Bu mövzudakı ismarıc sayı: 6

[Muslih]

بسم الله الرحمن الرحيم

 

Açıqlanması zəruri olan mövzuların ən önəmlilərindən biri “İbadətin” mahiyyəti məsələsidir.

Çünki İslam dininin əsli olan “Allaha şükr etmənin” vacibliyi prinsipi əsasən ancaq Ona ibadət etməklə reallaşır. Tövhid şükrün zirvəsidir.

Həmçinin dinin ikinci rüknü olan “Allaha nankorluq etmənin” haramlığı prinsipinin ən kobud formada pozulması, Ondan başqasına ibadət etməkdir. Şirk nankorluğun zirvəsidir.

Elə isə bizlər Allaha ibadət edib, Ondan başqasına ibadətdən qaçmaq üçün ibadətin mahiyyətini öyrənmək məcburiyyətindəyik.

Bizi buna vadar edən ikinci bir səbəb günümüzdəki zəlalət firqələrinin insanları xüsusən bu nöqtədə şirklə ittiham etməsidir. Bu mövzunun məşhur örnəyi Allahdan başqasına səslənmənin səslənilənə ibadət olması iddiasıdır. İş o qədər abdsurd səviyyəyə çatıb ki, bu firqənin bəzi debil nümayəndələri Universitetdə müəllimdən icazə alıb auditoryadan çıxmağı şirk sayırlar. Çünki tələbə beləcə özünə Allahdan başqa vəli təyin etmiş, o vəliyə ibadət etmişdir… Bir sözlə ibadətin mahiyyəti, bizimlə bu firqə arasındakı xilafın təməl ayrım nöqtələrindən biridir.

Bütün bu safsatalar arasında doğru yolu çizmək üçün bu mövzuda elm əhlinin görüşlərini paylaşmaq istəyirəm. İstilahda/termin olaraq ibadət nədir? Tövfiq ancaq Allahdandır.
 

[Muslih]

İtaət-İbadət-Şirk əlaqəsi haqqında İmam Əbu Hənifənin gözəl bir izahı vardır.

İmam Əbu Hənifənin (80-150 h/699-767 m) əqidəylə bağlı "Əl Alim vəl Mutəallim" adlı kitabında deyilir:

 

قال المتعلمُ رحِمه اللهُ : أخْبِرْني عن العبادة ما تفسيرها ؟

 

قال العالمُ رضِي اللهُ عنه : اسمُ العبادة اسمٌ جامعٌ يجتمِع فيه الطاعةُ والرَّغْبة والإقرار بالربُوبية . وذلك أنه إذا أطاعَ اللهَ العبدُ في الإيمانِ به دخَل عليه الرجاءُ والخوفُ مِن الله , وإذا دخَل عليه هذه الخِصالُ الثلاثُ فقدْ عبَده , ولا يكون مؤمنًا بغير رجاءٍ وخوفٍ , ولكنه رب مؤمن يكون خوفُه مِن اللهِ أشدَّ وآخرُ يكون خوفُه أقلَّ

وكذلك مَن أطاعَ أحدًا رجاءَ ثوابِه ومخافةَ عقابِه مِن دونِ اللهِ فقد عبَده

ولو كان العملُ بالطاعةِ وحْدَها في كلِّ شئٍ عبادةً لكانَ كلُّ مَن أطاعَ غيرَ اللهِ تعالى فقدْ عبَده

 

“Alim (Əbu Hənifə) – radiyallahu anh – dedi: İbadət sözü, toplayıcı bir sözdür ki, onda "itaət", "rəğbət", "Rububiyyət iqrarı" kimi xüsusiyyətlər birləşmişdir.

Qul, Ona iman mövzusunda Allaha itaət etdiyi zaman, onun qəlbinə Allahdan ummaq və qorxmaq daxil olar. Onun qəlbinə bu üç xüsusiyyət daxil olduğu zaman ona (Allaha) ibadət etmiş olar. "Ummaq" və "qorxu" olmadan qul mömin sayılmaz!

Lakin, çox mömin vardır ki, Allahdan qorxusu güclü olar, digər bir kimsə vardır ki, onun qorxusu daha azdır.

