Bu mövzudakı ismarıc sayı: 9

[Usuli]

بسم الله الرحمن الرحيم

 

طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِيضَةٌ عَلَى كُلِّ مُسْلِمٍ

 

"Elm tələbi/təhsili hər Müsəlmana fərzdir"

[Usuli]

Orta Asiya Hənəfi alimlərindən Burhanul İslam Əz Zərnuci (hicri 6-cı əsr) bu hədisin şərhində deyir:
 

قال رسولُ الله صلى الله عليه وسلم  : طلبُ العلمِ فَرِيضة على كلِّ مسلمٍ ومسلمةٍ

اعلمْ : بأنه لا يُفترض على كلِّ مسلمٍ  طلبُ كلِّ علمٍ وإنما يُفترض عليه طلبُ علمِ الحال كما يقال : وأفضلُ العلمِ علمُ الحال ، وأفضلُ العملِ حِفْظُ الحال

ويُفترض على المسلمِ طلبُ ما يقعُ له فى حاله ، فى أيِّ حالٍ كان ، فإنه لا بدّ له من الصلاة فيُفترض عليه علمُ ما يقعُ له فى صلاته بقَدَرِ ما يُؤدِّي به فرضَ الصلاة ، ويجب عليه بقدر ما يُؤدِّي به الواجبَ ، لأنَّ ما يُتوسَّل به إلى إقامةِ الواجب يكون واجبًا

وكذلك فى الصوم ، والزكاة ، إن كان له مالٌ ، والحجِّ إن وجبَ عليه . وكذلك فى البيوع إن كان يتَّجر

قيل لمحمدِ بنِ الحسنِ ، رحمة الله عليه : لِما لا تصنِّف كتابًا فى الزهد ؟ قال : قد صنَّفتُ كتابًا فى البيوع ، يعنى : الزاهدُ مَن يحْترزُ عن الشبهات والمكروهات فى التجارات

وكذلك فى سائر المعاملات والحِرَف ، وكلُّ مَن اشتغلَ بشيء منها يُفترض عليه علمُ التحرُّزِ عن الحرام فيه

وكذلك يُفترض عليه علمُ أحوالِ القلب من التوكُّل والإنابة والخَشْية والرضى ، فإنه واقعٌ فى جميعِ الأحوال

 

"Allah Rəsulu – sallallahu aleyhi və səlləm – buyurmuşdur:

"Elm tələbi/təhsili hər müsəlman kişiyə və müsəlman qadına fərzdir".

 

Bil ki, hər müsəlmana hər elmin tələb edilməsi fərz deyildir. Müsəlmana sadəcə "İlmul Hal" (Hal hazırda lazım olan elm) təhsili fərzdir. Necəki deyilmişdir: "Elmlərin ən fəzilətlisi hal elmi, əməllərin ən fəzilətlisi halı (fəsaddan) qorumaqdır".

Müsəlmana hansı halda olursa olsun, hal hazırda başına gələn işlərin elmini təhsil etmək fərzdir.

Çünki, o mütləq namaz qılmalıdır və dolayısıyla ona namazda baş verəcək şeylərin elmini, namazın fərzini yerinə yetirə biləcəyi miqdarda təhsil etmək fərz olar. Ona, vacibi yerinə yetirmək üçün gərəkli olan miqdar vacibdir.

Çünki, vacibin yerinə yetirilməsi üçün vəsilə olan şey də vacibdir. (başqa bir deyimlə: vacibin ancaq onunla tamamlandığı şey də vacibdir)

Orucda, əgər yetərli malı varsa zəkatda, əgər üzərinə Həcc vacibdirsə Həccdə, əgər ticarətlə məşğuldursa satışda hökm belədir. (Yəni bunların əhkamını bilməsi fərzdir)

İmam Muhəmməd bin Əl Həsənə - rahmətullahi aleyh – deyildi: niyə zühd mövzusunda bir kitab təsnif etmədin?

İmam cavabən dedi: "Mən satış haqqında kitab təsnif etdim". Yəni zahid, ticarətdə şübhəli və məkruh şeylərdən çəkinəndir.

Digər davranışlar və məşğuliyyətlər də belədir. Bir şeylə məşğul olan hər kəs, məşğul olduğu şeydə haramdan qorunmaq üçün lazım olan elmə sahib olmalıdır.

Eləcədə Müsəlmana təvəkkül (Allaha güvənmək), inabə (Allaha yönəlmək), xaşyə (Allahdan qorxmaq), rıza (Allahdan razı olmaq) kimi qəlb hallarını bilmək də fərzdir. Cünki, bunlar hər halda vaqe/lazım olan şeylərdir."

