Bu mövzudakı ismarıc sayı: 6

[Usuli]

بسم الله الرحمن الرحيم

 

“Sifət hədisləri” sahəsində anlaşılmasında kobud səhvlərə yol verilən hədislərdən biri də, aşağıdakı hədisdir:

 

ينزِل ربُّنا تبارك وتعالى كلّ ليلةٍ إلى سماءِ الدنيا حِين يبقى ثلَثُ الليل الآخِر

 

“Rəbbimiz - təbərakə və təala - hər gecə, gecənin son üçdə birində dünya səmasına nüzul edər”

 

Əhlus Sünnə alimləri bu hədisi necə anlayıblar? Onların fəhmiylə günümüzdəki bir çox müsəlmanların fəhmi arasında hansı fərqlər var? Bu məqalədə, qeyd edilən sualın cavabı üzərində duracayıq. Müvəffəqiyyət yalnız Allahdandır.

[Usuli]

Şafi məzhəbinə mənsub məşhur hədisçi Hafiz İbn Hibban Əl Busti (270-354 h/883-965 m) "Nüzul hədisi" haqda danışarkən deyir:

 

كذلك ينزِل بلا آلةٍ ، ولا تحرُّكٍ ، ولا انتقالٍ مِن مكانٍ إلى مكانٍ

 

“Həmçinin O (yəni Allah) alət, hərəkət və bir məkandan başqa bir məkana intiqal/yerdəyişmə olmadan nüzul edir.”

 

Qaynaq: İbn Hibban: Sahih İbni Hibban: 3/201

Beyrut: Muəssəsətur Risələ: 1414/1993

[Usuli]

Şafilərdən Hafiz Əbu Bəkr Əl Beyhəqi (384-458 h/994-1066 m) "Əl İtiqad" kitabında "Nüzul hədisi"ni zikr etdikdən sonra deyir:

 

وهذا حديثٌ صحيحٌ رواه جماعةٌ مِن الصحابةِ عن النبي صلى الله عليه وآله وسلم وأصحابُ الحديثِ فيما ورَد به الكتاب والسنة مِن أمثالِ هذا ، ولم يتكلمْ أحدٌ مِن الصحابةِ والتابعينَ في تأويله ، ثم إنّهم على قسميْن

مِنهم مَن قبِله وآمَن به ولم يؤوِّلْه ، ووكَّل علمَه إلى الله ، ونفى الكيفِية والتشبيه عنه

ومِنهم مَن قبِلَه وآمَن به وحمَله على وجهٍ يصِحُّ استعمالُه في اللغةِ ، ولا يناقض التوحيد

 

“Bu, səhih hədisdir. Bunu Peyğəmbərdən - sallallahu aleyhi və əlihi və səlləm - bir qrup səhabə və hədis əshabı, Quran və Sünnədə varid olan bu kimi şeylərin arasında zikr etmişlər. Səhabə və Tabiundan heç kim bu hədisin (konkretləşdirilmiş) təvili barədə danışmayıb. Sonra isə onlar iki yerə bölünürlər:

1. Onlardan (səhabə, tabiun və hədis əhlindən) bəziləri bunu qəbul etmiş, ona iman etmiş, onu təvil etməmiş, elmini Allaha həvalə/təfvid etmişdir. (Bununla yanaşı) keyfiyyəti və təşbihi/bənzətməni Ondan (Allahdan) nəfy etmişlər.

2. Bəziləri də onu qəbul etmiş, iman etmiş və onu lüğətdə istifadəsi səhih olub tövhidə müxalif olmayan vəchə/mənaya həml etmişlər.”

 

Qaynaq: Əbu Bəkr Əl Beyhəqi: Əl İtiqad: 55-56

Beyrut: Dar İbn Həzm: 1424/2003
 

[Usuli]

Malikilərdən İbn Abdil Bərr (368-463 h/978-1071 m) "Ət Təmhid" kitabında "nüzul hədisi" belə şərh edir:

 

فقدْ أكثَر الناسُ التنازُع فيه ، والذي عليه جمهورُ أئمةِ أهل السُّنة أنّهم يقولون ينزِل كما قال رسول الله صلى الله عليه وآله وسلم ويصدِّقون بهذا الحديث ولا يكيِّفون ، والقول في كيفية النزولِ كالقولِ في كيفية الاستواء والمجيءِ ، والحُجة في ذلك واحدةٌ

