Bu mövzudakı ismarıc sayı: 10

[Xətib Təbrizi]

بسم الله الرحمن الرحيم
 

Elm təhsil edən kəsin bu mübarək işə başlamadan öncə əməl etməsi zəruri olan bir sıra vəzifələri vardır ki, bu vəzifələrə həm keçmiş zamanlarda da həm də  bugünki günümüzdə də elm tələbələri tərəfindən səhlənkarlıq ilə yanaşılmışdır. Dövrünün mütəsəvvif alimlərindən İmam Əbu Həmid Qəzali təhsil alan kəs üçün elm öncəsi və elm alma əsnasında zəruri hesab etdyi məsələləri on bənd şəklində nizamlamışdır. Elm-ərbabı və elm tələbələri üçün hüccətulislam İmam Qazalinin tövsiyələrini dinləməkdə fayda vardır.
 

أما المتعلم فآدابه ووظائفه الظاهرة كثيرة ولكن تنظم تفاريقها عشر جمل: الوظيفة الأولى: تقديم طهارة النفس عن رذائل الأخلاق ومذموم الأوصاف إذ العلم عبادة القلب وصلاة السر وقربة الباطن إلى الله تعالى؛ وكما لا تصح الصلاة التي هي وظيفة الجوارح الظاهرة إلا بتطهير الظاهر عن الأحداث والأخباث فكذلك لا تصح عبادة الباطن وعمارة القلب بالعلم إلا بعد طهارته عن خبائث الأخلاق وأنجاس الأوصاف. قال صلى الله عليه وسلم "بنى الدين على النظافة" وهو كذلك باطناً وظاهراً قال الله تعالى "إنما المشركون نجس" تنبيهاً للعقول على الطهارة والنجاسة غير مقصورة على الظواهر بالحس فالمشرك قد يكون نظيف الثوب مغسول البدن ولكنه نجس الجوهر أي باطنه ملطخ بالخبائث. والنجاسة عبارة عما يجتنب ويطلب البعد منه وخبائث صفات الباطن أهم بالاجتناب فإنها مع خبثها في الحال مهلكات في المآل.

ولذلك قال صلى الله عليه وسلم "لا تدخل الملائكة بيتا فيه كلب" والقلب بيت هو منزل الملائكة ومهبط أثرهم ومحل استقرارهم؛ والصفات الرديئة مثل والغضب والشهوة والحقد والحسد والكبر والعجب وأخواتها كلاب نابحة فأنى تدخله الملائكة وهو مشحون بالكلاب ونور العلم لا يقذفه الله تعالى في القلب إلا بواسطة الملائكة "وما كان لبشر أن يكلمه الله إلا وحياً أو من وراء حجاب أو يرسل رسولاً فيوحي بإذنه ما يشاء" وهكذا ما يرسل من رحمة العلوم إلى القلوب إنما تتولاها الملائكة الموكلون بها وهم المقدسون المطهرون المبرءون عن الصفات المذمومات فلا يلحظون إلا طيباً ولا يعمرون بما عندهم من خزائن رحمة الله إلا طيباً طاهراً.

ولست أقول المراد بلفظ البيت هو القلب و بالكلب هو الغضب والصفات المذمومة ولكني أقول هو تنبيه عليه، وفرق بين تعبير الظواهر إلى البواطن وبين التنبيه للبواطن من ذكر الظواهر مع تقرير الظواهر، ففارق الباطنية بهذه الدقيقة، فإن هذه طريق الاعتبار وهو مسلك العلماء والأبرار إذ معنى الاعتبار أن يعبر ما ذكر إلى غيره فلا يقتصر عليه كما عليه كما يرى العاقل مصيبة لغيره فيكون فيها له عبرة بأن يعبر منها إلى التنبيه لكونه أيضاً عرضة للمصائب وكون الدنيا بصدد الانقلاب، فعبوره من غيره إلى نفسه ومن نفسه إلى أصل الدنيا عبرة محمودة فاعبر أنت أيضاً من البيت الذي هو بناء الخلق إلى القلب الذي هو بيت من بناء الله تعالى ومن الكلب الذي ذم لصفته - لا لصورته - وهو ما فيه من سبعية ونجاسة إلى الروح الكلبية وهي السبعية. واعلم أن القلب المشحون بالغضب والشره إلى الدنيا والتكلب عليها والحرص على التمزيق لأعراض الناس كلب في المعنى وقلب في الصورة، فنور البصيرة يلاحظ المعاني لا الصور. والصور في هذا العالم غالبة على المعاني والمعاني باطنة فيها. وفي الآخرة تتبع الصور المعاني وتغلب المعاني. فلذلك يحشر كل شخص على صورته المعنوية فيحشر الممزق لأعراض الناس كلباً ضارياً.

