…

Halbuki həqiqətdə durumumuz o qədər acınacaqlıdır ki, nəinki fəqihlərimiz iqtisad elmindən uzaqdır, hətta iqtisadçımız belə adını daşıdığı elmdən xəbərsizdir. Mücahidimiz belə xəritədə şimalla cənubu seçə bilmir…
 

[Usuli]

Əbu Həmid Əl Ğazali (450-505 h/1058-1111 m) dünyəvi elmlərin, hətta peşə və sənətlərin toplum üzərində kifayi fərz olduğundan bəhs edərək deyir:

 

أما فرضُ الكفاية فهو علمٌ لا يُستغنى عنه في قِوامِ أمورِ الدنيا كالطبِّ إذ هو ضروري في حاجةِ بقاءِ الأبدان وكالحِسابِ فإنه ضروري في المعاملاتِ وقِسْمةِ الوصايا والمواريِث وغيرِهما

وهذه هي العلوم التي لو خلا البلدُ عمَّن يقوم بها حرَج أهلُ البلد وإذا قام بها واحدٌ كفى وسقَط الفرضُ عن الآخرين

فلا يُتعجَّبْ مِن قولنا إن الطبَّ والحسابَ مِن فروض الكفايات , فإن أصولَ الصِّناعات أيضاً مِن فروض الكفايات كالفِلاحة والحِياكة والسِّياسة بل الحِجامة والخِياطة

فإنه لو خلا البلد مِن الحجَّام تَسارع الهلاكُ إليهم وحرَجوا بتعريضِهم أنفسَهم للهَلاك

فإن الذي أنزلَ الداءَ أنزل الدواءَ وأرشدَ إلى استعمالِه وأعدَّ الأسباب لتعاطِيه فلا يجوز التعرضُ للهلاك بإهمالِه

 

“(Dünyəvi elmlərdən) kifayi fərzlərə gəlincə, dünya işlərinin onsuz yürümədiyi Tibb kimi elmlərdir. Çünki, Tibb elmi yaşamın davamına olan ehtiyac baxımından zəruridir.

Yaxud Hesab elmi. Bu elm günlük məişətdə, miras və vəsiyyət bölgüsündə və digər yerlərdə zəruridir.

Bunlar elə elmlərdir ki, əgər bir bölgədə bunları bilən kimsə olmasa bölgə xalqının hamısı günaha girər. Əgər bunları bilən bir kimsə olarsa, digərləri fərzin məsuliyyətindən qurtular.

Bizim “Tibb və Hesab kifayi fərzlərdəndir” sözümüz təəccüblə qarşılanmasın! Çünki, əkinçilik, toxuculuq, idarəçilik, hətta qan almaq/hicamə və dərzilik kimi sənətlərin belə əsli kifayi fərzlərdəndir. Əgər bir bölgədə Həccam/qan alan olmasa orada həlak tezləşər, özlərini həlak olmağa buraxdıqları üçün günahkar olarlar.

Dərdi verən, dərmanınıda vermiş, onun istifadəsinə irşad etmiş, qəbulu üçün səbəblər var etmişdir. Elə isə, bunlara önəm verməyərək canı hədər etmək caiz deyil!”  

 

Qaynaq: Əbu Həmid Əl Ğazali: İhyəu Ulumid Din: 1/16

Beyrut: Darul Məarifə

 

 

Davamən Müsəlmanların içində olduğu durum və toplumun bu hala gəlməsinin motivləri haqqında danışaraq deyir:
 

فكَمْ مِن بلدةٍ ليس فيها طبيبٌ إلا مِن أهل الذمة ولا يجوز قُبول شهادتِهم فيما يتعلَّق بالأطِبَّاءِ مِن أحكامِ الفقه

ثم لا نرَى أحداً يشتغِل به ويتهاتَرون على علمِ الفقه لا سيما الخلافياتِ والجدلياتِ والبلد مشحونٌ مِن الفقهاءِ بمن يشتغِل بالفتوى والجواب عن الوقائع