 

Qaynaq: Burhanul İslam Əz Zərnuci: Təlimul Mutəallim Tariqət Təallum: 8-9

Xartum: Əd Darus Sudaniyyə lil Kutub: 1425/2004

 

 

[Usuli]

Hənəfi alimlərindən Zeynuddin Ər Razi (v. 666 h/1268 m) elmin növlərini belə açıqlamışdır:
 

أنواعُ العلمِ : والعلمُ أيضًا أنواعُ أربعةٌ

فرْضٌ : وهو تعلّمُ ما يحتاجُ إليه لأداءِ الفرائضِ ومعرفةِ الحلالِ والحرامِ في أحوالِ نفسِه

ومستحبٌّ : وهو تعلّمُ الزائدِ على ما يحتاجُ إليه ليُعلِّمَه مَن يحتاجُ إليه , وهو أفضلُ مِن نَفْلِ العبادةِ

ومُباحٌ : وهو تعلّمُ الزائدِ على ذلك للزِّينةِ والكمالِ

وحرامٌ : وهو التعلم ليُباهيَ به العلماءَ ويُماريَ به السفهاء .َ

ما ينبغِي للعالمِ ويجب على العالمِ تعليمُ غيرِه إذا طلَب منه إلى أن يبلُغَ إلى المرْتبةِ الأولى , ولا يجب على العالمِ أن يُجيبَ عن كلِّ ما يُسأل عنه , إلا إذا علِم أن ما سُئل عنه لا يعلِّمه غيرُه

 

 

"Elmin növləri: Elm dörd növdür:

    1. Fərz: İnsanın fərzləri yerinə yetirmək, içində olduğu hala aid olan halal və haramları bilmək üçün ehtiyacı olan şeyləri öyrənməsidir.

    2. Müstəhəb: Buna ehtiyacı olan kimsəyə öyrətmək üçün, öz ehtiyacından artıq olanı öyrənməsidir. Bu cür təhsil nafilə ibadətlərdən daha əfzəldir.

    3. Mübah: Zinət və kamillik üçün bu (zikr edilən iki növdən) artığının öyrənilməsidir.

    4. Haram: Alimlərə rəqabət aparmaq, səfehlərlə mübahisə etmək üçün öyrənməkdir.

    Alimə gərəkli və vacib olan budur ki, ondan tələb etdiyi zaman, birinci mərtəbəyə çatana qədər (yəni fərz olan bilgiləri öyrənənə qədər) istəyəni öyrətsin. Sual verilən məsələnin cavabını başqasının öyrətməyəcəyini bilməsi halı müstəsna, alimə hər soruşulan şeyə cavab vermək vacib deyil."

 

    Qaynaq: Zeynuddin Ər Razi: Tuhfətul Muluk: 269

 Beyrut: Darul Bəşairil İslamiyyə: 1417

 

 

[Usuli]

İmam Əbu Hənifənin yaxın tələbələrindən, Alləmə Muhəmməd bin Əl Həsən Əş Şeybani (131–189 h/748–804 m) "Əl İktisab fir Rizqil Mustətab" adlı kitabında bu hədisin açıqlarkən deyir:

 

طلَبُ العلْمِ فريضةٌ على كلِّ مسلمٍ , والمرادُ علمُ الحالِ على ما قيلَ : أفضلُ العلْمِ علمُ الحال , وأفضلُ العملِ حِفْظُ الحالِ

وبيانُ هذا أنَّ ما يحتاجُ المرءُ في الحالِ لأداءِ ما لزِمه يُفترض عليه عيْنًا علْمُه , كالطهارةِ لأداءِ الصلاةِ , فإنْ أرادَ التِّجارةَ يُفترض عليه تعلُّمُ ما يتحرَّز به عن الرِّبا والعقودِ الفاسدةِ , وإنْ كان له مالٌ يُفترض عليه تعلُّمُ زكاةِ جِنْسِ مالِه ليتمكَّنَ به مِن الأداءِ , وإنْ لزِمه الحجُّ يُفترض عليه تعلُّمُ ما يؤدِّي به الحجَّ

فهذا معنى علمِ الحالِ , وهذا لأنَّ اللهَ تعالى حكَم ببقاءِ الشريعةِ إلى يومِ القيامةِ , والبقاءُ بين الناسِ يكون بالتعلّمِ والتعليمِ , فيفترض التعليمُ والتعلّمُ جميعًا

 

    "Hədis: "Elm tələbi/təhsili hər müsəlmana fərzdir".

    Hədisdə qəsd edilən "Elmlərin ən fəzilətlisi hal elmi, əməllərin ən fəzilətlisi olduğu halı mühafizə etməkdir" sözündə deyildiyi kimi "Hal" elmidir.

    Bunun açıqlaması belədir: İnsanın olduğu halda üzərinə vacib olanları əda etmək üçün ehtiyac duyduğu şeylər haqqında məlumat əldə etməsi onun üzərinə fərzul ayndır.

