Bu mövzudakı ismarıc sayı: 7

[Muslih]

بسم الله الرحمن الرحيم

Heç kimə sirr deyil ki hal hazırda müsəlmanlar bir zillət dönəmi yaşayır. Bu zilləti ortaya çıxaran bir çox səbəblər vardır ki, bu məsələ ayrıca bir mövzuda işlənməlidir.
Bu yazımda toxunmaq istədiyim məsələ, müsəlmanlar arasında ciddi parçalanma və düşmənçiliyə səbəb olan təkfir məsələsidir.
Təəssüflər olsun ki, bu bəla müsəlmanlar arasında geniş yayılıb.
Daha öncə də qeyd etdiyimiz kimi, xəstəliyin müalicəsindəki ana qaydalardan biri xəstəliyin qaynağını tapıb onu qurutmaqdır... Təkfir isə çoxqaynaqlı bir xəstəlikdir..
Xəstəliyin tamamən aradan qaldırılması kompleks bir müalicəyə möhtacdır...
Bu yazıyla qurutmağa çalışacağımız qaynaq isə səthi ama önəmli qaynaqdır.
Azərbaycanda təkfirin "başını çəkənlər" yerli "elm tələbələridir"... Kimin nə olduğuna onlar qərar verər, tənbəlliyi səbəbilə dini araşdırmayan avama da onlara tabe olmaqdan başqa yol qalmaz...

Bəs görəsən sözdə "hakim" qəbul elədiyimiz İslam dini "elm tələbələrinə" bu haqqı tanıyıbmı?
Müctəhid olmayan bir kimsə təkfir məsələsində söz sahibi ola bilərmi?
Təkfir edən şəxsdə hansısa xüsusiyyətlərin olması gərəklidirmi?
Yoxsa dinimiz "yolkəsənlərə" insanların taleyi haqda qərar vermə haqqları verib?
Təkfir haqda qərar çıxarma haqqı kimindir?

[Muslih]

Hənəfi alimlərindən Kəməluddin İbn Huməm Əs Sivasi (790-861 h/1388-1457 m) xəvariclərin təkfirindən danışarkən təkfir məsələsində müctəhid olmayan bir fəqihin sözünə etibar edilməyəcəyini açıq şəkildə ifadə edir:

 

قال ابنُ المنذِرِ : ولا أعْلمُ أحدًا وافقَ أهلَ الحديثِ على تكفيرِهم ، وهذا يَقتضي نقلَ إجماعِ الفقهاءِ
وذكَر في المُحِيطِ أنَّ بعضَ الفقهاءِ لا يكفِّر أحدًا مِن أهلِ البِدَعِ ، وبعضُهم يكفِّرون بعضَ أهلِ البدَعِ وهو مَن خالفَ ببدعته دليلاً قطْعيًا ونسَبه إلى أكثرِ أهلِ السُّنة ، والنقْلُ الأولُّ أثْبَتُ ، نَعَمْ يقَعُ في كلامِ أهلِ المذاهبِ تكفيرٌ كثيرٌ , ولكن ليس مِن كلامِ الفقهاءِ الذينَ هُم المجتهِدون بل مِن غيرِهم ، ولا عبرةَ بغيرِ الفقهاءِ ، والمنقولُ عن المجتهدينَ ما ذكَرْنا ، وابنُ المنذرِ أعْرفُ بنقْلِ مذاهبِ المجتهِدينَ

"İbn Əl Munzir dedi: "(Xəvariclərin) təkfiri mövzusunda əhli hədislə həmfikir olan bir kimsə bilmirəm".
Bu cür ifadə fəqihlərin icmasını nəql etmək deməkdir.
"Əl Muhit" adlı kitabın müəllifi, fəqihlərdən bəzilərinin bidət əhlindən heç kimi təkfir etmədiklərini, onlardan bəzilərinin isə bidətiylə qəti dəlilə müxalifət edən bidətçiləri təkfir etdiklərini zikr etmişdir. Bu görüşü də əhli sünnətin çoxuna nisbət etmişdir. Birinci nəql daha doğrudur.
Bəli, məzhəb alimlərinin sözlərində çoxlu təkfir ifadələri vardır. Lakin, bu sözlər müctəhid mərtəbəsində olan fəqihlərin sözləri deyildir, başqalarının sözləridir.
(Müctəhid olmayan) fəqihlərin sözünə isə etibar edilməz!
Müctəhidlərdən nəql edilən (xavariclərin təkfir edilmədiyi haqqında) zikr etdiyimiz görüşdür. İbn Əl Munzir müctəhidlərin görüşlərini daha yaxşı bilən biridir."

 

Qaynaq: Kəməluddin İbn Huməm: Fəthul Qadir lil Acizil Faqir: 6/93
Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə: 1424/2003

[Muslih]

Hənəfi alimlərindən İbn Nuceym Əl Misri (v. 970 h/1563 m) təkfir mövzusunda hökm verməyin sadəcə müctəhidin haqqı olduğu barədə deyir:

 

فهذا وما قبْلَه صريحٌ في أنَّ ألفاظَ التكفيرِ المعروفةَ في الفتاوى مُوجِبةٌ للردّةِ عن الإسلام حقيقةً , وفي البزَّازيةِ : ويُحكى عن بعضِ مَن لا سلَفَ له أنه كان يقول ما ذُكِر في الفتاوى أنه يكفُر بكذا وكذا فذاك للتخويف والتهويل لا لحقيقةِ الكفرِ , وهذا كلام باطلٌ إلى آخره
والحقُّ أنَّ ما صحَّ عن المجتهدِ فهو على حقيقتِه وأما ما ثبَت عن غيرِه فلا يُفتى به في مثلِ التكفير

"Yuxarıda və ondan öncə zikr etdiyim, açıq şəkildə ifadə edir ki, fətvalarda qeyd edilən məlum təkfir ləfzləri həqiqi mənada İslamdan çıxmağa səbəbdir.
"Əl Bəzzəziyyə" adlı kitabda deyilir: "Daha öncə analoji görüşdə bənzərləri olmayan kimsələrdən nəql edildiyinə görə, fətvalarda "filan şey səbəbilə küfrə düşər" şəklində zikr edilən görüşlər sadəcə qorxutmaq və çəkindirmək üçündür, həqiqi mənada küfr deyil. Bu tamamilə batil bir görüşdür."
Doğru olan budur ki, müctəhidlərdən səhih olaraq sabit olanlar həqiqi mənasındadır. Müctəhid olmayanlardan sabit olana gəlincə, təkfir kimi məsələlərdə belə şeylərlə fətva verilməz. (Daha sonra İbn Huməmin yuxarıdakı sözlərini nəql edir)."