فليتَ شعري كيفَ يرخِّص فقهاءُ الدين في الاشتغال بفرض كفايةٍ قد قامَ به جماعةٌ وإهمالِ ما لا قائم به هل لهذا سببٌ إلا أن الطبَّ ليس يتيسَّر الوصولُ به إلى تولِّي الأوقافِ والوصايا وحِيازةِ مالِ الأيتام وتقلُّدِ القضاء والحكومة والتقدُّمِ به على الأفران والتسلُّطِ به على الأعْداء

 هَيْهاتَ هيْهاتَ قد اندرَس علمُ الدين بتلبيس العلماءِ السوء فالله تعالى المستعان وإليه المَلاذ في أن يُعيذَنا مِن هذا الغرُور الذي يُسخِط الرحمنَ ويُضحِك الشيطانَ

 

“Bir çox bölgə varki, orada zimmət əhlindən başqa bir dənə (müsəlman) həkim yoxdur. Halbuki, fiqhi hökmlərdən Tibblə əlaqəli məsələlərdə onların şəhadətini qəbul etmək caiz deyil.

Ancaq buna rağmən, insanlar fiqh elmində, xüsusilə xilaf və cədəldə yarışarkən, Tibb elmilə məşğul olan bir nəfər belə görə bilmirik. Halbuki ölkə, fəvta və ortaya çıxan məsələlərə cavab verən fəqihlərlə dolub daşır.

Kaş bilsəydim, Din alimləri bir qrupun yerinə yetirdiyi kifayi fərzə yönəlib, lakin heç kimin yerinə yetirmədiyi fərzləri tərk etməyə necə icazə verirlər?

Bunun tək səbəbi odur ki, Tibb elmini bilməklə vəqf və vəsiyyətlər sorumlusu olmaq, yetimlərin malını yemək, qazilik və dövlət vəzifələrinə gətirilmək, tay tuşlarının önünə keçmək, düşmənlərə qarşı güc qazanmaq olmur...

Heyif! Heyif ki, Din elmi pis alimlərin fırıldaqlarıyla silinib getmişdir! Bu duruma qarşı kömək istəniləcək ancaq Allahdır. Şeytanı güldürüb, Allahı qəzəbləndirən bu aldatmadan bizi qoruması üçün Allaha sığınılmalıdır. ”

 

Qaynaq: Əbu Həmid Əl Ğazali: İhyəu Ulumid Din: 1/21

Beyrut: Darul Məarifə

 

فأما الفتوى فقد قامَ بها جماعةٌ ولا يخلو بلدٌ مِن جُملةِ الفروض المهمَلة ولا يلتفِت الفقهاءُ إليها

وأقربها الطبُّ إذ لا يُوجد في أكثرِ البلاد طبيبٌ مسلمٌ يجوز اعتمادُ شهادتِه فيما يُعوَّل فيه على قولِ الطبيب شرعاً , ولا يرغَب أحدٌ مِن الفقهاءِ في الاشتغالِ به

 

“Fətvaya gəlincə bir qrup (fəqih) bununla məşğuldur. Halbuki elə bir bölgə yoxdur ki, orada kifayi fərzlərdən bir neçəsi ehmal edilmiş olmasın və buna baxmayaraq fəqihlər bu fərzlərə önəm vermirlər.

Bunun üçün ən uyğun misal Tibb elmidir. Çünki, (müsəlmanların yaşadığı) bölgələrin bir çoxunda, Şərən buna ehtiyac olan sahələrdə sözünə etibar edilməsi caiz olan bir dənə də müsəlman həkim yoxdur! Buna baxmayaraq (fətva fərzini yerinə yetirən) fəqihlərdən heç biri Tibb elminə rəğbət göstərmir.”

 

Qaynaq: Əbu Həmid Əl Ğazali: İhyəu Ulumid Din: 1/43

Beyrut: Darul Məarifə

 

Allah sənə rəhmət etsin Ğazali! Bu sözləri dediyin zamandan min il keçsədə ümmət hələdə Yəhudi Xristian həkimlərin əlindədir... və sadəcə həkimlərin deyil... 
 