وقد قال قومٌ مِن أهل الأثَر أيضاً أنه ينزِل أمرُه وتنزِل رحمتُه ، ورُوِي ذلك عن حبيبٍ كاتبِ مالك وغيرِه ، وأنكَره مِنْهم آخرون وقالوا : هذا ليس بشيءٍ ، لأنّ أمرَه ورحمتَه لا يزالانِ ينزِلانِ أبدًا في الليْل والنَّهار ، وتعالى الملِك الجَبّار الذي إذا أراد أمراً قال له كنْ فيكون في أيِّ وقتٍ شاء ويختَص برحمتِه مَن يشاء متى شاء لا إله إلا هو الكبيرُ المتعال ، وقدْ روى محمد بن علي الجبلي وكان من ثقات المسلمين بالقيْروانِ قال حدثنا جامعُ بن سوادة بمصرَ قال حدثنا مطرِّف عن مالك بن أنس أنه سئل عن الحديث «إنّ الله ينزِل في اللّيل إلى سماء الدنيا» فقال مالك : "يتنزَّل أمرُه" ، وقد يحتَمل أن يكونَ كما قال مالك رحمه الله على معنى أنه تتنزّل رحمته وقضاؤه بالعفوِ والاستِجابة وذلك مِن أمرِه ، أي أكثرُ ما يكون ذلك في ذلك الوقت ، والله أعلم ، ولذلك ما جاءَ فيه الترغِيب في الدّعاءِ ، وقد روِي مِن حديث أبي ذر أنه قال يا رسولَ الله أي الليل أسمَع قال "جوفُ الليل الغابِر" ، يعني الآخر وهذا على معنى ما ذكرنا ، ويكون ذلك الوقتُ مندُوبا فيه إلى الدّعاءِ كما نُدِب إلى الدعاءِ عند الزّوال وعند النِّداء وعند نزولِ غيْثِ السماءِ وما كان مثلَه مِن السّاعات المستجابِ فيها الدُّعاء والله أعلم

وقال آخرون ينزِل بذاتِه ، أخبرنا أحمدُ بن عبدِ الله أنّ أباه أخبرَه قال حدثنا أحمد بن خالد قال حدثنا يحيى بن عثمانَ بن صالح بمصرَ قال سمِعت نعيمَ بن حمادٍ يقول حديثُ النّزولِ يرُد على الجهمِيّة قولَهم قال وقال نعيم : ينزِل بذاتِه وهوَ على كرسِيّه

قال أبو عمر : ليس هذا بشيءٍ عند أهل الفهمِ مِن أهلِ السُّنة ، لِأنّ هذا كيفية وهُم يفزَعون مِنها لأنّها لا تصلُح إلا فِيما يُحاط به عيانا وقد جلّ الله وتعالى عن ذلك ، وما غاب عن العُيون فلا يصِفه ذَوُو العُقولِ إلا بخبرٍ ، ولا خبرَ في صفاتِ اللهِ إلا ما وصَف نفسَه به في كتابِه أو على لِسان رسولِه صلى الله عليه وسلَّم فلا نتعدّى ذلك إلى تشْبيهٍ أو قِياسٍ أو تمثيلٍ أو تنظيرٍ فإنه ليس كمِثله شيءٌ وهوَ السميع البصير

قال أبو عمر : أهل السّنة مجمِعون على الإقرار بالصِّفاتِ الواردةِ كلِّها في القرآنِ والسُّنة والإيمانِ بها وحملِها على الحقيقةِ لا على المجازِ إلا أنّهم لا يكيِّفون شيئاً مِن ذلك ولا يحُدّون فيه صفة محصورةً

 

"İnsanlar bu məsələdə çox fərqli fikirlərdədirlər:

1. Əhlus Sünnə imamlarının cumhuru deyirlər ki, Allah Rəsulunun - sallallahu aleyhi və əlihi və səlləm - dediyi kimi nüzul edir. Bu hədisi təsdiq edir, keyfiyyət vermirlər. Nüzulun keyfiyyəti haqda deyiləcək söz, istiva və məci haqda deyiləcək söz kimidir (keyfiyyət verilməz). Bunun dəlili (yaxud qaydası) birdir.

2. Hədis əhlindən digər bir qrup isə, Allahın əmri və rəhməti enir demişlər. Bu görüş Malikin katibi olan Həbibdən və başqasından rəvayət olunur. Bu görüşü digərləri inkar etmiş və demişlər ki, bu söz ciddiyə alınacaq bir söz deyil. Çünki, Allahın əmri və rəhməti gecə və gündüz enməkdədir. Bir işin hasil olmasını istədikdə istədiyi zaman"ol" deyən - bunu deməklə də o iş dərhal olar - istədiyini istədiyi zaman rəhmətiylə xas qılan, özündən başqa ilah olmayan, Malik, Cabbar, Kəbir, Mütəal olan Allah uca və müqəddəsdir.