 

Qaynaq: İbn Nuceym: Əl Bəhrur Raiq Şərhu Kənzid Dəqaiq: 5/202
Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə: 1418/1997

Gördüyümüz kimi, üsulçu alim İbn Nuceym də təkfir mövzusunda qərar verməyin ancaq müctəhidlərin haqqı olduğunu açıq şəkildə zikr edir.
Hənəfi alimlərindən Əhməd Əl Həməvi "Ğamzu Uyunil Bəsair" adlı şərhinin riddət babında eyni sözləri təqrir mahiyətində zikr etmişdir.

[Muslih]

Hənəfi alimlərindən, böyük mühəddis Muhəmməd Ənvər Əl Kəşmiri (1292-1352 h) Buxarinin səhihini şərh etdiyi "Feyzul Bari alə Sahihil Buxari" adlı kitabında deyir:

 

أما محمدُ بنُ عبد الوهّابِ النجْدي فإنه كان رجلاً بَليداً قليلَ العلمِ ، فكان يتسارَع إلى الحكمِ بالكفرِ ، ولا ينبغي أنْ يقتحِمَ في هذا الوادي إلا مَن يكون متيَقِّظاً مُتقِناً عارفاً بوجوهِ الكفر وأسبابه

"Muhəmməd bin Abdil Vəhhab Ən Nəcdiyə gəlincə, şübhəsiz ki o, axmaq və elmi qıt bir adam olmuşdur. Küfr hökmü verməyə tələsərdi.
Halbuki, bu vadiyə ancaq diqqətli, mahir, küfrün forma və səbəblərini yaxşı bilən kimsənin girməsi lazımdır."

 

Qaynaq: Ənvər Şah Əl Kəşmiri: Feyzul Bari: 1/252
Beyrut: Darul Kutibil İlmiyyə: 1426/2005

Günümüzdə təkfir mövzusunda ən tələskən olanların məhz "sələfiyyə" qaynaqlı kimsələr olduğu günəş kimi açıqdır.
Əgər Ənvər Şah Kəşmiri kimi küfr məsələrində mütəxəssis bir alim, "mücəddid" Muhəmməd bin Abdil Vəhhəbı təkfir məsələsində söz deməyə haqlı saymayıbsa, onun təqlidçilərinin təkfir əhliyəti haqda düşünməliyik?

[Muslih]

Şafi alimlərindən İmamul Harameyn Əbul Məali Əl Cuveyni (419-478 h/1028-1080 m) "Ğiyəsul Uməm fi İltiyəsiz Zuləm" adlı kitabında deyir:

 

فإِنْ قيلَ : فَصِّلُوا مَا يَقْتَضِي التكْفيرَ وما يُوجِبُ التبديعَ والتضليلَ

قلنا: هذا طَمَعٌ فِي غَيْرِ مَطْمَعٍ ؛ فإِنَّ هذا بَعِيدُ الْمَدْرَكِ وَمُتَوَعِّرُ الْمَسْلَكِ ، يَسْتَمِدُّ مِنْ تَيّارِ بِحارِ عُلُومِ التَّوْحِيدِ ، ومَن لمْ يُحِطْ بِنِهاياتِ الْحَقَائِقِ ، لَمْ يَتَحَصَّلْ فِي التَّكْفِيرِ عَلَى وَثَائِقَ ، وَلَوْ أَوْغَلْتُ فِي جَمِيعِ ما يتعلَّق به أَطْرافُ الكلامِ في هذا الكتابِ ، لَبلَغ مُجَلّدَاتٍ ؛ ثمّ لا يَبْلُغ مُنْتَهَى الغاياتِ

 

"Əgər – "Təkfir etməyi tələb edəni və (sahibini) bidətçi, zəlalət əhli saymağı vacib qılanı bir-birindən ayıraraq izah edin!" – desələr, (cavabında) deyərik: “Bu, çox çətin bir şeyi istəməkdir. Çünki bu, çətin dərk olunan bir mövzu, ağır bir məsləkdir. Tövhid elmlərindən ibarət dəryaların axıntısından uzanan bir mövzudur.

Kim həqiqətləri biliyi ilə tamamilə əhatə etməyibsə, təkfir məsələsində vəsiqələri/dəlilləri əldə etməmişdir.

Bu kitabdakı söhbətin toxunduğu bütün kənar mövzuların daha da dərininə dalsaydım (kitab) neçə-neçə cildlər olardı, lakin yenə də hədəf tam hasil olmazdı."

 

Qaynaq: Əbul Məali Əl Cuveyni: Ğiyəsul Uməm: 137

İskəndəriyyə: Darud Dəava

 

 

Təliq: Bu sözlərdən anlayırıq ki, sahibini kafir etməyi gərəkdirən sözlər və əməlləri, sahibini kafir etməyi gərəkdirməyən sözlər və əməllərdən ayırmaq çox çətin bir məsələdir.

O qədər çətindir ki, iki Haramın imamı Əl Cuveyni kimi bir alim bu işin ağırlığından söz açır. Alləmə Əl Cuveyni vurğulayır ki, təkfirdə sağlam zəmin üzərində durmaq üçün sadəcə olaraq fiqh və bəzi digər elmləri oxumaq kifayət etmir. Ona görə bu məsələ tövhid elminin dərinliklərinə vaqif olmuş mütəxəssis alimlərin girişə biləcəkləri bir məsələdir.

 

İmamul Harameyn Əbul Məali Əl Cuveyni – rahmətullahi aleyhi – bu işin yüzdə yüz mütəxəssis alimlərin işi olduğunu, fəqihlərin işi olmadığını digər kitabında belə ifadə edir:

 

ولا حاجةَ إلى تفْصيلِ القوْلِ فيما يَكُونُ رِدَّةً مِنَ الأَقْوَلِ وإنما يَغمُضُ الكلامُ في تكْفيرِ المتَأَولينَ مِن أَهْلِ البِدَعِ , وليس ذلك مِن فَنّ الفقهِ

 

"Sözlərdən nəyin riddət olması haqqında məsələnin təfsilatına girməyə ehtiyac yoxdur.