 

والشره إلى أموالهم ذئباً عادياً، والمتكبر عليهم في صورة نمر، وطالب الرياسة في صورة أسد وقد وردت بذلك الأخبار وشهد به الاعتبار عند ذوي البصائر والأبصار. فإن قلت: كم من طالب رديء الأخلاق حصل العلوم فهيهات ما بعده عن العلم الحقيقي النافع في الآخرة الجالب للسعادة فإن من أوائل ذلك العلم أن يظهر له أن المعاصي سموم قاتلة مهلكة وهل رأيت من يتناول سماً مع علمه بكونه سماً قاتلاً? إنما الذي تسمعه من المترسمين حديث يلفقونه بألسنتهم مرة ويرددونه بقلوبهم أخرى وليس ذلك من العلم في شيء. قال ابن مسعود رضي الله عنه ليس العلم بكثرة الرواية إنما العلم نور يقذف في القلب. وقال بعضهم: إنما العلم الخشية لقوله تعالى "إنما يخشى الله من عباده العلماء" وكأنه أشار إلى أخص ثمرات العلم. ولذلك قال بعض المحققين: معنى قولهم تعلمنا العلم لغير الله فأبى العلم أن يكون إلا لله أن العلم أبى وامتنع علينا فلم تنكشف لنا حقيقته وإنما حصل لنا حديثه وألفاظه. فإن قلت: أرى جماعة من العلماء والفقهاء المحققين برزوا في الفروع والأصول وعدوا من جملة الفحول وأخلاقهم ذميمة لم يتطهروا منها? فيقال: إذا عرفت مراتب العلوم وعرفت علم الآخرة استبان لك أن ما اشتغلوا به قليل الغناء من حيث كونه علماً وإنما غناؤه من حيث كونه عملاً لله تعالى إذا قصد به التقرب إلى الله تعالى وقد سبقت إلى هذا إشارة. وسيأتيك فيه مزيد بيان وإيضاح إن شاء الله تعالى

Birinci vəzifə:
 