Eləcədə kim Allahdan başqa bir kimsəyə savabını umaraq və əzabından qorxaraq itaət edərsə, itaət etdiyi kimsəyə ibadət etmiş olar.

Əgər hər şeydə sadəcə itaət ibadət olsaydı, Uca Allahdan başqasına itaət edən hər kəs itaət etdiyi kimsəyə ibadət etmiş sayılardı.”

 

Qaynaq: Əbu Hənifə: Əl Alim vəl Mutəallim: 28

Təhqiq: Zahid Əl Kəvsəri: 1368

 

[Muslih]

Alləmə Əbu Bəkr İbn Furak (v. 406 h/1015 m) İmam Əbu Hənifənin məzkur kitabına yazdığı şərhdə İmamın sözlərini açıqlayaraq deyir:

 

واعلمْ أنه ليس معنى الطاعة معنى العبادة  , وقد يكون طاعة لا عبادة , ألا ترى أنه قال : { مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطَاعَ اللَّهَ } , ولا يُقال لِمَن أطاعَ الرسولَ أنه عبَد الرسولَ

لأنَّ العبادةَ طاعةٌ مخصوصةٌ , وهو أن يكون طاعةً معها خضوعٌ وتذليلٌ وتعظيمٌ وتقربٌ يُعتقَد معه الهيْبة بالمعبود , إذ لم يكون معنى الطاعة إلا معنى العبادة

والشيطان وإن أمَر موافقةَ الهوى ومخالفةَ الرحمن , فيوافق فعْلُ العبد ما دعا إليه الشيطانُ فإنه لا يصِحُّ أن يقالَ إنه عبَد الشيطانَ لِما لمْ يقصِد التقرُّبَ إليه بذلك ولا يحبُّه ولايُرضِيه

بل يرى المؤمنُ مخالفةَ الشيطانِ ديناً وبغضَه وعداوتَه حقاً وصواباً , وذلك عقدُه في أصلِ دينه , فكيف يجوز أن يُقالُ إنه عبَد الشيطانَ في معصيتِه ربَّه

 

“Bil ki, itaətin mənası ibadət deyil. Bəzən itaət ibadət olmaz. Görmürsənmi ki, uca Allah buyurur: “Kim rəsula itaət edərsə, Allaha itaət etmişdir.” (Ən Nisa: 4/80). Halbuki, rəsula itaət edənə, rəsula ibadət etdi deyilməz.

Çünki, ibadət xüsusi bir itaətdir. Elə bir itaət ki, onunla bərabər boyun əymə, özünü zəlil görmə, təzim, yaxınlaşma olsun və məbudun heybətinə inanılsın. Çünki, hər itaət mütləq ibadət mənasında olmaz.

Şeytan havaya uyğun və Allaha müxalif davranmağı əmr etsə, qulun davranışıda şeytanın dəvətinə müvafiq olsa belə, bu əməliylə şeytana yaxınlaşmağı qəsd etmədiyi, onu sevib, razı salmadığı üçün onun şeytana ibadət etdiyini söyləmək doğru olmaz.

Əksinə mömin şeytana müxalifəti din olaraq, ona buğz və düşmənliyi haqq və doğru olaraq görür. Bu onun dininin təməlindəki əhdidir. Hal belə ikən, onun Rəbbinə üsyan edərək şeytana ibadət etdiyini demək necə doğru ola bilər?”

 

Qaynaq: Əbu Bəkr İbn Furak: Şərhul Alim vəl Mutəallim: 219

Qahirə: Məktəbətus Səqafətid Diniyyə: 1430/2009
 

[Muslih]

Mərakeş qazisi Talib İbnul Hacc Əl Fasi (v. 1273 h/1857 m) bu barədə deyir:

 

 والجوابُ عن قولهم " التعلقُ بمخلوقِ في دفْعٍ أو جلْبٍ على غيرِ الطريقِ العاديِّ عبادةٌ له " , أنه ليس كلُّ تعلّقٍ بالأنبياءِ والأولياءِ على غيرِ الطريقِ العاديِّ عبادةً لغير اللهِ , للأنَّ العبادةَ شرعًا غايةُ التذلُّلِ والخضوعِ لِمَن يعتقِد له الخاضعُ بعضَ صفاتِ الربوبيةِ كما يُنبئ عنه مواقعُ استعمالِها في الشرعِ , فلا يكون المتعلقُ بهم مُشركا على أي وجهٍ كان تعلقُه , بل مَن تذلَّل وخضَع لغير اللهِ لاعتقادِه فيه الألوهيةَ أو إثباتِ شيءٍ مِن صفاتِه فيها كعبَدة الأوْثانِ والأصْنامِ فهو مشركٌ