[Usuli]

Yuxarıda Ğazalinin Tibb elmi haqqında sözlərini, daha doğrusu Müsəlmanların bu kimi elmləri tərk edib, kafirlərə möhtac olduqları haqqında şikayətini qeyd etmişdik.

Şafinin sözlərinə baxdıqda isə aydın olur ki, Müsəlmanlar bu elmi sonradan tərk etməyiblər. Elə ilk əsrlərdən bəri bu sahədə kafirlərə məhkum olublar və bizlər 15 əsrdir bu boyunduruqdan qurtula bilmirik.

Çünki bizlər heç bir işə əhil olmadığımızı, profilimizə "Allah yolunda - da işləyir" yazaraq ört - basdır etməyə çalışan vəsfsiz zavallılarıq... İslam Ümmətinin bu zillətdən qurtulmaq üçün gələcək nəsilləri lazımi ixtisaslar üzrə yetişdirməsi ən önəmli fərzlərdəndir!

Fəxruddin Ər Razi, Şafinin Dini və Dünyəvi elmlərin paralelliyi haqqındakı sözlərini bu şəkildə nəql edir:

 

وكان الشافعي يقول : العلمُ علمانِ : علمُ الأبدانِ وعلمُ الأدْيان

ثم تارةً يقول : علمُ الأبدانِ هو علمُ الطبّ , وعلم الأديانِ هو علمُ الفقه

لا تَسكُنْ بلدةً لا يكون فيها عالمٌ يُخبِرك عن دينِك , ولا طبيبٌ يخبِرك عن أمرِ بدَنِك

وكان يتلهَّف على ما ضيَّع المسلمون مِن الطب ويقول : ضيَّعوا ثلثَ العلم ووكَلوه إلى اليهود والنصارى

 

"Şafi belə deyərdi: Elm ikidir: Bədən elmi və Din elmi. Başqa zaman isə belə demişdir: Bədən elmi, Tibb elmidir. Din elmi isə Fiqhdir.

Sənə dinini öyrədəcək bir alimin və sağlamlığını qoruyacaq bir təbibin olmadığı yerdə yaşama!

Şafi, Müsəlmanların Tibb elminə önəm verməməsindən dolayı çox üzülər və belə deyərdi: Elmin üçdə birini zay edib, Yəhudi və Xristianlara həvalə etdilər."

 

Qaynaq: Fəxruddin Ər Razi: Mənaqibul İmam Əş Şafi: 325

Məktəbətul Kuliyyətil Əzhəriyyə: 1406/1986
 

[Usuli]

Hənəfi fiqhinin ən geniş qaynaqlarından sayılan "Tatarxaniyyə" kitabının müəllifi Fəriduddin Alim bin Əl Ala Əl İndərpati (v. 786 h/1384 m) kifayi fərz olan elmlərdən bəhs edərək deyir:

 

وعلمُ الطبّ في تصحيح الأبدان مِن فروض الكفاية ، إذا قام في البلَد واحدٌ بذالك سقَط عن الكل ، ولو لمْ يوجَد طبيبٌ لحرَج الناس ، وكذا علمُ الحِساب في الوصايا والمواريث ، فعلمُ الطب حصَل بالتجْرية وعلم الحساب حصَل بالعقل ، وكذا الحِلاجة ، والحِياكة ، والحِجامة ، والسّياسة

 

"28802 - Vucudun sağlamlığını hədəfləyən Tibb elmi kifayi fərzlərdəndir. Bir bölgədə bu işi yerinə yetirən bir şəxs olduğu zaman o bölgə əhalisindən məsuliyyət qalxar. Bölgədə həkim olmasa oradakı bütün insanlar bundan məsuldur.

Miras və vəsiyyətlər mövzusunda istifadə edilən Hesab elmi də bu qəbildəndir. Tibb elmi təcrübəyə, Hesab elmi isə ağıla dayanır.

Həmçinin Pambıqçılıq, Toxuculuq, Hicamə (qan alma elmi) və Siyasət elmi də kifayi fərzlərdəndir."