"Təhsil alan kəsə  gəlincə, onun aşkaranə ədəb-ərkan qaydaları çoxdur, lakin (bu kitabda) onların ayrı-ayrı hissələri on dənə məcmuda (bənd şəklində vəzifə-vəzifə) nizamlanacaq. Elm qəlbin ibadəti, könülün namazı və batinin Allaha yaxınlaşması olduğu üçün nəfsin əxlaq rəzilliklərindən, məzəmmətə layiq xususiyyətlərdən təmizlənməsinin önə keçirilməsi birinci vəzifədir. Çünki xarici orqanların vəzifəsi olan namaz  zahir (yəni bədən)  ifrazatlar və çirkablardan pak olmadan  səhih olmadığı kimi, eləcə də (insanın) batini(aləmi)nin ibadəti və qəlbin(inin) elm tərəfindən məskunlaşılması ancaq onun xəbis əxlaqdan və çirkin xususiyyətlərdən pak olmasından sonra səhih olar. O (sas) demişdir: “Din təmizlik üzərində bina edilmişdir”. O, (yəni dinin təmizlik üzərində bina edilməsi) zahirən və batinən də bucürdür. Allah Təalə hissi formada təmizliyin və natəmizliyin zahiri görünüşlər ilə məhdudlaşdırılmış  olmadığına  ağılların diqqətini çəkmək  üçün “Muşriklər yalnız və yalnız murdardırlar”,- demişdir, çünki bəzən muşrik təmiz libaslı, bədəni su ilə yuyulmuş ola bilər, lakin o, materiya olaraq napakdır, yəni pis əmələ bulaşıqdır. Nəcasət “qaçılan”, “özündən uzaqlıq tələb edilən” (şey) deməkdir. Batini sifətlərin xəbislikləri (isə) qaçınılmağa daha mühüm olandır. Çünki onların (yəni batini sifətlərin)  həmin saatda xəbisliklər ilə birgəliyi onların son nəticədə (axirətdə) təhlükəli yerlərdə (cəhənnəmdə) olacağı deməkdir.(və yaxud onlar, yəni bu cür batini sifətlər son nəticədə həlak edicidirlər.) Buna görə də o, (sas) “mələklər içərsində köpək olan evə girməzlər”,- demişdir.
Qəlb mələklərin mənzili, onların izinin əmələ gəlmə yeri və qərarlaşma məkanı olan bir evdir.Qəzəb, şəhvət, paxıllıq, həsəd,  təkəbbür, özünübəyənmə və bənzəri kimi alçaq sifətlər hürən köpəklərdir. Allah elmin nurunu qəlbə mələklər vasitısi ilə atdığı halda, mələklər axı necə köpəklər ilə dolu olan evə girsinlər?!!! Allah Təalə buyurmuşdur: ”Ya vəhy şəklində,ya pərdə arxasından və ya Allahın izni ilə Allah ona istədiyini vəhy edəcək elçilər göndərmədən Allahın onun ilə danışması heç bir bəşərə qismət olmaz”. Beləliklə, Allahın rəhmətindən qəlblərə göndərilən elmləri müqəddəs, pak,məzmmətə layiq sifətlərdən uzaq, ancaq yaxşı kəsə nəzər salan və ancaq yanlarındakı Allahın rəhmət xəzinələrindən pak olan yaxşı kəsin (qəlbinə) dolduran Allahın müvəkkil mələkləri öz üzərlərinə götürər. Mən (peyğəmbərin hədisində) “ev ləfzi ilə murad edilən qəlbdir, köpək ilə də qəzəbdir və məzəmmət olunan sifətlərdir”, -  demirəm. Lakin mən deyirəm ki, ”o, ona (o mənaya) bir diqqət çəkmədir və zahirlərin batinlərə təbir edilməsi ilə zahirlərin  zikrindən (əsli mənalarını ) təsdiq etmək ilə bərabər batinlərə işarə etmək arasındakı fərqdir.Batiniliyin ayırdedicisi bu dəqiqlik ilədir. Bu, etibar (ibrət almaq) yoludur və o alimlərin və (elm) ərbablarının izlənilən yoludur. Çünki etibar sözünün anlamı söylənilmiş şeyin özündən qeyrisinə keçirilməsi (təbir edilməsi) və bu keçirilmə (təbir) ilə kifayətlənməmək deməkdir. Necə ki, ağlı üstündə olan kəs üçün özündən qeyrisində gördüyü bir müsibətdə bu müsibəti özünün də müsibətlərə məruz qalması və dünyanın da (hadisələrin) çevrilişi