    Məsələn namazın ədası üçün təharəti öyrənmək kimi.

    Əgər insan ticarət etmək istərsə, ribadan və fasid anlaşmalardan çəkinməsinə yardımçı olacaq şeyləri öyrənməsi onun üzərinə fərz olar.

    Əgər insanın malı varsa, əlində olan mal cinsinə düşən zəkat haqda məlumat əldə etməsi fərzul ayn olar ki, zəkatını əda edə bilsin.

    Əgər insana Həcc fərzdirsə, Həcci yerinə yetirmək üçün lazım olan bilgiləri öyrənmək onun üzərinə fərz olar.

    "Hal" elminin mənası budur.

    Çünki, Uca Allah Şəriətin Qiyamət gününə qədər qalacağına hökm etmişdir. Bunun insanlar arasında qorunması isə öyrənmək və öyrətməklə olar. Buna binaən, öyrənmək də öyrətmək fərz olar."

 

Qaynaq: Muhəmməd bin Əl Həsən: Əl İktisab fir Rizqil Mustətab: 42

Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə: 1406/1986

[Usuli]

Hənəfi alimlərindən Əbu Bəkr Əl Cəssas (305–370 h/917–980 m) bu hədisin şərhində belə deyir:
 

قال رسولُ الله ص : { طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِيضَةٌ عَلَى كُلِّ مُسْلِمٍ } , وهذا عندنا يَنصرِف على معْنَيَينِ

أحدهما : طلَبُ العلمِ فيما يُبتلى بهِ الإنسانُ مِن أمورِ دينِهِ فعليه أنْ يتعلَّمَه , مثلُ مَن لا يعرِف حدودَ الصلاة وفروضَها وحُضورَ وقْتِها فعليه أن يتعلَّمَها , ومثلُ مَن ملَك مِائتيْ دِرْهَمٍ فعليه أن يتعلَّمَ ما يجب عليه فيها , وكذلك الصوْمُ والحجُّ وسائرُ الفروضِ

والمعنى الآخرُ : أنه فرضٌ على كلِّ مسلمٍ إلا أنه على الكِفايةِ إذا قامَ به بعضُهم سقَط عن الباقِينَ

 

    "Allah Rəsulu – sallallahu aleyhi və səlləm – belə buyurmuşdur:

    "Elm tələbi/təhsili hər müsəlmana fərzdir".

    Bizə görə bu hədis iki mənaya gəlir:

    1. İnsanın dini işlərdən başına gələnlər haqqında elm əldə etməsi. Onun üzərinə bu kimi şeyləri öyrənməsi düşər (fərzul ayndır). Namazın hədlərini, fərzlərini və vaxtının nə zaman girdiyini bilməyən kimsə kimi. Belə birisinin üzərinə (fərzul ayn olaraq) bunları öyrənmək düşər.

    Yaxud da iki yüz dirhəmi olan kimsə kimi. Belə bir kimsənin üzərinə (fərzul ayn olaraq) bu malına düşən zəkat miqdarını öyrənməsi düşər.

    Oruc, Həcc və digər fərzlər də belədir.

    2. (Bütün) Elmlərin təhsili hər müsəlmana fərzdir, lakin bu fərziyyət kifayidir. Bir qisim müsəlman o fərzi yerinə yetirərsə digərlərindən məsuliyyət qalxar. (Yetirməzsə hamısı şəxsən günahkar olarlar)."

 

Qaynaq: Əbu Bəkr Əl Cəssas: Əhkəmul Quran: 4/373

Beyrut: Daru İhyait Turasil Arabi: 1412/1992

 

 

[Usuli]

Digər bir Hənəfi alimi Muhəmməd Əmin bin Ömər Abidin (1198-1252 h/1784-1836 m) “Əd Durrul Muhtar Şərhu Tənviril Əbsar” isimli əsərə yazdığı haşiyədə belə deyir:

 

قال العَلامِي في فصُوله : مِن فرائضِ الإسلام تعلّمُه ما يَحتاجُ إليه العبدُ في إقامةِ دينهِ وإخلاصِ عَمَلِه للهِ تعالى ومعاشرةِ عِبادهِ

وفرضٌ على كلِّ مكلّفٍ ومكلّفةٍ بعدَ تعلّمِه علمَ الدينِ والهدايةِ تعلّمُ علْمِ الوضوءِ والغُسْلِ والصلاةِ والصوْمِ ، وعلْمِ الزكاةِ لمن له نِصابٌ ، والحجِّ لمن وجَب عليه ، والبُيُوع على التجّارِ ليَحتَرِزوا عن الشُبُهاتِ والمكروهاتِ في سائر المعامَلاتِ .