 

Qaynaq: Fəriduddin Alim bin Əl Ala: Əl Fətəvət Tatarxaniyyə: 18/280

Deobənd: Məktəbətu Zəkəriyyə: 1431/2010

 

Təliq: Gördüyümüz kimi, kifayi fərzlər sadəcə Şəri elmlərdən ibarət deyil. Dünya həyatını tənzimləmək üçün lazım olan Tibb, Hesab, Toxuculuq, Siyasət və bənzəri elmlər də İslam toplumu üzərinə fərz olan elmlərdəndir.

Təbii ki, fərzu kifayə olan dünyəvi elmlər sadəcə sayılanlarla məhdud deyil. Hər bir zamanın öz tələbləri vardır və İslam toplumunun izzətli olması üçün lazım olan elm və ixtisaslar ehtiyaclar nisbətində dəyişkəndir.

Texnologiyanın sürətlə inkişaf etdiyi günümüz dünyasında Müsəlmanların üzərinə fərz olan elmlərin sayı da sürətlə artmaqdadır.

Öz bölgəsinin ehtiyacını təmin edəcək sayda kadr yetişdirməyən bölgə əhalisi bu səbəblə hamılıqla günahkar olar!

Sitatda zikr edilən "Bir bölgədə bu işi yerinə yetirən bir şəxs olduğu zaman o bölgə əhalisindən məsuliyyət qalxar" sözlərinə gəlincə, bu rəqəm ehtiyac miqyasına görə dəyişir. Məsələn Bakı kimi bir şəhərdə bir həkimin, hətta on həkimin müsəlmanların ehtiyacını təmin etməyə yetməyəcəyi aşikardır. Örnək olaraq İstanbulda əhalinin həkim ehtiyacı 50 min nəfərlik bir tibb persanalıyla təmin edilə bilir... Dolayısıyla ümmətin qət edəcəyi yol uzundur...

Kifayi fərzlərdə mötəbər olan, ehtiyacın ortadan qalxması və buna yetəcək saydır. Bu nöqtə doğru anlaşılmalıdır!
 

[Usuli]

Məşhur Livanlı mütəfəkkir Şəkib Arslan (1286-1366 h/1869-1946 m) Müsəlmanların geriləmə səbəbləri haqqında bir əsər qələmə almışdır. Bu əsərində qeyd etdiyi çoxsaylı səbəblərdən biri, Müsəlmanların Dünyəvi elmlərdən uzaqlaşmasıdır:

 

والجامِدُ هو الذي شهَر الحرْبَ على العلوم الطَّبيعِيةِ والرّياضِية والفلْسفية وفنونِها وصناعاتِها بحجةٍ أنها مِن علوم الكفار . فحرَم الإسلامَ ثمراتِ هذه العلوم ، وأوْرثَ أبناءَه الفقرَ الذي هم فيه ، وقَصَّ أجْنحَتَهم

فإنَّ العلومَ الطبيعيةَ هي العلومُ الباحثةُ في الأرض . والأرض لا تُخرِج أفْلاذَها إلا لمَن يبحَث فيها ، فإن كُنَّا طولَ العمر لا نتكلَّم إلا فيما هو عائدٌ للآخرة ، قالتْ لنا الأرضُ : اذهَبوا توّاً إلى الآخرةِ فليس لكُمْ نَصِيبٌ مِني

ثم إننا بحصرِ كلّ مجهوداتِنا في العلوم الدِّينيةِ والمحاضراتِ الآخرويةِ جعَلنا أنفُسَنا بمركَزِ ضعيفٍ بإزاءِ سائرِ الأمَم التي توجَّهَت إلى الأرض ، وهؤلاء لا يزالون يعلُون في الأرض ونحن ننْحَطُّ في الأرض إلى أن صار الأمرُ كلُّه في يدِهم

وصاروا يقدرون أن يأفِكونا عن نفْسِ دينِنا ، فضْلاً عن أن يملِكوا علينا دُنيانا .  ومَن ليستْ له دنيا فليس له دينٌ ، وليس هذا هو الذي يُريده الله بنا وهو الذي قال : وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنكُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الأَرْضِ

 