Bidət əhlindən təvil edənlərin təkfiri haqqındakı söhbət sadəcə olaraq çox qarışıqdır və bu, fiqh fənninə aid deyildir."

 

Qaynaq: İmamul Harameyn Əl Cuveyni: Nihəyətul Mətləb: 17/162

Darul Minhəc: 1428/2007

 

 

Təliq: Bu sözlərində yenə İmam Cuveyni təkfir mövzusunun qarışıq və qəliz bir mövzu olmasına diqqət çəkir.

Əgər belə böyük bir alim üçün, dahi bir İslam zəkası üçün təkfir mövzusu qəliz və qarışıq görünürsə o zaman bizim bu sağa-sola təkfir edən cahillərin halı necə olmalıdır?

Cuveyninin bu sözlərindən yenə anlaşılır ki, bu məsələ fəqihlərin altından çıxa biləcəkləri məsələ deyildir, çünki bunun öyrənildiyi fənn fiqh fənni deyildir.

Elə isə fiqhdən daha təharət bölümünə belə yetərincə vaqif ola bilməmiş cahillərin təkfir əhliyyəti varmı? Əsla!

 

[Muslih]

Maliki məzhəbindən olan böyük üsulçu Şihabuddin Əl Qarafi (v. 684 h/1285 m) məşhur "Əl Furuq" adlı əsərində küfr olan günahla, küfr olmayan günah arasında fərqi izah edərkən təkfir məsələsində əhliyyətin vacibliyi haqda deyir:

 

بل التعرُّض إلى الحدِّ الذي يمتازُ به أعلى رُتَبِ الكبائر مِن أدنى رُتَبِ الكفْرِ عَسيرٌ جدًا , بلِ الطريقُ المحصِّل لذلك أن يُكثِرَ مِن حفْظِ فتاوى المتقدِّمِين المقتدَى بهم مِن العلماءِ في ذلك وينظُرَ ما وقَع له هل هو مِن جنْسِ ما أفتوا فيه بالكفر أو مِن جنْس ما أفتوا فيه بعدَمِ الكفرِ , فيُلحِقَه بعدَ إمْعانِ النظَرِ وجوْدة الفكْرِ بما هو مِن جنْسِه
فإنْ أشكَل عليه الأمرُ أو وقَعتِ المشابهةُ بين أصْلَين مُختلفَين أو لم تكن له أهليةُ النظْرِ في ذلك لقصورِه وجَب عليه التوفيقُ ، ولا يُفتي بشيءٍ فهذا , هو الضابطُ لهذا الباب

"Böyük günahların ən üst səviyyəsinin küfrün ən alt səviyyəsindən ayrıldığı həddi müəyyən etmək çox çətindir. Bu bacarığı əldə etməyə götürən yol, tabe olunan qədim alimlərin bu haqdakı fətvalarını bolca hifz etmək və vaqe olan işin alimlərin küfr olduğuna fətva verdiyi cinsdənmi yoxsa, küfr olmadığına fətva verdikləri cinsdənmi olduğuna baxmaqdır ki, beləcə diqqətli incələmədən və dərin təfəkkürdən sonra o işi öz cinsinə qatsın.
Əgər məsələ ona problemli gələrsə və ya iki müxtəlif əsl arasında bənzərlik ortaya çıxarsa və ya o adamın öz qüsuru səbəbilə incələmə əhliyyəti olmazsa, onun üzərinə vacib olan susmaqdır və bu haqda heç bir fətva verməməlidir! Bu dediyimiz sözügedən bab (təkfir) üçün qaydadır/prinsipdir."

 

Qaynaq: Şihabuddin Əl Qarafi: Əl Furuq: 4/268
Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə: 1418/1998

Təliq: İmam Qarafinin sözlərindəki faydaları belə tərtibləmək olar:
1. Bu məsələ hətta fətva əhli üçün belə ağır məsələlərdəndir.
2. Bu barədə qənaətə varmaq iki cür bilgiyə möhtacdır:
a ) Qədim alimlərin bu haqda görüşlərini incələmək.
b ) Vaqe olan hadisəyə vaqif olub, verilmiş fətvaya uyğunluğunu kontrol etmək.
3. Bu babda söz, uyulan qədim mötəbər alimlərindir. Hətta sonrakı fəqihlər belə onların fətvalarına uymalıdır.
4. Bu məsələdə ümumi elmi əhliyyət şərtdir ki, bunun qazanılması uzun illərin zəhmətinin nəticəsidir və buna çox az insan nail ola bilir. Dolayısıyla avamın bu barədə danışması qətiyyən caiz deyil.
5. Bir şeyin küfr olub olmadığında qarışıqlıq meydana gələrsə, o məsələdə susmaq vacib, fətva vermək haramdır.

[Muslih]

Təkfir məsələsinin təhlükəsindən söz edənlərdən biridə Şeyxul İslam Təqiyyuddin Əs Subkidir (683-756 h/1284-1355 m). Bunu Hənəfi alimlərindən Abdul Vəhhab Əş Şərani "Əl Yəvəqit vəl Cəvəhir fi Bəyəni Aqaidil Əkəbir" adlı əsərində ondan nəql etmişdir:

