Mövzuda Bir İsmarıc Var

[Bədil]

Əssələmu Aleykum. Allahın yardımı və sizin vəsilənizlə əhliyyətimizin bitdiyi yerdə təqliddən başqa bir yol olmadığını anladıq. Müəyyən bir məzhəbə bağlı olmanın üstünlükləri aydındır. Lakin, qardaşlar məzhəb seçməkdə tərəddüdlər yaşayırlar. Möhtərəm elm tələbələrinin bu mövzuda tövsiyyə edəcəyi bir üsul, qayda varmı?

[Usuli]

Və aleykum əs səlam və rahmətullah!

İnsanın İslami qərarlara varması iki şəkildə meydana gəlir: ya ictihadla ya təqlidlə. Doğru nəticəyə varmanın əsli yolu ictihaddır. Təqlid isə zatı etibarilə qınanacaq bir şeydir. Lakin bəzən zərurət halında caiz və vacib olar. Bu səbəblə ümumi olaraq ictihad edə bilən kimsənin təqlid etməsi qadağandır.

Qarşılaşdığımız dini məsələlərin bir qismi, nəticəyə varılması üçün xüsusi bilgilər istəməyən, hər ağıl sahibinin nəticəyə vara biləcəyi cinsdəndir. Məsələn Allahın varlığı, qüdrəti, elmi, risalət və bənzəri məsələlər. Bu cür məsələlərdə əslən təqlid keçərsizdir. Çünki, bu mövzular hər kəsin ictihad edib, doğru qərar vermək üçün lazım olan vasitələrə sahib olduğu işlərdəndir.

Dini məsələlərin digər qismi isə xüsusi bilgi sahibi olmadan anlaşılmayacaq qismdəndir. Mücərrəd ağıl sahibi olmaq doğru nəticələr əldə etmək üçün yetərli deyildir. Müzakirə etdiyimiz fiqh sahəsidə əsasən belə məsələlərdən ibarətdir.

Bunun daha gözəl anlaşılması üçün sizə dünyəvi bir misal vermək istəyirəm: Düşünün ki, ürəyiniz ağrıyır. Burada iki yolunuz vardır: Ya güvəndiyiniz bir həkimi təqlid edəcəksiniz, ya da ürək probleminin həlli üçün həyatınızın təxminən 1/5 ni bu elmə həsr edəcəksiniz. Hər ağıl sahibi ikinci variantın tətbiqinin demək olarki imkansız olduğunu deyər. Çünki, həyatımızda buna bənzər o qədər problemlə qarşılaşırıq ki, hər birinə sadəcə bir ilimizi versək yenədə məqsədə çata bilmərik.

Düşünün ki, hər xəstəliyə düçar olduqda, hər elektornik alətiniz xarab olduqda, avtomobiliniz xarab olduqda bu işin əhlinə müraciət etmədən özünüz ictihad səviyyəsinə gəlib problemləri həll etməyə çalışacaqsınız. Bütün ömrünüz sadəcə elektoron alətlərin xidmətinə belə yetməz. Bu Allahın qoyduğu yüngülləşdirmə sistemidir.

Din işlərinin bir çoxu, eyni qaydada illərlə məşğul olub, dərinləşmədən çözülmür. Hər kəsin bu işə illər verməsi isə imkansızdır. Geriyə sadəcə təqlid variantı qalır.İctihadda ən üst mərtəbəyə qalxanlar belə hədis ravilərini, qazilər şahidləri bir mənada təqlid edirlər. Təqliddən tamamilə qurtulmaq mümkün deyildir. Dünyəvi problemimizi özbaşına deyil mütəxəssislə həll edərkən, axirətim barədə niyə əksinə davranırıq?

Həkimi təqlidin vacibliyini anladıqdan sonra, hansı həkimi təqlid edəcəyimiz mövzusunda ictihad etməmiz mümkündür. Çünki bir çox halda tərcih üçün zahiri, əqli səbəblər mövcud olur. Həkimin təhsili, güvən dərəcəsi, daha öncəki xəstələrinin aqibəti və s. amillər göstərici olaraq istifadə edilə bilər.