ilə məşğul  olması işarətinə yozmaq ilə bir ibrət vardır. Bu kəsin gördüklərini qeyrisindən özünə keçirməsi  (təbir etməsi) və özündən də dünyanın xarakterinə keçirməsi (təbir etməsi) tərifə layiq ibrətdir (keçirmədir-hərfi-məna). Həmçinin sən özün xalqın inşası olan evi Allah Təalənin inşasından sayılan ev anlamlı qəlb mənasına keçirt (təbir et) və yırtıcılıq və natəmizlik daşıdığı halda, formasına görə yox, (bu ) xüsusiyyətinə  görə məzəmmət edilən köpəyi yırtıcı  və köpək xislətli ruha keçirt (təbir et). Bil ki, qəzəb və dünyaya olan acgözlük və onun uğrunda boğuşmaq və insanların namusunu parçalamağa (onları biabr, bədnam etməyə) həris olmaq hissiyyatı ilə dolu olan qəlb mənaca köpək, formaca qəlbdir. Bəsirət nuru isə formalara yox, mənalara baxar. Bu dünyada süurətlər mənalar üzərində hakim qılınmışdır, mənalar isə surətlərin batinindədir. Ancaq axirətdə (tam tərsi olacaq) surətlər mənaların arxasından gedəcək və mənalar surətlərin üzərində hakim qılınacaq. Buna görə də hər bir şəxs öz mənəvi surətində həşr ediləcək. İnsanların namusunu parçalayan (insanları bədnam edən) kəs yırtıcı köpək surətində, insanların mallarına tamah salan kəs yırtıcı canavar, insanlara qarşı təkkəbbürlənən kəs pələng, riyasət istəyən kəs şir surətində həşr ediləcəkdir. Bu cür xəbərlər varid olmuş və bəsirət sahibləri yanında etibar görmüşdür.Əgər desən ki, ”çoxlu elmlər əldə etmiş nə qədər pis əxlaqlı tələbə vardır!” (Deyərəm ki,) bu kəsin xoşbəxtliyə səbəb, axirətdə fayda verəcək həqiqi elmlər əldə etməsi nə qədər (reallıqdan) uzaqdır! O elmin başlanğıcından üsyankarlıqların öldürücü, həlakedici zəhər olması ona izhar edilməlidir.Sən heç zəhərin öldürücü olmasını bildiyi halda, zəhər içən gördünmü?!!! Sənin indiyiə qədər mütərəssimlərdən (islami həqiqi yox,formal olaraq yaşayan,alim cildində olan din adamlarından) eşitdiyin gah dilləri ilə uydurduqları, gah da qəlbləri ilə rədd etdikləri hədisdir. Bu isə heç bir yöndən elm deyildir. İbn Məsud “Elm rəvayətin çoxluğu ilə ölçülməz, elm ancaq Allahın qəlbə atdığı nurdur”, - demişdir. Allah Təalənin sanki elmin ən xassına işarə edirmiş kimi “Allahdan ancaq Onun alim qulları qorxar”, - deməsinə görə onların (sahabələrin) bəziləri  “elm ancaq (Allahdan) qorxudur”, - demişlər. Buna görə də bəzi mühəqqiqlər  onların” elmi Allahdan qeyrisi üçün öyrəndik , amma elm ancaq Allah üçün olmaq istədi” sözünün anlamı “elm bizdən üz döndərdi və imtina etdi və bizə elmin həqiqəti açılmadı , bizə hasil olan onun müzakirəsi və ləfzləridir”, - demişlər. Əgər desən ki, ”pis əxlaqlı olduğu halda, hələ də belə əxlaqdan nəfsini təmizləməyən alimlərdən və mühəqqiq fəqihlərdən ibarət furuda və usulda məşhur olan, görkəmli insanlar dəstəsindən hesab edilən bir dəstə görmüşəm axı?!!! Cavab olaraq deyilər ki, ”əgər sən elmlərin mərtəbələrini və Axirət elmini bilsəydin,sənə bəyan olardı ki, onların məşğul olduqları elm olması baxımından kafi deyildir, əgər bu əməl ilə məqsəd kimi qarşıya Allaha yaxınlaşmaq qoyulubsa, onun kafiliyi əməl olması baxımındandır. Artıq qabaqcadan buna işarə edilmişdir. İnşəAllah, qarşıda səninnin üçün  bunun daha çox aydınlaşdırılması və daha çox izahı gələcəkdir".