 

ومن استغاث بنبيٍّ أو وليٍّ أو سأله الشفاعةَ أو توسَّل به أو دعا عنده أو تبرَّك بأثَرِه معتقدًا أنه لا يملِك نفعًا و لا ضرًّا وإنما يسأله ليُعاونَه بالدعاءِ والابتهال لقوّةِ الرَّجاءِ في القبولِ لا يكون مشركًا , بل ذلك مُنْتجٍ للاغتباطِ , مُوجبٌ للرِّبْحِ وللطاعةِ وكمالِ الإيمان

 

“Onların " Bir zərərin dəfində və ya bir mənfəətin cəlbində ənənəvi olmayan bir yolla hər hansı bir məxluqa (ondan şəfaət istəmək surətilə) bağlanmaq ona ibadət etməkdir" iddiasına cavabımız belədir:

Ənənəvi olmayan bir yolla Nəbilərə və Vəlilərə hər bağlanma şəkli, Allahdan başqasına ibadət deyildir!

Çünki, şərən ibadət - şəriətdə istifadə edildiyi yerlərin dəlalət etdiyi üzrə - boyun əyən kimsənin, bəzi rububiyyət vəsflərinə sahib olduğunu düşündüyü kimsəyə maksimum təzəllül və tabeçilik göstərməsidir.

Buna binaən bağlanması hansı formada olursa olsun, Nəbilərə və Vəlilərə (onlardan istəmək surətilə) bağlanan kimsə müşrik olmaz!

Əksinə kim bütlərə ibadət edənlər kimi, Allahdan başqasına o kimsənin ilah olduğu və ya onda Uca Allahın sifətlərindən bəzi sifətlər olduğu etiqadıyla təzəllül göstərib boyun əyərsə müşrik odur.

 

Kim onun (müstəqil olaraq) fayda və zərər verməyəcəyini bilərək, sadəcə duasının məqbul olduğu çox umulduğu üçün onu öz dua və yalvarışlarıyla dəstəkləsin deyə bir Nəbidən və ya Vəlidən kömək istəyər və ya şəfaət diləyər və ya onunla təvəssül edər və ya onun yanında dua edər və ya onun qalmış əşyalarıyla təbərrük edərsə müşrik olmaz.

Əksinə bu sevinclə nəticələnən, (uxrəvi) qazanca, itaətə və imanın kamilliyinə səbəb olan bir şeydir.

(Bundan sonra Vəhhabilərin iddialarına dəlil zənn etdikləri Bəqərə - 255 ayəsini anlamaqda düşdükləri xətanı izah edərək, o mövzudakı şübhələrinidə dəf edir).”

 

Qaynaq: Talib İbnul Hacc Əl Fasi: Haşiyətun alə Muxtasarid Durris Səmin: 2/132

Mətbəatu Salih Murad Əl Hilali: 1348

 

[Usuli]

Alləmə Şihəbuddin Əl Qarafinin “Əl Furuq” adlı əsərində maraqlı bir məsələ müzakirə edilir. Bütlərə səcdə küfr sayıldığı halda, ataya səcdə niyə küfr sayılmır? Zahir etibarıyla eyni olan bu iki əməlin hökmü niyə fərqlidir? Ayırıcı fərq nədir?

“Əl Furuq” kitabını şərh edən Maliki alimi Siracuddin İbn Əş Şat (632-723 h/1245-1323 m) bu problemin izahında deyir:

 

اتفق الناسُ على أن السجودَ للصَنَم على وجْهِ التذلُّل له والتعظيمِ كفرٌ , ولو وقَع ذلك في حقِّ الولَد مع والدِه تعظيماً له وتذلُّلا أو في حقِّ الأولياء والعلماء لم يكن كفراً والفرق عسيرٌ

 