قُلتُ : وقد رأيْتُ سؤالاً بخطِّ الشيخِ شِهابِ الدين الأذْرَعِي صاحبِ القُوت , قدَّمه إلى الشيخِ شيخِ الإسلامِ تقيِّ الدينِ السُّبكِيّ رحِمه الله وصورتُه : ما يقول سيدُنا ومولانا شيخُ الإسلامِ في تكفيرِ أهلِ الأهواء والبِدَع ؟
فكتَب إليه : "اعلَمْ أخي وفّقني الله وإياك أنَّ الإقدامَ على تكفيرِ المؤمنين عسِرٌ جِدّا , وكلُّ مَن في قلبِه إيمانٌ يستعظِم القولَ بتكفيرِ أهلِ الأهواء والبِدَع مع قولِهم لا إله إلا الله محمد رسول الله . فإنَّ التكفيرَ أمرٌ هائلٌ عظيمُ الخَطَرِ , ومَن كفَّر إنساناً فكأنّه أخْبَرَ عن ذلك الإنسانِ بِأنّ عاقبتَه في الآخرة العقوبةُ الدائمةُ أبدَ الآبدين , وأنّه في الدنيا مُباحُ الدَّمِ والمالِ لا يُمكَّن مِن نكاحِ مسلمةٍ ولا تجرِي عليه أحكامُ أهلِ الإسلامِ في حياتِه ولا بعد مماته
والخطأ في قتلِ مسلمٍ أرجحُ في الإثم مِن تركِ قتلِ ألفِ كافرٍ . ثُمّ إنّ تلك المسائِلَ الّتي يُحكَم فيها التّكفير لِهؤلاءِ المُبتدِعة في غايةِ الدّقة والغُموضِ لكثرةِ شُعَبِها ودِقّةِ مَدارِكها واختلافِ قرائِنِها وتفاوُتِ دواعي أهلِها , ويحتاج مَن يُحيطُ بالحقِّ فيها إلى الاستقصاءِ في معرفةِ الخطأ بسائر صنوفِ وجوهِه , وإلى الاطّلاع على حقائقِ التّأويلِ وشَرائطِه في الأماكِن ومعرفةِ الألفاظِ المحتمَلة للتّأويلِ وغيرِ المحتمَلة , وذلك يستدعي معرفةَ جميعِ طرُق أهلِ اللِّسانِ مِن سائرِ قَبائلِ العرَب في حقائِقها ومجازاتِها واستعاراتِها ومعرِفة دقائقِ الأمورِ في عِلمِ التَّوْحيدِ إلى غير ذلك مِمّا هوَ متَعَذِّر جدّا في غالِب العُلماء فضلاً عن غيرِهم" , وأطال في ذلك ثم قال : فعُلِم أنّ القوْلَ بتكفيرِ أهلِ الأهواء والبدع يحتاج إلى أمريْنِ عزيزيْنِ
أحدُهُما : تحريرُ المعتقَد , وهوَ صعبٌ مِن جِهةِ عدمِ الاطّلاع على ما في القلب وتخليصِه مِمّا يُشَوِّبه , مع تعذُّر أنّ الشّخصَ ينطِق عند حاكمٍ بما يعرِف أنّ به يكون قتلُه , هذا أمرٌ أعزّ مِن الكبريت الأحمر , وكذلك البيّنَة على ما في قلْبِ الشّخصِ يتعذّر إقامتُها
الثاني : أنَّ الحكْمَ بأنّ ذلك كفرٌ صعبٌ مِن جهة صعوبةِ علمِ الكلامِ ومواطنِ الاستنباطِ وتمييز الحقِّ فيه مِن غيرِه , وإنما يحصُل ذلك لرجُلٍ جمَع صِحّة الذّهْن ورياضةَ النّفْسِ حتّى خرَج عن الهواءِ والتّعصُّبِ بالكليّةِ مع امتلائِه مِن علومِ الشّريعةِ والاطلاعِ على أسرارِها ومَنازعِ الأئمة المجتهدين فيها وهذا أقلُّ أنْ يُوجدَ الآن عند شخصٍ , وإذا كان الإنسان يعجِز عن تحريرِ اعتقادِ نفسِه في عِبارةٍ فكيفَ يقدِر على تحريرِ اعتقادِ غيرِه في عبارة ؟
فالأدب مِن كُلِّ مُؤمن أنْ لا يُكفِّرَ أحدًا مِن أهلِ الأهواءِ والبِدَعِ , لا سِيَّمَا وغالبُ أهلِ الأهواءِ إنَّما هُم عَوامُّ مقلِّدون لبعضِهم بعضاً , لا يعرِفون دليلا يناقِض اعتقادَهم , اللهم إلا أنْ يخالفوا النصوصَ الصريحةَ التي لا يحتمِل التأويلَ عناداً وجَحْداَ , فلِلْعُلماءِ في ذلك النظرُ" انتهى كلام الشيخ تقي الدين السبكي

"Mən (Şarani) deyirəm: "Qutul Muhtəc Şərhul Minhəc" adlı əsərin sahibi Şeyx Şihəbuddin Əl Əzrainin xətti ilə yazılmış bir sual gördüm. Əzrai bu sualı Şeyxul İslam Təqiyyuddin Əs Subkiyə - rahiməhullah - ünvanlamışdı:
"Seyyidimiz, Mövlamız, Şeyxul İslam hava və bidət əhlinin təkfiri haqda nə buyurur?"