Eyni şəkildə Furuda avam üçün təqliddən başqa yol qalmadığı sabit olunca, məzhəb tərcih etmək üçün, əlindəki göstəriciləri istifadə edərək bir mənada bu mövzuda ictihad edər. Hər ictihad isə bir tərəziyə möhtacdır.

Məzhəb tərcih etmək üçün səbəbləri iki qismə bölə bilərik:

 

1. Məzhəbin üsuluyla əlaqəli olan, üst səviyyəli elmi məsələlər. Bu yön avam üçün praktik bir fayda ifadə etmir. Üsul yönündən, anlamaqdan aciz olması səbəbilə avam üçün bütün məzhəblər eynidir. Eyni olan yönlər isə tərcih səbəbi ola bilməz.

 

2. Qeyri elmi səbəblər. Bu sahə avamın birini digərinə üstün tutmağa gücü yetəcəyi amillərdən ibarətdir. Burada bir çox tərcih səbəbi saymaq olar. Lakin mən qısa olaraq tərcih səbəbi olmağa ən layiq amili qeyd etmək istərdir. Bunu müəyyən etmək üçün hədəfimizə baxaq. Hədəfimiz, fiqhi lazimi səviyyədə öyrənməkdir. Bu hədəfi daşıyan biri üçün sözsüzki ən öncəlikli tərcih amili "öyrənmə asanlığıdır". İnsan hansı məzhəbi daha asan öyrənə bilirsə onu tərcih etməlidir. Tərəzimizi müəyyən etdikdən sonra, qərara varmaq üçün dörd məzhəbi bu yöndən incələyək:
 

Avamın demək olar ki, hamısının ərəb dilini bilmədiyini nəzərə alsaq, oxunacaq kitabları Türk diliylə məhdudlaşdırmalıyıq.

Azərbaycanda "dəb" olan Hənbəli məzhəbini avam necə öyrənəcək? Türk dilində bu məzhəbin heç bir mötəbər kitabı yoxdur. İnternetdə dolaşan müxtəsər məlumatlar isə, lazım olan ehtiyacı qarşılamır. Fiqhlə məşğul olanlar bunu bilir. Maliki məzhəbi haqda da eyni şeyləri demək mümkündür.

Bu məzhəbləri seçənlər sadəcə adıyla kifayətlənməli olurlar. Başqa məzhəbə mənsub olduğumuz halda onlara, əli göbəkdən aşağıda tutmaq, təvəssül və s. məsələlərdə öz məzhəblərindən cahil olduqlarını dəfələrlə göstərmişik.

 

Hənəfi və Şafi məzhəblərinə gəlincə türk dilində bu barədə bir çox kitab vardır. Ancaq Hənəfi fiqhi üzərə yazılmış kitablar Şafi fiqhindən ən az iki dəfə çoxdur.

Hənəfilərin Türk dilinə çevrilmiş kitablarından sadəcə Səraxsinin "Əl Məbsut" əsəri 30 cilddən ibarətdir. İbn Abidin haşiyəsi 17 cild, "Əl Fətəvəl Hindiyyə" 16 cild olaraq çevrilmişdir. Bunun xaricində məzhəbin orta həcmli (4-6 cild) mötəbər kitabları "Əl İxtiyar", "Əl Hidəyə", "Multəqal Əbhur", "Məcməul Ənhur", "Hələbi Kəbir" və bənzəri əsərlərlə yanaşı  "Əl Hədiyyətul Alaiyyə", Tahavinin "Şəhru Məanil Əsər", "Əhkəmul Quran" kimi əsərləridə mövcuddur. Və hər il yeni tərcümə edilən kitablar ortaya çıxır. Bu nemət üçün Allaha həmd edirik.

Bir sözlə fiqh öyrənmək istəyən kimsənin hədəfini ən rahat şəkildə təmin edəcəyi məzhəb Hənəfi məzhəbidir. İkinci sırada Şafi məzhəbi durur. Digər iki məzhəbin ölkəmizdə hazırda ayaqda qalması praktik olaraq mümkün deyildir. Qısa olaraq deyəcəklərim bundan ibarətdir. Tövfiq ancaq Allahdandır.