والمسلمُ الجامدُ لا يدْرِي أنه بهذا المشرَب يسعَى في بَوَارِ ملَّتِه وحَطّها عن درَجةِ الأمَمِ الأخرَى ، ولا يتنبَّه لشيءٍ مِن المصَائبِ التي جَرَّها على قوْمِه إهمالُهم للعلومِ الكوْنيةِ حتى أصبَحوا بهذا الفقْر الذي هم فيه ، وصاروا عِيالاً على أعدائِهم الذين لا يَرقُبون فيهم إلاًّ ولا ذمةً

فهو إذا نظَر إلى هذه الحالةِ علَّلها بالقَضاءِ والقدَرِ بَادئَ الرأي ، وهذا شأنُ جميعِ الكُسالى في الدنيا يُحِيلون على الأقدار

هذا الخُلق هو الذي حبَّبَ الكَسَلَ إلى كثيرٍ مِن المسلمِينَ فنجَمَتْ فيهم فئةٌ يُلقَّبون بالدَّراوِيش ، ليس لهم شُغْل ولا عمَلٌ ، وليسوا في الواقع إلا أعضاءً مشلولةً في جِسْمِ المجتمَع الإسلامي

 

والمسلم الجامدُ يحارِب كلَّ علمٍ غيرَ العلْم الديني التقليدي الذي ألِفه ، حتى إنه ليُحارب مَن لا يعْتَدُّ في دينه إلا بالكتاب والسنة ، وينْسَى أن العلومَ الطبِيعية والرياضِية والهنْدَسةَ وجرَّ الأثقالِ والفلَكَ والطبَّ والكِيمْياءَ وطبَقاتِ الأرض ؛ وكل علمٍ يُفيد الاجتماعَ البشَري - هي علومٌ دينية ؛ إن لم تكُنْ مُباشرةً ، فمِن حيثُ النَّتِيجة

 

وفي بعضِ الآيات مِن القرائنِ اللفْظيةِ والمَعنَويةِ ما يقتضي أن المرادَ بالعلمِ علمُ الكوْنِ ؛ لأنه في سياق آياتِ الخلْقِ والتكوينِ ، وهي في القرآن أضعافُ الآياتِ في العِباداتِ العمَليةِ كالصلاةِ والصيامِ ، كقوله تعالى : { أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ مَاءً فَأَخْرَجْنا بِهِ ثَمَراتٍ مُخْتَلِفاً أَلْوانُها وَمِنَ الْجِبالِ جُدَدٌ بِيضٌ وَحُمْرٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُها وَغَرابِيبُ سُودٌ . وَمِنَ النَّاسِ وَالدَّوَابِّ وَالْأَنْعامِ مُخْتَلِفٌ أَلْوانُهُ كَذلِكَ إِنَّما يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ غَفُورٌ} أي العلماءُ بما ذكِر في الآية مِن الماءِ والنَّبَات والجِبال وسائرِ المواليدِ المختلِفة الألوانِ وما فيها مِن أسرارِ الخلْق ، لا العلماءُ بالصلاةِ والصيامِ

 

“Camid/Donuq fikirli o kimsədir ki, “bunlar kafirlərin elmlərindəndir” düşüncəsilə Təbii, Riyazi, Fəlsəfi elmlərə, bunlarla bağlı sənət və sənayeyə hərb elan etmişdir.

Beləcə İslamı bu elmlərin səmərəsindən məhrum buraxmış, müsəlmanlara içində olduqları fəqirliyi/zilləti miras buraxmış, qanadlarını qoparmışdır.

Çünki, Təbii elmlər Dünyadan bəhs edir. Dünya isə, öz xəzinələrini sadəcə onun üzərində araşdırma aparana verər.

Əgər biz ömür boyu sadəcə Axirətə aid məsələlərdən danışsaq, Dünya bizə belə deyər: Dərhal Axirətin yanına gedin! Çünki, məndə sizin üçün bir nəsib/pay yoxdur!

 

Bizlər bütün əməyimizi Dini elmlərə və Uxrəvi mühazirələrə həsr etməklə özümüzü Dünyaya yönəlmiş digər ümmətlərə/xalqlara nisbətdə zəifliyin mərkəzinə yerləşdirdik.