Şeyxul İslamın cavabı: "Allah məni və sizi müvəffəq etsin! Bil ki, möminin təkfirinə girişmək çox ağır işdir! Qəlbində iman olan hər kəs, Allahdan başqa ilah olmadığını və Muhəmmədin Allahın elçisi olduğunu deyən hava və bidət əhlinin təkfiri məsələsini böyük bir iş olaraq görməlidir!
Çünki təkfir, qorxulu və təhlükəsi böyük bir məsələdir. Kim bir insanı təkfir edərsə, sanki onun Axirətdəki aqibətinin əbədi əzab olduğunu, dünyada canının və malının halal olduğunu, bir müsəlman qadınla evlənə bilməyəcəyini, həyatında və ölümündən sonra onun üzərində İslam əhkamının cari olmayacağını xəbər vermişdir.
Bir müsəlmanın (təkfir edilərək) öldürülməsindəki xəta, min kafiri (təkfir etməyərək) öldürməməkdəki xətadan günah baxımından daha böyükdür.
Bundan başqa mübtədilərin təkfir edildiyi məsələlər, şöbələrinin çoxluğu, dəlillərinin incəliyi, qərinələrinin fərqliliyi və onları buna təşviq edən motivlərin müxtəlifliyi səbəbilə çox incə və çox qaranlıq məsələlərdir.
Bu məsələdə haqqı əhatə edən kimsə, məsələnin digər yönlərindəki xətaları üst səviyyədə bilməyə möhtacdır. Belə birisi, təvilin həqiqətini/mahiyyətini, müxtəlif yerlərdəki şərtlərini, təvilə açıq və qapalı ləfzlərini bilməlidir. Bu isə öz növbəsində digər Ərəb qəbilələrinin bütün ləhcələrini, onların həqiqətini, məcazını, istiarəsini, Tövhid elmindəki məsələlərin incəliklərini bilməyi tələb edir. Bu da, digərləri bir yana, alimlərin belə əksəriyyəti üçün çox qəliz işlərdəndir". Sonra bu barədə uzun uzadı danışaraq dedi:
"Məlum oldu ki, hava və bidət əhlinin təkfiri iki böyük məsələyə möhtacdır:
1. Etiqadın analizi. Bu isə çətin işdir. Çünki qəlbdə olana vaqif olmaq və onu qarışdıran şeylərdən arındırmaq olmur. Həmçinin kiminsə hakim qarşısında ölümünə səbəb olacaq şeylər danışması mümkün deyil. Bu nadir olan bir şeydir. Həmçinin insanın qəlbində olana dəlil gətirmək də imkansızdır.
2. Bir şeyin küfr olduğuna qərar vermək Kəlam/Əqidə elminin, istinbat yerlərinin çətinliyi, bu mövzuda haqqı batildən seçməyin ağırlığı yönündən çətindir. Bunu ancaq o kimsə edə bilər ki doğru düşüncə, nəfsini hesaba çəkmə bacarıqlarını özündə toplasın ki, tamamən hava və təəssübə qapılmasın. Belə birisi həmçinin şəri elmləri və onun sirlərini bilməli və müctəhid imamların bu sahədəki şövqünə sahib olmalıdır.
Bu isə, hazırda bir şəxsdə ən az görülən şeydir. İnsan hansısa bir ibarədə öz etiqadını (haqqa müvafiqliyini) analiz etməkdən acizkən, hansısa bir ibarədə başqasının etiqadını necə analiz edə bilər?
Hər möminin riayət etməsi gərəkli olan qayda budur: O, hava və bidət əhlindən heç kimi təkfir etməməlidir. Xüsusəndə hava əhlinin əksəriyyətinin öz etiqadlarına zidd olan bir dəlil bilməyən, bir birini təqlid edən avam kütləsi olmasını nəzərə alarsaq.
Onların inad və cuhudla, təvilə açıq olmayan sarih nasslara müxalif olmaları istisna. Alimlərin bu barədə ixtilafı vardır." Şeyx Təqiyyuddin Əs Subkinin sözləri burada bitdi."

 

Qaynaq: Abdul Vəhhab Əş Şərani: Əl Yəvəqit vəl Cəvəhir: 530-531
Beyrut: Daru İhyəit Turasil Arabi

Təliq: Nəqlin yaxşı anlaşılması üçün bəzi məqamlara diqqət çəkmək istərdim:
1. Sualı verən sıradan bir insan deyil, məşhur Şafi fəqihi, Minhəc şarihi Şihəbuddin Əl Əzraidir. O belə təkfir məsələsini Şeyxul İslam Təqiyyuddin Əl Subkidən öyrənməyə çalışır. Əgər fəqihlər bu məsələdə ehtiyatlı davranıblarsa oxuduqları ən böyük fiqh kitabı “Fiqhus Sunnə” olan cahillər haqqında nə deməli?
2. Əgər bir tərəfdə haqqında şübhə olan bir müsəlmanı təkfir etmək, digər bir tərəfdə isə kafir olan birinin haqqındakı şübhədən dolayı İslamına hökm vermək məsələsi varsa bunlardan birincisi daha qorxuludur. Qısa desək, əgər səhvimizdən dolayı bir kafir müsəlman adlanacaqsa, bu səhv bir müsəlmanı təkfirdəki səhvdən daha xeyirlidir. Və bu nisbət minə birdir.
3. Təkfir məsələsi bir çox Şəri və alət elmlərini bilmək üzrə məbnidir. Təkfirdən ancaq bu elmlərə üstün səviyyədə yiyələnənlər danışa bilər.
4. Etiqadın yeri qəlbdir. Biz hər nə qədər hökm verərkən qəlblərə vaqif ola bilmədiyimiz üçün zahirlə əməl etsəkdə, bəzən zahirlərin qəlbdəkinə dəlaləti fərqlilik ərz edə bilir. Bu da təkfiri çətinləşdirən amillərdəndir.
5. İmam Subki öz dönəmində belə, təkfir əhliyyətinə sahib olan alimlərin çox az olduğunu qeyd edir. Halbuki onun yaşadığı əsr elmin qızıl əsrlərindən biridir.
6. İmam Subki bir çox məsələdə olduğu kimi, təkfirin də iki rükn üzərinə bina edildiyini qeyd edir:
A ) Müzakirəyə çıxarılan şeyin mahiyyətini bilmək.
B ) Şəriətin bu haqda hökmünü bilmək.
Çox təssüf ki, günümüzdə verilən hökmlərin bir çoxu ətrafında nə baş verdiyini anlamayan və Şəriətin bu baş verənlər haqqındakı hökmünü bilməyən cahillər tərəfindən verilir.
7. İmam Subkinin " təvilə açıq olmayan sarih nasslara müxalif olmaları istisna " sözünə gəlincə, bu mütləq bir söz olmayıb, yenədə təkfir üçün əhliyyətə işarə edir. Çünki nassların təvilə ehtimalını, əsl müxalifətin mahiyyətini ancaq müəyyən elmlərdə irəliləmiş insanlar bilər.

[Usuli]

Əqidə üzrə ixtisaslaşmış alimlərdən Əbu Həmid Əl Ğazali (450-505 h/1058-1111 m) təkfir edənin bilməsi gərəkli şeylər haqqında danışarkən deyir:

 

الفصلُ العاشِرُ : شروطُ التواترِ والإجماعِ والبرهان

قدْ فُهمتْ مِنْ هذه التَّكْفِيرات أنَّ النظرَ في التكفيرِ يَتعلَّقُ بِأمورٍ

أحدُها : أنَّ النصَّ الشرعيَّ الذي عدَلَ بِه عنْ ظاهِرهِ ، هلْ يحتَمِل التأوِيلَ ؟ أمْ لا ؟ فإنْ احتَملَ ، فَهَلْ (تأوِيلُه) قريبٌ ؟ أم بعِيدٌ ؟

ومَعرفةُ ما يَقبَل التأوِيلَ ، ومَا لا يَقبَلُ التأوِيلَ ليْسَ بِالهيِّن ، بَلْ لا يَستَقِلُّ بِه إلاَّ المَاهِرُ الحَاذِقُ فِي عِلْمِ اللُّغَةِ ، العَارِف بأصُولِ اللَّغةِ ، ثُمَّ بِعادَةِ العَربِ فِي الاسْتِعمالِ في اسْتِعاراتِها ، وتَجوُّزاتِها ، ومِنهاجِها في ضربِ الأمثالِ