وكذا أهلُ الحِرَفِ ، وكلُ مَن اشتَغلَ بشيءٍ يُفرَضُ عليه عِلْمُه وحكْمُه ليمتنِعَ عن الحرامِ فيه

 

    "Əl Aləmi "Əl Fusul" adlı kitabında dedi: Mükəlləfin dinini iqamə etmək, əməlini Uca Allah üçün xalis tutmaq, Onun qullarıyla sosyal münasibətləri düzgün qurmaq üçün ehtiyacı olan bilgiləri oyrənməsi İslamın fərzlərindəndir (fərzul ayndır).

    Din və hidayət (Əqidə) elmini öyrəndikdən sonra dəstəmaz, qüsl, namaz, oruc haqda bilgi sahibi olmaq hər mükəlləf kişi və qadına fərzdir.

    Eləcədə nisab miqdarına sahib olana zəkat, üzərinə vacib olana həcc haqqında bilgi sahibi olmaqda fərzdir.

    Tacirlərə isə ticarət elmini bilmək fərzdir ki, beləcə ticari əməliyyatlarda şübhəli və məkruh olan şeylərdən qorunsunlar.

    Hər sənət sahibi belədir! Hər kim bir işlə məşğul olursa onun elmini və hökmünü bilmək ona fərzdir ki, bu sahədəki haramlardan çəkinsin."

 

Qaynaq: İbn Abidin: Rəddul Muhtar aləd Durril Muxtar: 1/125-126

Daru Aləmil Kutub: 1423/2003

[Usuli]

İbn Abidin davamla çox möhtac olduğumuz bəzi məlumatlara toxunur:

 

وفي تبيينِ المَحارمِ : لا شكَّ في فرْضيّةِ علْم الفرائضِ الخمْسِ وعلْمِ الإخلاصِ ؛ لأنَّ صِحّةَ العملِ موقوفةٌ عليه , وعلْمِ الحلالِ والحرامِ وعلْمِ الرِياءِ ؛ لأنَّ العابدَ محرومٌ مِن ثوابِ عملِه بالرياءِ ، وعلْمِ الحَسَدِ والعُجْبِ , إذ هما يأكُلان العملَ كما تأكلُ النارُ الحَطَبَ ، وعلمِ البيْعِ والشِراءِ والنكاحِ والطلاقِ لمن أرادَ الدخولَ في هذهِ الأشياءِ , وعلمِ الألفاظِ المحرَّمة أو المكفِّرة ، و لَعَمْري هذا مِن أهمِّ المهمّاتِ في هذا الزَّمانِ ؛ لأنك تسمَع كثيرًا مِن العوّامِ يتكلّمون بما يكفِّر وهم عنها غافلونَ ، والاحتياطُ أن يجدِّدَ الجاهلُ إيمانَه كلَّ يومٍ ويجدِّدَ نكاحَ امرأتِه عند شاهديْنِ في كلِّ شهرٍ مرةً أو مرّتينِ ، إذْ الخطأ وإنْ لم يصدُرْ مِن الرجلِ فهو مِن النساءِ كثيرٌ

 

    "… "Təbyinul Məharim" adlı əsərdə deyilir: beş fərzin və ixlasın öyrənilməsinin fərziyətində şübhə yoxdur. Çünki, əməllərin səhihliyi (məqbulluğu) buna bağlıdır.

    Halal, haram haqqında məlumatlı olmaq fərzdir.

    Riya haqqında da bilgiyə sahib olmaq fərzdir! Çünki, riya səbəbilə abid savabdan məhrum qalar!

    Həsəd, Ucb (nemətin Allahdna olduğunu unudaraq özünü bəyənmək) haqqında elmə sahib olmaqda fərzdir. Çünki, bu iki şey atəşin odunu yandırdığı kimi əməlləri yeyərlər.

    Alış, satış, nigah, talaq haqqında elmə sahib olmaq bu işlərdə məşğul olmaq istəyən kimsə üçün fərzdir.

    Haram və küfrə səbəb olan sözləri bilməkdə fərzdir. Ömrümə and olsun ki, bu zamanımızda ən əhəmiyyətli şeydir! Çünki, sən avamdan bir çoxunun fərqinə varmadan küfrə səbəb olacaq sözlər dediklərini eşidə bilərsən!

    Ehtiyatən, cahil adamlar hər gün imanını, hər ay da iki şahid hüzurunda xanımıyla olan nigahını bir və ya iki dəfə təzələməlidir. Çünki, (küfrə səbəb olan xəta) kişidən sadir olmasa belə qadınlardan çox sadir olar..."