 قلت : أغفلَ الوصفَ المفرِّقَ فعسُر عليه الفرْقُ , والوصفُ المفرِّق أنَّ سجودَ مَن سجَد للأصنام لم يسجُد لها لمجرَّدِ التذلُّل والتعظيم , بل لذلك مع اعتقادٍ أنها آلهةُ وأنها شُركاءُ لله تعالى

ولو وقَع مثلُ ذلك مع الوالد أو العالم أو الوليِّ لكان ذلك كفراً لا شك فيه

وأما إذا وقع ذلك أو ما في معناه مع الوالد لمجردِ التذلُّل والتعظيمِ لا لاعتقادٍ أنه إلهٌ وشريكٌ للهِ عز وجل فلا يكون كفراً , وإن كان ممنوعا سداً للذَّريعة

 

“Qarafi dedi: İnsanlar ittifaq ediblər: Təzəllül (zillət) və təzim məqsədilə bütə səcdə etmək küfrdür. Əgər belə bir şey oğul və ata arasında olsa və yaxud övliyalara və alimlərə olsa və bununla təzim və təzəllül qəsd edilsə bu küfr olmaz. Buradakı fərqi anlamaq çətindir.”

 

İbn Əş Şatın Şərhi: Deyirəm: Ayırıcı vəsfdən qafil qaldığı üçün fərqi anlamaq ona ağır gəlmişdir. Ayırıcı vəsf budur ki, bütə səcdə edən ona mücərrəd təzəllül və təzim üçün səcdə etmir, əksinə bunun üçün, lakin onların ilahlar və uca Allahın şərikləri olduğuna etiqadla bərabər səcdə edir. Əgər bunun kimi hal ata, alim və vəli haqqında olarsa buda küfr olar, bunda şəkk yoxdur.

Lakin, bu və ya bu mahiyyətdə olan şey ataya mücərrəd təzəllül və təzim olaraq, onun ilah və Allahın - azzə və cəll - ortağı olduğuna etiqad etmədən reallaşarsa, “zərərə götürən şeylərə əngəl olma” babında qadağan edilmiş olsa belə küfr sayılmaz.”

 

Qaynaq: Şihabuddin Əl Qarafi: Əl Furuq: 1/227

Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə: 1418/1998

 

Qeyd: Sözügedən şərhə “Təhzibul Furuq” adlı haşiyə yazan digər bir Maliki alimi Muhəmməd bin Huseyn Əl Məkki də şarihlə eyni fikrə ortaq olduğunu bildirir.
 

[Muslih]

Hənəfi məzhəbinə mənsub məşhur kəlamçı Seyyid Əş Şərif Əl Curcani (740-816 h/1340-1413 m) "Ət Tarifat" adlı terminlər lüğətində deyir:

 

العبادة : هو فعْلُ المكلَّف على خلافِ هوى نفْسِه تعظيماً لربّه

 

"945 - İbadət: Mükəlləfin Rəbbini təzim üçün, nəfsinin istəyinə müxalif davranmasıdır."

 

Qaynaq: Seyyid Əş Şərif Əl Curcani: Ət Tarifat: 105

Darul Fikr: 1425/2005

[Usuli]

Şafilərdən Sələmə Əl Qudai Əl İzami (v. 1376 h/1957 m) Sələfilərin digər müsəlmanları şirklə ittiham etmələrinin kökündə onların ibadəti düzgün tərif edə bilməmələri xüsusunun olduğuna diqqət çəkərək deyir:

 

معنى العبادةِ شرعاً هو الإتيانُ بأقصى الخضُوع قَلْباً وقَالِباً ، فهي إذا نوعانِ : قلْبيةٌ وقالِبيةٌ

فالقلْبِيَّةُ : هي اعتقادُ الرُّبوبية أو خصيصةٍ مِن خصائصِها كالاستقلالِ بالنفْعِ أو الضرّ ونفوذِ المشِيئة لا محالةَ لِمَن اعتقَد فيه ذلك

والقالِبِيَّةُ : هي الإتيان بأنواعِ الخضوع الظاهريةِ مِن قيامٍ وركوعٍ وسجودٍ وغيرِها مع ذلك الاعتقادِ القلْبي ، فإنْ أتَى بواحدٍ منها مِن دون ذلك الاعتقادِ لم يكنْ ذلك الخضوعُ عبادةً شرْعاً ولو كان سُجوداً