Qayravanda siqa/güvənilən müsəlmanlardan olan Muhəmməd bin Əli Əl Cəbəli rəvayət edərək deyir: Bizə Cami bin Səvadə Misirdə ikən rəvayət etdi və dedi: Bizə Mutarrif İmam Malikdən rəvayət edərək dedi ki İmam Malik bin Ənəsdən "Allah gecə dünya səmasına nüzul edər" hədisi haqda soruşulmuş, İmam Malik isə demişdir: "Onun əmri enər".

Rəhmətinin, əfv və dualara cavab vermək haqda hökmünün enməsi mənasında - ki bu da əmrindəndir - İmam Malikin dediyi mümkün ehtimaldır. Yəni bu sadalananlar (duaya cavab vermək və əfv etmək) ən çox bu vaxt olur. Allah daha gözəl biləndir.

Bu səbəbdən də (bu vaxtı) dua etməyə təşviq gəlmişdir. Əbu Zərdən gələn hədisdə onun belə dediyi rəvayət olunur: "Ey Allahın rəsulu! Duaya ən çox cavab verilən vaxt gecənin hansı hissəsidir?" Allah Rəsulu "Gecənin son üçdə biridir" yəni axırı deyə buyurdu. Bu (hədis) az öncə zikr etdiyimiz məna (bu vaxtı Allahın bağışlama və isticabə əmrinin enməsi) üzərədir. Buna əsasən zəval (zöhrün girişi), azan, yağış yağması və bu qəbildən duanın qəbul olunacağı vaxtlarda dua etməyin məndub olduğu kimi, bu vaxtda da dua etmək məndub olur. Allah daha gözəl biləndir.

3. Bir qrup isə "zatıyla enər" demişlər. Bizə Əhməd bin Abdillah atasından xəbər verib demişdir ki ,atası ona bu cür xəbər vermişdir: Bizə Əhməd bin Xalid, Yəhya bin Osman bin Salehdən misirdə ikən belə rəvayət etmişdir: Nueym bin Həmmadı belə deyərkən eşitdim: "Nüzul hədisi cəhmiyyənin məzhəbinə rəddiyyədir." (Yəhya bin Osman) deyir: Nəim bin Həmmad belə dedi: "Özü kürsüsündə olduğu halda zatıyla enər".

Əbu Ömər (İbn Abdil Bərr) deyir: Əhli Sünnətdən olan fəhm sahibləri qatında bu görüş dəyər veriləcək bir görüş deyil! Çünki bu, keyfiyyət verməkdir. Halbuki onlar (Əhli Sünnət) bundan çəkinirlər. Çünki keyfiyyət, ancaq gözlə əhatə olunan şeylər üçün mümkündür. Allah isə bundan uca və uzaqdır. Gözlərə görünməyəni (Allahı) ağıl sahibləri yalnız xəbərlə (nasla) vəsf edə bilərlər. Allahın sifətləri barədə isə, Özünü Öz Kitabı və yaxud da Rəsulunun diliylə vəsf etdiyi şeydən başqa bir xəbər yoxdur. Bu həddi təşbih, qiyas, təmsil yaxud da tənzir/bənzətmə kimi şeylərlə keçmərik. Ona bənzər heç nə yoxdur. O, eşidən və görəndir.

Əbu Ömər (İbn Abdil Bərr) deyir: Əhli Sünnət Quranda və Sünnədə gələn sifətlərin hamısını təsdiq edib, onlara iman etmək, məcaza deyil həqiqətə həml etmək üzərə icma etmişlər. Sadəcə olaraq onlar bu cür şeylərdən nəyəsə keyfiyyət vermir, müəyyən bir sifətlə/şəkillə hədləndirmirlər.”

 

Qaynaq: İbn Abdil Bərr: Ət Təmhid: 7/143-145

Darul Hədisil Həsəniyyə: 1387/1967

 

 

Qeydlər: İbn Abdil Bərrin sözlərindən çıxan faydalara nəzər salaq.

1. İlkin olaraq İbn Abdil Bərr təfvid görüşün zikr etsə də, bunun cumhurun görüşü olduğunu dedi. Daha sonra isə Əhli Hədisin digər bir qrupunun təvil etdiyini qeyd etdi. Qarşı tərəfin bu təvili rədd etdiyini desə də, İbn Abdil Bərr özü duaya cavab verilmək və əfv hökmünün enməsi təvilinin mümkün olduğunu qeyd edir. Həmçinin təvil görüşünü İmam Malikə nisbət edir. Əgər İbn Abdil Bərrə görə təvil etmək zəlalət və bidət olsaydı o özü bunu qəbul etməz və İmam Malikə nisbət etməzdi.