 

Qaynaq: İbn Abidin: Rəddul Muhtar aləd Durril Muxtar: 1/126

Daru Aləmil Kutub: 1423/2003

[Usuli]

Maliki alimlərindən olan İbn Abdil Bərr (368-463 h/978-1071 m) rahiməhullah özünün "Camiu Bəyənil İlmi və Fadlih" adlı kitabında deyir:

 

    قدْ أجمعَ العلماءُ على أنّ مِن العلْم ما هو فرضٌ متعيِّنٌ على كلِّ امرئ في خاصَّته بنفْسه ، ومِنه ما هو فرضٌ على الكِفاية , إذا قام به قائم سقَط فرضُه على أهل ذلك الموْضِع

    واختلَفوا في تلخيص ذلك ، والذي يلزَم الجَميعَ فرضُه مِن ذلك ما لا يسَع الإنسانَ جهلُه مِن جُملةِ الفرائض المفترَضة عليه نحو : الشهادة باللِسان ، والإقرارِ بالقلْبِ بأنّ اللهَ وحدَه لا شريكَ له لا شبيه له ولا مثْلَ ، لم يلِد ولم يولَد ولم يكن له كفُوًا أحد ، خالقُ كلِّ شيءٍ وإليه مرجِع كلِّ شيءٍ , المُحيي المُميت ، والحيُّ الذي لا يموت , عالِمُ الغيْب والشهادة , هما عنده سَواءٌ , لا يعزِب عنه مثقالُ ذَرّةٍ في الأرض ولا في السماء , هو الأوَّل والأخِر والظاهر والباطن

    والذي عليه جماعة أهلِ السنّة أنّه لم يزَل بصِفاتِه وأسمائِه , ليس لأولِيّته ابتداءٌ ولا لآخريّته انقِضاء , وهو على العرش استوى

    والشهادةِ بأنَّ محمدًا عبده ورسوله وخاتَمُ أنبِيائه حقّ ، وأنّ البعْثَ بعْد الموْت للمُجازاة بالأعمال , والخلودَ في الآخرة لأهل السّعادة بالإيمانِ والطّاعة في الجنّة ولأهل الشقاوة بالكفر والجحود في السعير حقّ

    وأن القرآنَ كلام الله وما فيه حقّ مِن عندِ الله يجِب الإيمان بجميعِه ، واستعمال محكَمه

    وأن الصلواتِ الخمسَ فرضٌ ، ويلزَمه مَن علِمها علْمُ ما لا يتِمُّ إلا به مِن طهارتِها وسائر أحكامِها

    وأنّ صومَ رمضانَ فرضٌ ويلزَمه عِلم ما يُفسِد صومَه وما لا تتِمّ إلا به

    وإنْ كان ذا مالٍ وقدرةٍ على الحَجّ لزِمه فرضًا أنْ يعرِفَ ما تجِب فيه الزّكاة ، ومتى تجِب وفي كم تجِب ويلزَمه أنْ يعلَمَ بأنّ الحجّ عليْه فرض مرّةً واحدةً في دَهْرِه إن استَطاع السبيلَ إليه ، إلى أشياء يلزَمه معرِفةُ جُمَلِها ولا يُعذَر بجهْلِها ، نحوُ تحريمِ الزِّنا ، والرِّبا، وتحريمِ الخمْر ، والخنزير ، وأكل الميتة ، والأنجاس كلِّها ، والغَصْب ، والرِّشْوَة على الحُكم ، والشّهادة بالزّور ، وأكل أموالِ الناس بالباطِل ، وبغيْر طِيبٍ مِن أنفُسِهم ، إلا إذا كان شيئًا لا يُتَشاحُّ فيه ولا يُرغَب في مثلِه ، وتحريمِ الظلم كلِّه ، وهو كلُّ ما منَع الله - عز وجل - مِنه ورسولُه - صلى الله عليه وآله وسلّم - وتحريم نِكاح الأمّهاتِ والبَناتِ والأخَواتِ ومَن ذُكِر معهُنّ ، وتحريم قتْلِ النّفس المُؤمِنة بغيْر حقٍّ ، وما كان مِثل هذا كُلّه مِمّا قدْ نطَق الكِتاب به ، وأجمعَت الأمّة عليْه

    ثُمَ سائِر العِلم وطلبُه والتَّفقُّه فيه ، وتعليم الناس إياه ، وفتْواهم في مَصالح دينهم ودُنياهم والحُكم به بيْنهم , فهوَ فرضٌ على الكِفاية يلزَم الجميعَ فرضُه ، فإذا قام به قائم سقَط فرضُه عن الباقين ، لا خِلاف بيْن العُلماءِ في ذلك ، وحُجّتهم فيه قول الله عزّ وجلّ : { فَلَوْلا نَفَر مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَائِفَة لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَلِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَيْهِم } فألزم النّفير في ذلك البعضَ دون الكُلّ ، ثمّ ينصَرفون فيُعلِّمون غيرَهم

 

    "Alimlər icma ediblər: elmin bir qismi hər kəsə özlüyündə fərzu ayn, bir qismi isə fərzu kifayədir. Onu yerinə yetirəcək biri olduğu təqdirdə o yer əhalisindən fərziyyət düşər.