 

وإنما قالَ العلماءُ بكفْرِ مَن سجَد للصنَمِ ، لأنه أمَارَةٌ على ذلك الاعتقادِ لا لأنه كفرٌ مِن حيثُ ذاتِه ، إذ لو كان لذاتِه كفراً لما حلَّ فى شريعةٍ قطُّ ، فإنه حينئذٍ يكون مِن الفحْشَاءِ ، واللهُ لا يأمُر بالفحْشاء

وقد كان السجودُ لغير الله عزَّ وجلَّ على وجْهِ التحيَّة والتكريم مَشروعاً فى الشرائع السابقة وإنما حُرّم فى هذه الشريعة ، فمَن فعَله لأحدٍ تحيَّةً وإعظاماً مِن غير أن يعتقِد فيه الربوبيةَ كان آثماً بذلك السجود ، ولا يكون به كافـراً إلا إذا قارنَه اعتقادُ الربوبية للمسجود له ، ويُرشِدُكَ إلى ذلك قولُه عزَّ وجلَّ فى يعقوبَ نبي الله وامرأته وبَنِيه حِينَ دخَلوا على يوسفَ : وَخَرُّواْ لَهُ سُجَّداً

 

“İbadətin Şəri mənası/tərifi: batinən və zahirən maksimal itaət nümayiş etdirmək. Elə isə, ibadət iki növdür (iki əsasdan ibarətdir): Qəlbi/Batini və zahiri/əməli.

Qəlbi/Batini əsas: (Birisi haqqında) Rububiyyət və ya onun xüsusiyyətlərindən birinə inanmaq. Fayda və ya zərər verməkdəki müstəqillik və buna inananın qurtulması imkansız olan bir diləmənin təsiri kimi. 

Zahiri/Əməli əsas: (Birisi üçün) Bu batini etiqadla bərabər, qiyam, ruku, səcdə və digərləri qəbilindən zahiri itaət olan şeyləri etmək. Əgər qeyd edilən etiqad olmadan bu əməllərdən birini edərsə, bu (zahiri) itaət – səcdə olsa belə -  Şəri mənada ibadət sayılmaz!

 

Alimlərin bütə səcdə edənin kafir olmasına hökm vermə səbəbi, sadəcə bu səcdənin qeyd edilən etiqada əlamət olmasıdır. Yoxsa, bu əməl özlüyündə küfr olduğu üçün deyil.

Əgər bu əməl (Allahdan qeyrisinə səcdə etmək) özlüyündə küfr olsaydı, heç bir Şəriətdə qətiyyən caiz olmazdı və fahşa/çirkin əməl sayılardı. Allah fahşanı əmr etməz!

Uca Allahdan başqasına salamlama və hörmət məqsədli səcdə etmək bizdən öncəki Şəriətlərdə caiz idi. Sadəcə bizim Şəriətdə haram qılınmışdır.

Kim birinə onun rububiyyətinə inanmadan salamlama və ululama səcdəsi edərsə, bu səcdəsi səbəbilə kafir yox günahkar olar. Kafir olması üçün bununla yanaşı səcdə etdiyi kimsənin rububiyyətinə inanmalıdır.

Uca Allahın, öz peyğəmbəri Yaqub, onun xanımı və oğlanlarının Yusufun hüzuruna daxil olduqda etdikləri barədəki sözləri səni buna irşad edər: “...Ona (Yusufa) səcdəyə qapandılar...” (Yusuf: 12/100).”

 

Qaynaq: Sələmə Əl Qudai Əl İzami: Əl Bərahinus Satia: 376-377

Məktəbətul Əzhəriyyə lit Turas

 

Qeyd: Müəllif sözlərinin davamında günümüzdə haqqında şiddətli ixtilaflar olan, ölülərdən yardım diləmə, qaib olana səslənmə, duanın nə zaman ibadət olacağı və bənzəri məsələləri də eyni şəkildə müzakirə edərək faydalı qaydalar qoyur və Rububiyyət – Uluhiyyət əlaqəsini izah edir.

Müəllif “Furqanul Quran” adlı başqa kitabında da bu məsələrdən söz açır və bəzi problemləri izah edir. Geniş məlumat üçün bu iki kitaba müraciət edilə bilər.