2. İbn Abdil Bərr "zatıyla" enir görüşünü, İbn Həmmaddan, yəni ilk üç əsrdən olan birindən gəlməsinə baxmayaraq Əhlus Sünnədən olan fəhm əhlinin hesaba almadığını qeyd edir. Səbəb olaraq da bunun açıq aydın təşbih olduğunu qeyd edir.

3. İbn Abdil Bərr Allahın sifətlərini isbat etmək üçün alim sözlərinə deyil, nassa ehtiyac olduğunu deyir.

4. Zatıyla eniş fikrini təşbih adlandıran İbn Abdil Bərr bir neçə sətir sonra Əhli Sünnətin bu sifətləri məcaza deyil həqiqətə həml edilmənin vacibliyində icma olduğunu qeyd etmişdir. Bundan da anlaşılır ki, həqiqətə həml etmək, bizim ağlımıza ilk gələn mənaya deyil, məcazı nəfy edən mənaya yozmaqdır. Bu da oxuyub keçməklə olur. Yəni təfvidlə. Çünki bizim ağlımıza gələn məna, bir şeyin nüzul etdiyində zatıyla nüzul etməsi mənasıdır ki, bu da İbn Abdil Bərrin dediyi kimi açıq aydın təşbihdir. Yəni "zatıyla enir, lakin keyfiyyətin bilmirik" sözü bir keyfiyyət vermə, bir təşbihdir.

5. İcma nəql edən İbn Abdil Bərr bir neçə sətir öncə təvil görüşünün Əhli Hədisdən digər bir qrupun görüşü olduğunu qeyd edir. Daha sonra isə bu görüşü İmam Malikə nisbət etmiş və bunun mümkün olduğunu demişdir.

6. İbn Abdil Bərr Əhli Sünnətin bu nasları qəbul etməsinə rəğmən müəyyən bir açıqlama vermədiklərini qeyd edir. Bu isə təfviddir.

7. İbn Abdil Bərrə görə, bəzilərinin "zatıyla enər" sözü açıq aydın təşbihdir. Beləliklə bu cür deyənlər İbn Abdil Bərrə görə təşbihə girmişlər. Allah daha gözəl biləndir.

[Usuli]

Malikilərdən Qadi İyad (476-544 h/1083-1149 m) "İkməlul Mulim bi Fəvaidi Muslim" adlı əsərində deyir:

 

قال الإمام : قولُه : « ينزِل ربُّنا كلَّ ليلةٍ » : قيل : معناه : ينزِل مَلَكُ ربِّنا ، على تقدير حذفِ مضافٍ ، كما يقال : فعل السّلطان كذا ، وإنْ كان الفعل وقَع مِن أتباعِه ، ويضاف الفعل إليه لِما كان عن أمرِه

ويُحتَمَل أنْ يكونَ عبِّر بالنزول عن تقريب الباري تعالى للداعين حينئذ واستجابته لهم ، وخاطبهم - عليه السلام - بما جرَتْ به عادتهم ليفهَموا عنه . وكان المتقرِّب منا إذا كان في بِساطٍ واحدٍ مع مَن يُريد الدُّنوَّ منه يخبَر عنه بأنْ يقال : "جاء وأتى" ، وإذا كان فى عُلُوٍّ قيل : "نزَل وتجلَّى" ، وقد ورَد في الكتاب والسنة جاءَ وأتى ونزَل وتجلى

قال القاضي : على هذيْن الطريقين اختلف تأويلُ السلف فى الحديث ، بل قد جاءت مفسِّرة فيه ، فجاء في حديث الأغر أبي مسلم الذي ذكَره مسلم عنه عن أبي سعيدٍ وأبي هريرة قالا : قال رسول الله - صلّى الله عليه وآله وسلّم - : « إنّ الله يُمهِل ، حتى إذا ذهَب ثلُث اللّيلِ الأوّلِ ينزِل إلى السماءِ الدّنيا ، فيقول : هل مِن مستغْفرٍ » الحديث رواه الأعمش عن السّبيعي عن أبي مسلمٍ بمعناه ، وذكَر مكانَ "ينزِل" : « ثُمّ يأمُر منادِياً يُنادي يقول : "هل مِن داعٍ » الحديث أخرجه النسائي . فهذا مفسِّرٌ لأحدِ التأويليْنِ ، وهو مِن معنى المَروي عن مالكٍ في تفسيرِ هذا الحديث : ينزِل أمرُه ورحمتُه

وعلى التأويلِ الآخرِ قولُ الأوزاعي فيه : يفعَل الله ما يشاَء

وإليْه الإشارة في الحديث نفسِه بقوْله : « ثم يبسُط يديْه » عبارةً عن نشْر رحمته واستعارةً بكثرةِ عطائِه و إجابتِه و إسباغِ نعمتِه