    Bunun mahiyyətində isə ixtilaf etmişlər. Bunlardan fərzi hər kəsə aid olanlar (fərzul ayn), insanın üzərinə fərz qılınmış şeylər cinsindən cahil qalması caiz olmayan işlərdir. Məsələn: Allahın bir olub şəriki, bənzəri, misli olmadığına, Onun doğmayıb doğulmadığına, Ona bərabər birinin olmadığına, Onun hər şeyin yaradanı olduğuna və hər şeyin dönüşünün Ona olduğuna, Onun dirildən və öldürən, əbədiyyən ölməz olan Həyy/diri olduğuna, görünən və görünməyən aləminin alimi olub, bu ikisinin Onun üçün eyni olduğuna, nə yerdə nə də göydə bir misqal zərrəsi qədər də olsa nəyinsə bilgisindən kənarda qalmadığına, Onun Əvvəl, Axır, Zahir və Batin olduğuna qəlbin iqrarı, dilin şəhadəti kimi.

    Həmçinin Onun isim və sifətlərə əzəldən sahib olduğuna, əvvəliyyatının bir başlanğıcı, axırıyyatının da bir sonu olmadığına, ərşə istiva etdiyinə iman kimi Əhli Sünnənin etiqad etdiyi şeylərdir (bunları etiqad etmək fərzu ayndır).

    Eləcə də Muhəmmədin – sallAllahu aleyhi və əlihi və səlləm – Onun qulu və rəsulu, peyğəmbərlərin sonuncusu və haqq olduğuna, əməllərin əvəzinin verilməsi üçün ölümdən sonra dirilməyə, səadət əhlinin iman və itaətləri qarşılığı Cənnətdə, şəqavət/bədbəxtlik əhlinin də küfr və inkarları qarşılığı Cəhənnəmdə əbədi qalacaqlarına, bütün bunların haqq olduğuna şəhadət etməkdir (bütün bunlar fərzu ayndır).

    Həmçinin Quranın Allah kəlamı olduğuna, onda olan hər şeyin Allah qatından bir haqq olduğuna, bütününə iman edib, möhkəmiylə əməl etməyin gərəkliliyinə iman etməkdir.

    Beş namazın fərz olduğuna da inanmalıdır. Namazı bilən birisinə, təharət və başqa hökmləri kimi, namazın onsuz tam olmayacağı hökmləri öyrənməkdə lazımdır.

    Ramazan orucunun fərz olduğuna da inanmalıdır. Orucunu pozan şeyləri və onsuz orucun tam olmayacağı şeyləri bilməsi lazımdır.

    Əgər insan Mal və Həccə getməyə yetəcək güc sahibidirsə, hansı mallarda, nə zaman və hansı miqdardan zəkatın vacib olacağını bilməsi fərzdir. Ömründə bir dəfə (imkanı və gücü yetməsiylə) yol tapa bilərsə Həcc etməsinin onun üzərinə fərz olduğunu bilməlidir.

    Digər şeylərdən hamısının bilinməsidə bu hökmdədir. Cəlalətiylə üzrlü sayılmaz (günahkar olar). Məsələn: Zinanın, faizin, içkinin, donuzun, leş əti və bütün nəcasət növlərinin yeyilməsinin, qəsb etməyin, öz xeyrinə hökm çıxarıması üçün rüşvətin, yalançı şahidliyin, haqsız yerə və alınmasında bir problem görülməyən şeylər xaric, könül xoşluqları olmadan insanların mallarını yeməyin, hər növ zülmün – ki zülm Allahın – azzə və cəllə - və rəsulunun – sallAllahu aleyhi və əlihi və səlləm – çəkindirdiyi şeylərdir – analar, qızlar, bacılar və evlənilməsinin haram olduğu zikr olunan kəslərlə evlənməyin, mömin birisini haqsız yerə öldürməyin haram olması kimi Quranın qeyd etdiyi və ümmətin icma etdiyi şeyləri bilmək.

    Digər elmləri tələb etmək, onlarda dərinləşmək, onu insanlara öyrətmək, dinləri və dünyalarının məsləhəti üçün fətva vermək, onunla aralarında hökm vermək kimi şeylərə gəlincə isə fərzu kifayədir. (Əslən) hər kəs üzərinə fərzdir, (lakin) onu yerinə yetirəcək biriləri olarsa, o yer sakinlərinin başqalarından fərziyyət qalxar. Alimlər arasında bunda ixtilaf yoxdur.