 

الثاني : في النصِّ المَتْروكِ ، أنَّهُ ثَبتَ تَواتُراً ؟ أوْ آحاداً ؟ أوْ بِالإجْماعِ المُجرَّدِ ؟ فإنْ ثَبَتَ تَواتُراً  فَهَلْ عَلى شَرطِ التَواتُرِ ؟ أمْ لَا ؟ إذْ رُبَّما يظنُّ المُسْتَفِيض مُتَواتِراً . وحدُّ التواترِ ما لا يُمْكِنُ الشَّك فيه ، كالعلمِ بِوُجودِ الأنبِياءِ ، وَوُجودِ البِلادِ المشهورةِ وغَيْرِها . وأنَّه مُتَواتِرٌ في الأعْصارِ كلِّها ، عَصْراً بَعْد عصْرٍ إلى زَمانِ النُّبُوَّةِ . فَهلْ يُتَصوَّرُ أنْ يَكونَ قَدْ نَقَصَ عَدَدُ التواتُرِ في عَصْرِ مِنْ الأعْصارِ ؟ وشرْط التواتُرِ أنْ لَا يَحْتمِلَ ذَلك ، كَما في القُرآنِ

أمَّا في غيْرِ القُرآنِ فَيَغْمُضُ مدْرك ذلك جداً ، ولا يَستَقِلُّ بإدْراكِهِ إلَّا البَاحِثونَ عَنْ كُتُبِ التواريخِ ، وأحْوالِ القُرونِ المَاضِيةِ ، وكُتُبِ الأحَادِيثِ ، وأحْوالِ الرِّجالِ وأغْراضِهمْ في نقْلِ المَقالاتِ .إذْ قَدْ يُوجَد عَددُ التواتُرِ في كُلِّ عصْرِ ، ولا يحْصلُ بِه العلْمُ

إذْ كانَ يتصوَّر أنْ يَكونَ لِلجَمْعِ الكَثِيرِ رابِطَةٌ في التوافُقِ ، لا سِيَّما بَعْدَ وُقوعِ التَّعصُّبِ بيْنَ أرْبابِ المَذاهِبِ . ولذلك ترَى الروافض يَدَّعُونَ النصَّ عَلى عَلِيِّ بْنِ أبِي طَالِب رَضِي اللهُ عنْهُ في الإمامَةِ لِتَواتُرِه عنْدَهمْ ، وتَواتَرَ عنْدَ خُصومِهمْ في أشْياءٍ كثيرةٍ خِلافُ ما تَواترَ عنْدَهُمْ لِشِدَّةِ تَوافُقِ الرَّوافِض عَلى إقامَةِ أكاذِيبِهِمْ واتِّباعِها

وأمَّا ما يسْتنِدُ إلى الإجْمَاعِ فَدرْكُ ذلكَ مِنْ أغْمَضِ الأشْياءِ ، إذْ شرْطُه أنْ يَجْتمِعَ أهْلُ الحَلِّ والعَقْدِ في صَعِيدٍ واحِدٍ ، فَيتَّفِقُوا عَلى أمْرٍ واحِدٍ اتِّفاقاً بِلَفْظٍ صَرِيحٍ ، ثُمَّ يَسْتَمِرُّوا عليْهِ ، مَرَّةً عنْدَ قوْمٍ ، وَإلى تَمامِ انْقِراضِ العصْرِ ، عنْدَ قوْمٍ

أوْ يُكَاتِبُهمْ إِمامٌ في أقْطارِ الأرْضِ ، فَيأْخُذ فَتاوِيهِمْ في زَمانٍ واحِدٍ ، بِحَيْثُ تَتَّفِقُ أقْوَالُهمْ اتِّفاقاً صَرِيحاً ، حتَّى يَمْتَنِعَ الرُّجوعُ عنْه ، والخِلاف بعْدَهُ

ثُمَّ النَّظَرُ في أنَّ مَنْ خالَفَ بَعْدَهُ هلْ يَكْفُرُ ؟ لأنَّ مِنَ النَّاسِ مَنْ قالَ : إِذَا جَازَ فِي ذَلِك الوقْتِ أنْ يَخْتَلِفوا ، فَيُحْمَلُ تَوافُقُهمْ عَلى اتِّفاقٍ ، وَلا يَمْتَنع عَلى واحِدٍ مِنْهُمْ أن يرجِعَ بَعد ذلك وهَذا غامِضٌ أيْضاً

 

الثَّالِثُ : النَّظرُ فِي أنَّ صاحِبَ المَقالِ هلْ تَواتَرَ عنْدَهُ الخَبَرُ ؟ أوْ هل بلغَهُ الإجْمَاعُ ؟ إذْ كُلُّ مَنْ يُولدُ لا تَكونُ الأمُورُ عنْدَه مُتَواتِرَةً. ولا مَواضِع الإجْماع عنْدَه مُتَمَيِّزَةً عَنْ مَواضِعِ الخِلافِ وإنَّما يُدْرِك ذلك شيْئاً فَشَيْئاً

وإنَّما يَعْرِفُ ذلك مِنْ مُطالَعَةِ الكُتُبِ المُصَنَّفَةِ فِي الاخْتِلافِ والإجْمَاعِ لِلسَّلَف . ثُمَّ لا يَحْصُل العِلْم فِي ذَلك بِمُطالَعةِ تَصنِيفٍ ، ولا تَصْنِيفَيْنِ ، إذْ لا يَحصُل تَواترُ الإجْماع بِه

وقَدْ صَنَّفَ أبُو بَكْر الفَارِسي رَحِمَهُ اللهُ ، كِتاباً في مَسائِل الإجْماعِ ، وأُنْكِرَ عليْهِ كَثِيرٌ مِنْهُ ، وخُولِفَ فِي بَعْضِ تلك المسائِلِ

فإذَا مَنْ خَالَف الإجْماعَ ، ولَمْ يَثْبُتْ عِنْدَهُ بَعْد فَهُوَ جاهِلٌ مُخْطِئٌ ، وليْسَ بِمُكَذِّبٍ ، فَلا يُمْكِنُ تَكْفِيره . والاسْتِقْلال بِمعْرِفَةِ التَّحْقِيق فِي هذا ليْسَ بِيَسِيرٍ