ولا يُعتَرض على هذا بأنّ اْمرَه ونهيَه وأفعالَه في كلّ حينٍ لا يختَصّ بوقتٍ دونَ وقتٍ ، فقدْ يكون المراد بالأمرِ هنا في هذه القضيّة يختصّ لقائم اللّيل ، كما يختَصّ رمضانُ ويومُ عرفةَ وليلةُ القدرِ وليلةُ نصفِ شعبانَ وغيرُها مِن الأوقاتِ بأوامرٍ مِن أوامرِه ، وقضايا مِن قضاياه لا تكون في سائرِ الأوْقاتِ ، كما جاءَ في كتابِ الله وحديثِ نبيِّه عليه السلام

 

“İmam (Əbu Muhəmməd Əl Məzəri) deyir: “Rəbbimiz hər gecə nüzul edər” sözünə gəlincə. Mənası mudafın həzfinə təqdirən “Rəbbimizin mələyi nüzul edər” şəklindədir deyilmişdir. Sultanın məmurlarının etdiyi iş haqqında  “sultan belə belə etdi” deyildiyi kimi. Onun əmriylə baş verdiyi üçün fel ona nisbət edilər.

“Nüzul” sözü ilə yoxdan var edən uca Allahın, qulları (mənəvi olaraq Özünə) yaxınlaşdırması və dualarına cavab verməsini ifadə etməsi də ehtimal daxilindədir. Peyğəmbər - əleyhissalam - onu anlasınlar deyə onlara (əshabına) adət etdikləri dildə xitab etmişdir. Bizə yaxınlaşan birisi əgər yaxınlaşmaq istədiyi adamla eyni səviyyədədirsə “gəldi” deyərək xəbər verilər. Əgər yüksəkdə olan biridirsə “endi, təcəlli etdi” deyilər.

Quran və Sünnədə “gəldi, endi və təcəlli etdi” ləfzləri varid olmuşdur.

Qadi (İyad) deyir: Hədis barədə sələf/ilk dövr alimlərinin təvili bu iki məna üzrədir. Hətta bu mənada açıq aydın təfsir də gəlmişdir. Müslimin Əğarr Əbu Muslimdən zikr etdiyi hədisdə Əbu Səid (Əl Xudri) dən və Əbu Hureyrədən hər ikisinin belə dedikləri varid olmuşdur:

“Allah Rəsulu – sallallahu aleyhi və əlihi və səlləm – buyurdu: “Allah - azzə və cəllə - gecənin ilk üçdəbiri keçdikdən sonra yaxın səmaya nüzul edərək deyər: “Bağışlanma diləyən varmı?”. Hədisi Aməş Əs Səbiidən o da Əbu Muslimdən ona yaxın mənayla rəvayət etmiş “nüzul edər” sözü yerinə “sonra bir munadiyə əmr edər, o da belə deyər: Dua edən varmı?” demişdir. Hədisi Nəsai rəvayət etmişdir. Bu hədis, yuxarıda keçən iki təvildən biri mənasında təfsirdir.

Həmçinin bu hədis, müvafiq hədisin təfsiri haqda Malikdən rəvayət olunan “əmri və rəhməti enər”sözünün mənasıdır.

Digər təvilə isə Əvzainin “Allah istədiyini edəndir” sözü həml olunur. Elə hədisin özündəki “iki əlini də açar” sözü buna işarə edir. Bu söz rəhmətini yaymaq, çox sayda əta etmək, duaya cavab vermək və nemətini tamamlamaq mənasına məcazən işlədilmişdir.

Bu dediyimizə, “əmri, nəhyi, felləri xüsusi bir vaxtda deyil, hər zaman var” deyilərək etiraz edilməz. Buradakı əmrin gecə namazına qalxan birinə xas olması mümkündür. Uca Allahın kitabında və Peyğəmbərinin - sallallahu aleyhi və əlihi və səlləm - hədislərində varid olduğu kimi Ramazanın, Arafa gününün, Qədr gecəsinin, Şabanın orta gecəsinin və digər vaxtların, başqa vaxtlarda olmayan bəzi xüsusiyyətlərə sahib olduğu bilinir.”