    Bu məsələdə alimlərin dəlili Allahın – azzə və cəllə - təqribən bu mənadakı ayəsidir: "Hər qəbilədən bir dəstə qalmalıdır ki, dini (dərindən) öyrənsinlər və öz camaatı döyüşdən geri qayıtdıqları zaman onları xəbərdar etsinlər." (Ət Tövbə: 9/122). (Allah bu ayədə) bu vəzifə üçün ayrılmanı hamısına deyil, bir qisminə gərəkli qılmışdır. Onlar da (öyrəndikdən sonra) dönüb başqalarına öyrədərlər."

 

Qaynaq: İbn Abdil Bərr: Camiu Bəyanil İlmi və Fadlih: 56-59

Dəmmam: Dar İbnil Cövzi: 1414/1994

 

 

[Usuli]

Şafi fəqihlərindən Əl Xatib Əl Bağdadi (392-463 h/1002-1072 m) "Elm tələbi/təhsili hər Müsəlmana fərzdir" məzmunlu hədis barədə alimlərin müxtəlif rəylərini zikr etdikdən sonra deyir:

 

    قلتُ : فواجبٌ على كلِّ أحدٍ طلَبُ ما يلزَمه معرفتُه ، مما فرَض اللهُ عليه ، على حَسَبِ ما يقدِر عليه مِن الاجتهادِ لنفسِه ، وكلُّ مسلمٍ بالغٍ عاقلٍ مِن ذكَرٍ أو أُنْثى ، حُرٍّ وعبدٍ ، تلزَمُه الطهارةُ والصلاةُ والصيامُ فرْضًا ، فيجبُ على كلِّ مسلمٍ تعرُّفُ علْمِ ذلك ، وهكذا يجبُ على كلِّ مسلمٍ ، أن يعرِفَ ما يَحِلُّ له وما يُحرَّم عليه ، مِن المَآكِلِ والمشارِبِ والملابِسِ والفُروجِ والدِّماءِ والأمْوالِ ، فجميعُ هذا لا يسَعُ أحدًا جهْلُه ، وفرْضُ عليهم أنْ يأخُذوا في تعلُّمِ ذلك ، حتى يبلُغون الحُلْمَ وهم مسلمونَ ، أو حينَ يُسلِمون بعد بلوغِ الحُلْمِ ، ويُجبِر الإمامُ أزواجَ النساءِ وساداتِ الإماءِ على تعليمِهنَّ ما ذكَرنا ، وفرْضٌ على الإمامِ أيضًا ، أن يأخُذ الناسَ بذلك ، ويرتِّبَ أقوامًا لتعليمِ الجُهَّال ، ويفرِضَ لهم الرزْقَ في بيتِ المالِ ، ويجب على العلماءِ تعليمُ الجاهلِ ، لِيتميَّزَ له الحقُ مِن الباطلِ

 

    "Mən (Bağdadi) deyirəm: Hər kəsə vacib olan, gücü yetdiyi nisbətdə Allahın ona fərz qıldığı şeylərdən bilməli olduqlarının tələbidir/öyrənilməsidir.

    Kişi və ya qadın, hürr və ya kölə olsun, hər aqil baliğ müsəlmana təharət, namaz və oruc fərzdir. Buna görədə hər müsəlmana bunların elminin öyrənməsi lazımdır.

    Eləcədə hər müsəlmanın, yeməklərdən, içkilərdən, geyimlərdən, qadınlardan, qanlardan və mallardan ona halal olan və haram qılınanı bilməsi vacibdir.

    Heç kimə, bütün bunlar haqqında məlumatsız olmaq caiz deyil.

    Bu bilgiləri öyrənmələri, müsəlman olaraq həddi buluğa çatdıqları zaman və ya həddi buluqdan sonra müsəlman olduqları zaman, onların (müsəlmanların) üzərinə fərzdir.

    İmam (Xəlifə), kişiləri öz xanımlarına, kölə sahiblərini cariyələrinə zikr etdiyimiz şeyləri öyrətməyə məcbur edər.

    (Etinasızlıq etdikləri zaman) bu kimi şeylər üçün, İmamın insanları cəzalandırması, cahillərin öyrətməsi üçün müəyyən heyətlər təşkil edib, onlara beytul maldan maaş verməsidə həmçinin fərzdir.

    Haqqı batildən seçə bilsinlər deyə, alimlərin cahilləri öyrətməsidə vacibdir."