 

الرَّابِعُ : النَّظَرُ فِي دَلِيلِه البَاعِث على مُخالَفةِ الظاهِرِ : أَهُوَ عَلى شرْطِ البُرْهَان ، أمْ لَا ؟

ومعرِفَةُ شرْطِ البُرهان لا يُمكِنُ شرْحُها إلَّا في مُجَلَّدَاتٍ ، وما ذكرْنا في كِتابِ (القِسْطاسُ المُسْتَقِيمُ) وكِتابِ (مِحَكُّ النَّظرِ) أُنْمُوذَجٌ مِنْهُ . وتَكِلُّ قَريحِةُ أكثر فُقَهاء الزَّمانِ عَنْ قَصِّ شَرْطِ البُرْهان عَلى الاسْتِيفَاء ، ولا بُدَّ مِنْ مَعرفَةِ ذَلك ، فإنَّ البُرْهان إذا كانَ قاطِعاً ، رُخِّص في التأوِيل وإن كان بَعِيداً ، فإذا لمْ يَكُنْ قَاطِعاً لمْ يُرخَّص إلَّا في تَأْوِيلٍ قَرِيبٍ سابِقٍ إلى الفَهْمِ

 

الخَامِسُ : فِي أنَّ ذِكرَ تِلك المَقالةِ : هَلْ يعظُمُ ضَررُها فِي الدِّين ؟ أمْ لا ؟

فإنَّ ما لا يعظُمُ ضَرَرُه في الدِّينِ ، فالْأَمْرُ فِيهِ أسْهَلُ ، وإنْ كان القوْلُ شَنِيعاً وظاهِرَ البُطْلان كَقوْلِ الإمَامِية المُنْتَظِرة : إنَّ الإمامَ مُخْتَفٌ فِي سرْدابٍ ، وإنَّه ينْتَظِر خُروجَه

فإنَّه قَوْلٌ كاذِبٌ ، ظَاهِرُ البُطْلان ، شَنِيعٌ جِداً ، ولَكِن لا ضَرَرَ فِيه عَلى الدِّينِ ، إنَّما الضَرَرُ عَلى الأحْمَقِ المُعْتَقِدِ لذلك ، إذْ يَخْرجُ كُلُّ يوْمٍ مِنْ بَلدِهِ لِاسْتِقْبَالِ الإمامِ حَتَّى يَدْخُلَ اللَّيْل ، فيرْجِع إلى بَيْتِه خَاسِئاً

وهذا مثالٌ والمَقْصودُ أنَّه لا يَنْبَغِي أنْ يُكفَّر بِكلِّ هَذيان ، وإنْ كانَ ظَاهِر البطلان

فإذا فَهِمْتَ أنَّ النظرَ في التكْفِيرِ مَوْقُوفٌ عَلى جَميعِ هَذه المَقاماتِ التِي لا يَستقِلُّ بآحادِها المُبرِّزُونُ ، عَلِمْتَ أنَّ المُبادِرَ إلى تكْفِيرِ مَنْ يُخالِفُ الأشْعَرِيَّ أوْ غَيْرَه ، جَاهِلٌ مُجازِفٌ

وكيْفَ يَستقِلُّ الفَقِيهُ بِمُجرَّدِ الفقْهِ بِهذا الخَطْبِ العَظِيمِ ؟ وَفي أيِّ رُبْعٍ مِنْ أرْباعِ الفقْهِ يُصادِفُ هَذه العُلوم ؟

فإذا رأيْتَ الفَقِيهَ الَّذِي بِضاعَتُه مُجرَّدُ الفقْه ، يَخُوضُ في التكْفِيرِ والتضْلِيلِ ، فأعْرِضْ عنْه ، ولا تُشْغِلْ بِه قلْبَك ولِسانَك ، فإنَّ التحدِّي بالعُلُومِ غَرِيزةٌ في الطبْع ، لا يصْبِر عنْه الجُهال ، ولأجْلِه كَثُرَ الخِلافُ بيْنَ الناسِ ، ولوْ يَنكُث مِن الأيْدِي مَنْ لا يدْرِي ، لَقَلَّ الخِلافُ بيْنَ الخَلْقِ

 

“Onuncu fəsl: Təvatür, İcma və Dəlilinin şərtləri

Bütün bu təkfirlə bağlı məsələlərdən anlaşılan budur ki, təkfirlə məşğul olmaq bir çox məsələylə əlaqəlidir:

 

1. Zahirindən üz döndərdiyi şəri nass təvilə açıqdır, yoxsa yox? Əgər təvilə açıqdırsa, edilən təvil yaxın təvildir, yoxsa uzaq?

Təvilə açıq olanı olmayandan ayıra bilmək isə asan iş deyildir! Bunu ancaq elmdə mahir, lüğət elmində mütəxəssis, lüğətin qaydalarını, ərəblərin bunu istiarə, metafor olaraq necə işlətdiklərini, misal çəkmə adətlərini bilənlər vaqif olar.

 

2. Tərk edilən nass təvatürləmi, əhəd yollamı, yoxsa mücərrəd bir icmaylamı sabit olub? Əgər təvatürlə sabit olubsa, təvatürün şərtlərinə uyğundurmu, yoxsa yox? Çünki bəzən mustəfid mütavatir zənn edilər. Təvatürün ölçüsü elə bir ölçüdürkü, ona müvafiq şəkildə sabit olan xəbərdə şəkk etmək mümkün olmasın. Məsələn: peyğəmbərlərin, məşhur bölgələrin varlığı və s.

Daha sonra bu nassın Nübüvvət zamanına qədər bütün əsrlərdə mütavatir olub olmadığına, hansısa əsrdə təvatür üçün tələb edilən minimal sayın hasil olmadığının mümkünlüyünə baxılar. Təvatürün şərtlərindən biri, Qurani Kərimdə olduğu kimi, bu cür ehtimal daşımamasıdır.

Qurani Kərim xaricindəki şeylər üçün bunun bilinməsi çox çətindir. Bunu ancaq tarix kitablarını, öncəki əsrlərin hallarını, hədis kitablarını, hədis ravilərinin hallarını və nəql motivlərini araşdıran kimsələr bilər.