 

Qaynaq: Qadi İyad: İkmalul Mulim bi Fəvaidi Muslim: 3/109-110

Darul Vəfa: 1419/1998
 

[Usuli]

Şafilərdən Muhyiddin Ən Nəvəvi (631-676 h/ 1233-1277 m) Muslimin Səhihini şərh edərkən "nüzul" hədisi haqda deyir:

 

هذا الحديث مِن أحاديثِ الصّفاتِ ، وفيه مذهَبانِ مشهورانِ للعُلماء سبَق إيضاحُهما في كِتاب الإيمانِ ، ومختصَرهما أنّ أحدَهما وهوَ مذهَب جمهورِ السّلفِ وبعضِ المُتكلِّمين أنّه يؤمَن بأنّها حقّ على ما يليق بالله تعالى ، وأنّ ظاهرَها المتعارِف في حقِّنا غيرُ مرادٍ ، ولا يُتكلَّم في تأويلِها مع اعتقاد تنزيه الله تعالى عن صفاتِ المخلوقِ وعن الانتِقال والحَركاتِ وسائرِ سِماتِ الخلق

والثّاني : مذهب أكثرِ المُتكلِّمين وجماعاتٍ مِن السّلف وهوَ مَحكِيّ هنا عن مالكٍ والأوزاعِي أنّها تُتأوَّل على ما يليق بها بحسَب مواطِنها ، فعلى هذا تأوَّلوا هذا الحديث تأويليْن : أحدُهما : تأويل مالكِ بن أنسٍ وغيره معناه "تنزِل رحمتُه وأمرُه وملائكتُه ، كما يقال : فعل السّلطان كذا إذا فعله أتباعُه بأمرِه . والثاني : أنّه على الاستِعارة ، ومعناه الإقبالُ على الدّاعينَ بالإجابةِ واللُّطف ، والله أعلم

 

“Bu hədis sifət hədislərindəndir. Bu haqda alimlərin iki görüşü var. Bunun izahı "İman kitabı"nda keçdi. Müxtəsər olaraq deyirik:

Birinci məzhəb: Bu sələfin cumhurunun və bəzi mütəkəllimlərin məzhəbidir. Bunların Allahın şanına layiq haq olduqlarına və bizim bildiyimiz zahiri mənanın murad edilmədiyinə iman edilər. Allah Təalanı məxluqatın sifətlərindən, intiqal/yerdəyişmə, hərəkət və məxluqatın digər sifətlərindən tənzih etməklə bərabər bu hədislərin (detallı) təvilinə girilməz.

İkinci məzhəb: Bu mütəkəllimlərin çoxunun və sələfdən bir qrupun məzhəbidir. Bu məzhəb Malikdən və Əvzaidən nəql olunmuşdur. Bu görüşə görə, qeyd edilən hədislər yerinə müvafiq olaraq Allaha layiq olan şəkildə təvil edilər. Buna əsasən bu hədisi iki cür təvil etmişlər:

Birinci təvil Malik bin Ənəsin və başqasının təvilidir. Mənası, "Onun rəhməti, əmri və mələkləri enir" şəklindədir. Necə ki, məmurlarının etdiyi halda "sultan bu cür etdi" deyilər.

İkinci təvil bu ayətdə istiarə olması rəyidir. (Yəni ayənin) mənası dua edənlərə icabət və lütflə yönəlməkdir. Allah daha gözəl biləndir.”

 

Qaynaq: Muhyiddin Ən Nəvəvi: Sahihu Muslim bi Şərhin Nəvəvi: 6/54

Muəssəsətul Qurtuba: 1414/1994

 

Təliqat: Nəvəvinin qeyd edilən sözlərdəki bəzi faydalara toxunaq:

1. İlk başda Nəvəvi sələfin cumhurunun görüşünün bu naslara Allahın şanına layiq şəkildə iman etmək, bizim üçün zahir olan mənaları Allahdan nəfy etmək olduğunu qeyd edir. Buna/Allahın şanına uyğun olmayan mənaları nəfy etməyə, üsuluddin alimləri icmali təvil deyirlər ki, təvilin bu mərhələsində sələf və xələf ittifaq edib.

2. Nəvəvi "nüzul" sifətindən intiqal və hərəkətin nəfyinin sələfin məzhəbi olduğunu qeyd etmişdir. Burada çox incə bir məqama toxunmaq istəyirəm. Nəvəvinin bu sözündən bir daha anlaşılır ki, sələf "zahir" dedikdə, ağla ilk gələn mənanı deyil, yalnız və yalnız məcazın əksi olan zahiri qəsd etmişlər. "Məcazın əksi olan zahir ağla ilk gələn mənadır" deyənlərə cavabımız odur ki, bizim ağlımıza mütəbadir olan "nüzul" intiqaldan və hərəkətdən xali deyil. Əgər "zahir" sözündən ağla mütəbadir məna qəsd olunsa idi, sələfin intiqal və hərəkəti nəfy etməsində bir məna olmazdı. Çünki, bizə mütəbadir olan məna bu iki şeydən xali olmur. Bundan da anlaşılır ki "zahir" dedikdə, sadəcə məcazın nəfyi qəsd olunur ki, bu da ayələri olduğu kimi oxuyub keçməkdir. Və bu da təfvid inancının tam özüdür. Çünki, bizim anladığımız "nüzul" eniş və hərəkətlə olur. Bu məna da məhcur olduqdan sonra "nüzul"dan nəyin qəsd olunduğunu bir tək Allah bilər.