 

Qaynaq: Əl Xatib Əl Bağdadi: Əl Fəqih vəl Mutəfəqqih: 2/173-174

Dar İbnil Cəvzi: 1417/1996

[Usuli]

Şafi məzhəbinə mənsub alimlərdən Əbu Muhəmməd Əl Bəğavi (436–510 h/1044–1117 m) “Şərhus Sunnə” adlı əsərində hədis barədə bunları dedi:
 

    قالَ الشيخُ الإمامُ : العلومُ الشرْعيّةُ قسْمانِ : علْمُ الأصولِ ، وعلْمُ الفروعِ

    أما علمُ الأصولِ فهو : معرفةُ اللَّهِ سبحانَه وتعالى بالوحْدانيةِ والصفاتِ وتصديقُ الرُسُلِ ، فعلى كلِّ مكلَّفٍ معرفتُه ولا يسَعُ فيه التقليدُ لظهورِ آياتِه ووضوحِ دلائلِه ، قال تعالى : { فَاعْلَمْ أَنَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ } ، وقال تعالى : { سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَفِي أَنْفُسِهِمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ } وأما علمُ الفروعِ : فهو علمُ الفقهِ ومعرفةُ أحكامِ الدينِ ؛ فينقسِمُ إِلى فرضِ عينٍ ، وفرضِ كفايةٍ

أما فرضُ العينِ : فمثلُ علْمِ الطهارةِ والصلاةِ والصوْمِ ، فعلى كلِّ مكلَّفٍ معرفتُه ، قالَ النبي صلى اللَّه عليه وسلم : " طلَبُ العلمِ فريضةٌ على كلِّ مسلمٍ " ، وكذلك كلُّ عبادةٍ أوْجبَها الشرْعُ على كلِّ واحدٍ ، فعليه معرفةُ علمِها مثلُ علْمِ الزكاةِ إن كانَ له مالٌ وعلمِ الحجِّ إن وجَب عليه

    وأما فرضُ الكفايةِ فهو : أن يتعلَّمَ ما يبلُغ به رُتْبةَ الاجتهادِ ودرَجةَ الفُتْيا ، فإذا قعَد أهلُ بلدٍ عن تعلُّمِه عَصَوا جميعًا ، وإذا قامَ واحدٌ منهم بتعلُّمِه فتعلَّمَه , سقَط الفرْضُ عن الآخرينَ ، وعليهم تقليدُه فيما يعِنُّ لهم مِن الحوادثِ ، قال تعالى : فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ

 

    "Şeyx, İmam (Əl Bəğavi) dedi: Şəri elmlər iki qismdir:

    1. İlmul Usul (Əqidə) elmi.

    2. İlmul Furu (Fiqh) elmi.

 

    İlmul Usula (Əqidə) gəlincə, bu Allahı – Subhanəhu və Təala – bir olaraq və sifətləriylə tanımaq, elçilərini təsdiq etməkdir.

    Hər mükəlləfin üzərinə bunu bilməsi düşər (fərzul ayndır).

    Bu mövzuda ayələrinin açıqlığı və dəlillərinin barizliyi səbəbilə təqlid caiz olmaz.

    Uca Allah buyurur: "Bil ki Allahdan başqa ilah yoxdur!..." (Muhəmməd: 47/19)

    Yenə Uca Allah buyurur: "Onlara kainatda və nəfslərində ayələrimizi göstərəcəyik ki, beləcə bunun haqq olduğu onlara aydın olsun..." (Fussilət: 41/53)

 

    İlmul Furuya (Fiqh) gəlincə bu, fiqh elmi və Din hökmlərinin bilinməsidir. Bunlar iki yerə bölünür:

    A ) Fərzu Ayn.

    B ) Fərzu Kifayə.

    Fərzul ayna gəlincə bu, təharət, namaz və oruc kimi şeylərdir. Hər mükəlləfin üzərinə bunların bilinməsi düşər.

    Allah Rəsulu – sallallahu aleyhi və səlləm – buyurub:

    "Elm tələbi/təhsili hər müsəlmana fərzdir."

    Şəriətin hər kəsə ayrılıqda (fərzul ayn olaraq) vacib qıldığı hər ibadət də belədir. Mükəlləfin üzərinə bunlar haqqında məlumat sahibi olmaq düşər.

    Məsələn malı varsa zəkat haqqında bilgi, üzərinə vacib olubsa Həcc haqda bilgi kimi.

    Fərzul kifayəyə gəlincə bu, öyrənməklə ictihad rütbəsinə və fətva vermək dərəcəsinə çatacağı şeyləri öyrənməsidir.

    Bir bölgə əhalisi bu elmləri öyrənmədiyi zaman hamılıqla günahkar olarlar. Bir kimsə bu elmləri öyrənməklə məşğul olub öyrənərsə digərlərindən fərz sorumluluğu düşər.

    (Bu rütbəyə çatmamış) insanlara başlarına gələn işlərdə o kimsəni (Müctəhidi) təqlid etmək düşər.

    Uca Allah buyurur: "... Əgər bilmirsinizsə zikr əhlindən soruşun!" (Əl Ənbiya: 21/7)."

 

Qaynaq: Əbu Muhəmməd Əl Bəğavi: Şərhus Sunnə: 1/289-290

Məktəbətul İsləmi: 1403/1983