Onlar Yer üzündə durmadan yüksəlirlər. Biz isə, iş tamamilə onların əlinə keçənə qədər aşağıya doğru gedirik.

Dünyamıza hakim/sahib olmaları bir yana, bizi dinimizdən döndərə bildilər. Dünyası olmayanın, Dini də yoxdur!

Uca Allahın bizdən istədiyi bu deyildir! O (bizə yönəlik istəyi haqda) buyurur: “Allah iman edib, salih əməl işləyənlərə onları yer üzündə varislər/hakimlər qılacağını vəd etmişdir.” (Ən Nur: 24/55)

 

... Donuq fikirli müsəlman anlamır ki, bu yanaşma tərzilə öz millətinin durğunluğuna/həlakına və digər ümmətlərin səviyyəsindən aşağı düşməsinə çalışır.

Kainatla əlaqəli (Dünyəvi) elmlərə etinasız yanaşmalarının qövmünə yaşatdığı müsibətlərdən heç bir şeyin fərqinə varmır. Elə bir etinasızlıq ki, onun nəticəsində içində olduqları fəqirliyə/zillətə düşmüş, nə bir and, nə bir əhdə riayət etməyən düşmənlərindən asılı hala qalmışlar.

 

Lakin, donuq fikirli müsəlman bu halı görüncə, səbəb olaraq hər şeydən öncə qəza və qədəri göstərər. Məsuliyyəti qədərə yükləyən bütün Dünya tənbəllərin halı budur!

Bir çox müsəlmana tənbəlliyi sevdirən bu xüsusiyyətdir! Beləcə onlar arasında işsiz gücsüz, “Dərvişlər” adlanan firqə ortaya çıxdı. Reallıqda bu insanlar,  İslam toplumunun bədənində iflic olmuş orqandan başqa bir şey deyillər!

 

... Donuq fikirli müsəlman alışdığı təqlid bazalı Dini elmdən başqa hər elmlə mübarizə aparır. Hətta o, dinində (Kövni dəlillərə baxmadan) sadəcə Kitab və Sünnəyə etimad etməyənlərlə də mübarizə aparır.

Lakin unudur ki, Təbiət və Riyaziyyat elmləri, Həndəsə, Mexanika (Yük qaldırma elmi), Fələk/Astronomiya, Tibb, Kimya, Stratiqrafiya, insan toplumuna faydalı olan hər elm – Dini elmdir! Birbaşa olmasa da, nəticə etibarıyla belədir!

 

... Bəzi ayələrdə ləfzi və mənəvi qərinələr var ki, bu qərinələr ayədəki elmin Kainat/Dünya elmi olduğuna dəlalət edir. Çünki, yaratmadan bəhs edən ayələr əsnasında qeyd edilir.

Qurani Kərimdə bu cür ayələr, Namaz, Oruc kimi əməli ibadətlərdən bəhs edən ayələrdən dəfələrlə çoxdur. Məsələn uca Allah buyurur:

“Görmürsənmi Allah səmadan su endirdi və sonra onunla müxtəlif rəngli meyvələr çıxardıq? Dağlarda da müxtəlif rəngli – ağ, qırmızı, və tünd qara cığırlar əmələ gətirdik.

Eləcə də insanlar, heyvanlar və mal qara da müxtəlif rənglidir. Qulları içində Allahdan ancaq alimlər qorxar. Allah Əziz və Ğafurdur.” (Fatir: 35/27-28)

Yəni: Ayədə sayılan, su, bitkilər, dağlar, digər müxtəlif rəngdə meydana gələn və yaradılış sirlərini daşıyan şeylərin alimləri. Namaz, Oruc alimləri deyil!”

 

Qaynaq: Şəkib Arslan: Li Məzə Təəxxaral Muslimun: 101-103, 116, 136-137

Beyrut: Daru Məktəbətil Həyat

 

Qeyd: Kitab Türk dilinə tərcümə edilib. Bu linkdən PDF formatında oxunması/endirilməsi mümkündür. İslamın taleyilə, yaxın tariximizdəki problemlərlə maraqlanan hər müsəlmanın oxumasını tövsiyə edirik!