3. Nəvəvi təfvid inancıyla təvil inancını zikr etsə də, digər görüşləri zikr etmir. Bu da onun bu iki görüşdən başqa hər hansı bir məzhəbi və sahiblərini önəmsəmədiyi anlamına gəlir. Doğrusunu Allah bilir.

[Usuli]

Şafilərdən İbn Həcər Əl Asqalani (773-852 h/1372-1449 m) “Fəthul Bari bi Şərhi Sahihil Buxari” adlı kitabında nüzul haqda Qiblə əhlinin görüşlərini bu cür sıralayır:

 

وقدْ اختُلف في معنى النزولِ على أقوال

فمِنهم مَن حمَله على ظاهرِه وحقيقتِه وهُمْ المشبِّهة تعالى الله عن قولهم

ومِنْهم مَن أنكَر صِحَّةَ الأحادِيثِ الواردةِ في ذلك جُمْلةً وهُمْ الخوارِجُ والمُعتزِلة ، وهو مكابرةٌ . والعجَب أنّهم أوَّلوا ما في القُرْآن مِن نحو ذلك وأنْكروا ما في الحديثِ إمّا جهْلاً وإمّا عِناداً

ومِنهُم مَن أجراه على ما ورَد مُؤمِناً به على طريقِ الإجمال مُنَزِّهاً اللهَ تعالى عن الكيْفِيّة والتشبِيه وهُمْ جمهورُ السلَفِ ، ونقَله البَيْهقي وغيرُه عن الأئِمةِ الأربعة والسُّفيانَيْن والحَمّادَيْن والأوزاعي والليث وغيرِهم

ومنهم مَن أوّلَه على وجْهٍ يليقُ ، مستعْمَلٌ في كلامِ العربِ

ومنْهم مَن أفرط في التأويل حتى كاد أنْ يخرُجَ إلى نوعٍ مِن التحريف

ومنهم مَن فصّل بيْن ما يكون تأويلُه قريباً مستعمَلاً في كلام العربِ وبيْن ما يكونُ بعيداً مهجوراً ، فأوّل في بعضٍ وفوَّض في بعضٍ وهو منقولٌ عن مالكٍ ، وجزَم به مِن المتأخِّرينَ ابن دقيق العيد

 

“Nüzulun mənası haqda (qiblə əhli) bir neçə rəy üzərə ixtilaf etmişdir:

1. Onlardan bəziləri onu zahirə və həqiqətə həml etmişlər. Onlar müşəbbihədir. Allah onların sözlərindən ucadır.

2. Bəziləri bu haqda gələn hədisləri ümumiyyətlə inkar etmişlər. Onlar Xavaric və Mötəzilədir. Onların bu əməli inadçılıqdır. Qəribədir ki onlar, Quranda bu mənada gələn nasları təvil etmiş, lakin hədisdə gələnləri ya cahillikləri ya da inadları səbəbiylə inkar etmişlər.

3. Bəziləri ona icmali şəkildə iman edib, uca Allahı keyfiyyət və təşbihdən/bənzətmədən tənzih edərək olduğu kimi oxuyub keçmişlər. Onlar sələfin cumhurudur. Hafiz Beyhəqi və başqaları bu görüşü dörd imam, iki Sufyan (Sufyan Əs Səvri və Sufyan bin Uyeynə), iki Həmmad (Həmmad bin Sələmə və Həmmad bin Zeyd), Əvzai, Leys və başqalarından nəql etmişlər.

4. Bəziləri (Allahın şanına) layiq və Ərəb dilində işlənən vəchə təvil etmiş/yozmuşdur.

5. Bəziləri az qala bir növ təhrifə girəcək qədər təvildə ifrata getmişdir.

6. Bəziləri də təvili Ərəb dilində uyğun və istifadə olunanla, uyğun olmayıb məhcur/tərk edilən arasında təfsilə girmiş, bu səbəblə (mütəşabihlərin) bəzilərini təvil, bəzilərini də təfvid etmişdir. Bu görüş Malikdən nəql olunmuşdur. Mütəaxxirindən/son dönəm alimlərdən İbn Dəqiq Əl İd bu görüşdə olmuşdur.”