Bəzən elə olur ki, hər əsrdə təvatür üçün minimal ədəd təmin edilir, ancaq buna rağmən (qəti) elm hasil olmur. Çünki, böyük topluluğun bir birinə müvafiq olmaqda əlaqələrinin olması mümkündür. Xüsusən də məzhəblər/firqələr arasında təəssüb ortaya çıxdıqdan sonra.

Bu səbəblədir ki, öz aləmlərində təvatür dərəcəsində olduğu üçün rafizilər Əli bin Əbi Talibin – Allah ondan razı olsun - imamlığı haqda nassın olduğunu iddia edirlər. Halbuki onlar qatında mütəvatir olan bir çox şey varki, onların müxalifləri qatında bunun əksi mütəvatirdir. Çünki rafizilər yalanlarını ayaqda tutub, ona tabe olma xüsusunda bir birinə güclü uyum sağlayarlar.

İcmaya dayanan məsələlərin anlaşılmasına gəlincə, bu ən çətin işlərdəndir. Çünki icmanın şərtlərindən biri budur ki, bir bölgədəki “əhlul həll vəl aqd” sinfindən olan insanlar toplanıb, bir görüş üzərində açıq ləfzlərlə ittifaq etsinlər və bu ittifaqlarını sürdürsünlər. Bəzi alimlərə görə bu ittifaqın bir dəfə olması yetərlidir. Digərlərinə görə isə, əsrin sonuna qədər qalıcı olmalıdır.

Yaxud da bir imam eyni zaman içərisində müxtəlif yerlərdə olan alimlərə məktub yazıb, onların fətvalarını toplamalı və bu fətvalar açıq şəkildə üst üstə düşməlidir ki, bundan dönüş və bundan sonra ixtilaf imkansız olsun.

Daha sonra baxılar: sonradan bu ittifaqa müxalif olan küfrə girərmi? Çünki bəziləri belə deyirlər: Onların o zaman ixtilaf etmələri caiz idisə və müvafiq görüşləri ittifaqa həml edilibsə, onlardan birinin daha sonra görüşündən dönməsi imkansız bir şey deyildir. Bu nöqtə də həmçinin qapalıdır.

 

3. Görüş sahibinin qatında xəbər mütəvatirdirmi? Ona icma çatıbmı? Buna baxılar. Çünki heç kim anadan olanda mütavatirlərə vaqif olaraq, icma və ixtilafları seçəcək şəkildə doğulmur. Bunu yavaş yavaş, məsələ məsələ öyrənir.

Bunun üçün ixtilaf və icmalar haqqında sələfin təsnif etdiyi kitabları oxuyur. Bu barədə bir iki kitab oxumaqla elm hasil olmaz. Çünki icmanın təvatürü bu qədərlə hasil olmaz.

Əbu Bəkr Əl Farisi – Allah rəhmət etsin – icma edilmiş məsələlər haqda kitab təsnif etmişdir. Ancaq bir çox mövzuda tənqid edilmiş və bəzi mövzularda müxalifətlə qarşılaşmışdır.

Elə isə icmaya müxalif olub, daha sonra onun qatında icmanın sabit olmadığı halda, ona müxalif olan kimsə cahil bir xətakardır, inkarçı deyil. Dolayısıyla təkfiri mümkün deyil. Bu məsələdə dərinləşmək asan iş deyil.

 

4. Zahirə müxalifət etməyə itən dəlilə baxmaq lazımdır. Burhan olma şərtini daşıyırmı yoxsa yox?

Burhanın şərtini izah etmək üçün bir neçə cild kitab yazılmalıdır. “Əl Qistas Əl Mustəqim” və “Mihakkun Nəzar” adlı kitablarda anlatdıqlarımız bunun sadəcə örnəkləridir.

Zamanımızdakı fəqihlərin əksəriyyəti, burhanın şərtini tam şəkildə izah edə bilməzlər. Halbuki bunun bilinməsi qaçınılmazdır.

(Onu müxalifətə itən) Burhan qəti olduğu zaman, uzaq bir təvil olsa belə təvilə izin verilir. Burhan qəti olmadığı zaman isə ancaq yaxın, həmən ağla gələn təvilə izin verilir.

 

5. Ortaya qoyulan bu görüşün dinə zərəri böyükdürmü yoxsa yox. Buna baxılmalıdır.

Çirkin və batilliyi açıq olsa belə, dində zərəri böyük olmayan məsələlərin, işi asandır. Məsələn imamiyyədən qeybə çəkilmiş imamı gözləyənlərin “imam sərdabda gizlənib və onu gözləyirik” sözü kimi.

Bu söz yalan, batilliyi açıq və çox çirkin bir sözdür. Lakin, bunda dinə bir zərər yoxdur. Zərəri buna inanan axmağadır. Çünki, hər gün imamı qarşılamaq üçün öz yerindən çıxıb gecə düşənə qədər gözləyər və axşam yorğun olaraq evinə dönər.

Bu sadəcə bir misaldır. Demək istədiyim odur ki, batilliyi açıq olsa belə hər cəfəngiyata görə təkfir lazım gəlməz.

Təkfirin bütün bu saydıqlarımızdan asılı olduğunu anladınsa, bilmiş oldun ki, Əşariyə və ya başqasına müxalif olanı təkfirə tələsən kimsə, avantürist bir cahildir. Halbuki, elmdə mahir olanlar belə, saydığımız şeylərin bir qisminə vaqif deyil.

Elə isə mücərrəd fiqh bilgisinə sahib olan bir fəqih, bu məsələlərdə necə söz sahibi ola bilər? Bu saydıqlarımızı fiqhin hansı bölümündə öyrənib?

Sərmayəsi mücərrəd fiqhdən ibarət olan bir fəqihin, təkfir və tadlil (insanları bidətçi və sapıq elan etmə) məsələlərinə daldığını görsən, ondan üz döndər! Qəlbini və dilini onunla məşğul etmə.

Çünki bilgiylə meydan oxumaq, insan təbiətində bir instinkdir. Cahillər bu hissə qarşı səbr edə bilməz.

İnsanlar arasındakı ixtilaflar məhz cahillərin ucbatından çoxalır. Əgər bu iş cahillərin əlindən alınsa, insanlar arasında ixtilaflar da azalar.”

 

Qaynaq: Əbu Hamid Əl Ğazali: Məcmuətu Rəsəilil İməm Əl Ğazali: 280-281

Beyrut: Məktəbətul Asriyyə