 

Qaynaq: İbn Həcər Əl Asqalani: Fəthul Bari bi Şərhi Sahihil Buxari: 3/37

Riyad: 1421-2011

 

 

Təliqat: İbn Həcərin sözlərindəki faydaların oxuyucuların zehnində hasil olması üçün aşağıdakı nöqtələrə diqqət edək:

1. İbn Həcər ilk başda nüzulu, zahiri və həqiqəti üzərə həml edənlərin müşəbbihə olduqlarını və Allahın - cəllə cələluh - onların sözündən uca olduğunu zikr etdikdən sonra, ona icmali şəkildə iman edib olduğu kimi oxuyub keçənlərin sələfin cumhuru olduğunu qeyd edir. Təbii olaraq ortaya belə bir sual çıxır:

Sual: Zahiri və həqiqəti üzərə həml etməklə, olduğu kimi ötürmək arasında nə fərq var?

Cavab: Fərq böyükdür. Çünki zahiri və həqiqəti üzərə ötürməkdən qəsd, günümüzdə Sələfiyyə adı altında gizlənən müasir Həşəviyyənin dediyi kimi zahiri mənanı isbat etməkdir. Yəni onlar nüzula məna verir və bu mənanın da zahiri məna olduğunu deyirlər. Sələf isə, zahiri məna üzərə deyil, sadəcə ləfzin zahiri üzərə ötürmək görüşündə olmuşlar. Bu ikisi arasında fərq odur ki, zahiri ləfz üzərə oxuyub keçmək, ona iman edərək qəsd olunan mənanı Allaha həvalə etməklə olur. Yəni isbat olunan zahiri məna deyil, ləfzin zahiridir. Zahiri məna isbat edən birisi isə, ona məlum olan mənanı qəsd edir. Ona məlum olan məna isə öncədən yuxarıda olan birisinin daha sonra hərəkət edərək aşağıya doğru enməsidir ki, bu da açıq təşbihdir. Çünki Allah hərəkətdən münəzzəhdir.

Şübhə: “Biz nüzulun zahiri mənası olan enişi isbat edir lakin hərəkəti isbat etmirik” iddiası.

Cavab: Bu iddiada olanlar, bu sözləri ilə çıxa bilməyəcəyi bir ziddiyyətə düşürlər. Çünki onlara deyilər: “İsbat etdiyiniz zahiri məna, yəni eniş sizə məlum olan mənadırmı? Yəni siz zahiri məna olaraq enişin nə olduğunu bilirsinizmi? Yoxsa siz özünüz də enişin nə olduğunu bilmirsiniz?”

Əgər: “Biz özümüz heç zahiri məna olaraq enişin nə olduğunu bilmirik” deyərlərsə mübahisəyə gərək qalmaz. Çünki zahirən enişin nə olduğunu bilməyən zahiri məna olaraq enişi isbat edə bilməz.

Əgər “Biz zahiri məna olaraq enişin nə olduğunu bilirik” desələr onlara sorular: “Deyin görək zahirən eniş hərəkət və yer dəyişmə iləmi olur, yoxsa hərəkətsiz? Yəni bir kəs yerindən tərpənmədiyi halda “endim” və ya “qalxdım” deyərsə onun sözünə etibar edilərmi?”

Əgər “zahiri məna olaraq eniş hərəkətsiz mümkün deyil” desələr, o zaman onlara deyilər: “bəs zahiri mənanın ayrılmaz bir parçası olan hərəkəti niyə isbat etmirsiniz?”

Əgər hərəkət və yerdəyişməni də isbat etsələr küfrləri açıqdır. Yox əgər zahiri məna olaraq enişin hərəkətsiz mümkün olduğunu qəbul etsələr və yerindən tərpənməyən birisinin “endim” sözünə məntiqli bir şey kimi baxsalar o zaman bizi ağıl nemətiylə digər məxluqatdan üstün tutan Allaha həmd etməkdən başqa əlimizdən bir şey gəlməz.

2. İbn Həcər Ərəb dilinə uyğun mənayla təvil görüşünü zikr etdikdən sonra, az qala təhrifə girəcək təvili zikr etmişdir. Bundan da anlaşılır ki, onun qatında hər təvil təhrif deyil, əksinə təhrifə gedən təvil təhrifdir. Belə olmasaydı ikisi arasında fərq qoymazdı.

3. Ən sonda isə təvillə təfvid arasında ortaq yol tutan bir qrupdan söz edir ki, bu görüşün İmam Malikdən gəldiyini qeyd edərək, son dönəm alimlərindən Müctəhid İbn Dəqiq Əl İdin də bu görüşdə olduğunu deyir. Bunu zikr edərkən isə bu qrupun təvili qəbul etmə yönündən təfsilata girdiyini qeyd edir. Yəni onlar təhrif olmayan yaxın təvilləri qəbul edir, təhrif olan uzaq təvilləri isə inkar edirlər. Bu da bir daha hər təvilin təhrif olmadığını ortaya qoyur. Ən doğrusunu bilən Allahdır.