 

 

İhya ulum əd-din,cild:1,səh:80-81; Əbu Həmid Qazali.

Darul-hadis

Ismarıc Xətib Təbrizi tərəfindən 22 yanvar 2015 - 19:04 tarixində redaktə edildi.

[Xətib Təbrizi]

الوظيفة الثانية أن يقلل علائقه من الاشتغال بالدنيا ويبعد عن الأهل والوطن فإن العلائق شاغلة وصارفة ما جعل الله لرجل من قلبين في جوفه ومهما توزعت الفكرة قصرت عن درك الحقائق ولذلك قيل العلم لا يعطيك بعضه حتى تعطيك كلك فإذا أعطيته كلك فأنت من إعطائه إياك بعضه على خطر والفكرة المتوزعة على أمور متفرقة كجدول تفرق ماؤه فنشفت الأرض بعضه واختطف الهواء بعضه فلا يبقى منه ما يجتمع ويبلغ المزدرع

İkinci vəzifə:
 

"Elm tələbəsinin ikinci vəzifəsi, əlaqələrini dünya ilə məşğul olmaqdan üzmək və dünya əhlindən (və ya ailəsindən)  və vətəndən uzaqlaşmaqdır, çünki (bu cür ) əlaqələr (tələbəni elmdən başqa şeylər ilə) məşğuledici və (elmdən ) kənaredici bir şeydir. Allah Tələnin  “ Allah bir kəsin köksündə iki qəlb yaratmamışdır”, -  deməsinin mənası da budur.) Fikr nə qədər dağınıq olsa, həqiqətləri bir o qədər dərk etməyə qadir olmaz. Buna görə də deyilmişdir: ”Elm sənə bir qismini verməz, sən ona bütününü vermədikcə. Əgər sən ona bütününü versən, o,  sənə (bütününü yox) bir qismini verdiyi üçün sən (hələ də) təhlükəli durumdasan. Fərqli-fərqli məsələlər üzərində dağınıq fikr  bir qismini torpağın canına çəkdiyi, bir qismini isə havanın qapdığı və nəticədə,bir araya cəm olacaq və bir tarlaya çatacaq qədər həcmi qalmayan suyu ətrafa səpələnmiş kanal kimidir".
 

İhya ulum əd-din,cild:1,səh:81; Əbu Həmid Qazali.

Darul-hadis

Ismarıc Xətib Təbrizi tərəfindən 23 yanvar 2015 - 20:06 tarixində redaktə edildi.

[Xətib Təbrizi]

الوظيفة الثالثة أن لا يتكبر على العلم ولا يتأمر على معلم بل يلقي إليه زمام أمره بالكلية في كل تفصيل ويذعن لنصيحته إذعان المريض الجاهل للطبيب المشفق الحاذقوينبغي أن يتواضع لمعلمه ويطلب الثواب والشرف بخدمته قال الشعبي صلى زيد بن ثابت على جنازة فقربت إليه بغلته ليركبها فجاء ابن عباس فأخذ بركابه فقال زيد خل عنه يا ابن عم رسول الله صلى الله عليه وسلم فقال ابن عباس هكذا أمرنا أن نفعل بالعلماء والكبراء فقبل زيد بن ثابت يده وقال هكذا أمرنا أن نفعل بأهل بيت نبينا صلى الله عليه وسلم  وقال صلى الله عليه وسلم ليس من أخلاق المؤمن التملق إلا في طلب العلم  فلا ينبغي لطالب العلم أن يتكبر على المعلم ومن تكبره على المعلم أن يستنكف عن الاستفادة إلا من المرموقين المشهورين وهو عين الحماقة فإن العلم سبب النجاة والسعادة ومن يطلب مهرباً من سبع ضار يفترسه لم يفرق بين أن يرشده إلى الهرب مشهور أو خامل وضراوة سباع النار بالجهال بالله تعالى أشد من ضراوة كل سبع فالحكمة ضالة المؤمن يغتنمها حيث يظفر بها ويتقلد المنة لمن ساقها إليه كائناً من كان فلذلك قيلالعلم حرب للفتى المتعالي ... كالسيل حرب للمكان العالي فلا ينال العلم إلا بالتواضع وإلقاء السمع قال الله تعالى إن في ذلك لذكرى لمن كان له قلب أو ألقى السمع وهو شهيد ومعنى كونه ذا قلب أن يكون قابلاً للعلم فهماً ثم لا تعينه القدرة على الفهم حتى يلقي السمع وهو شهيد حاضر القلب ليستقيل كل ما ألقى إليه بحسن الإصغاء والضراعة والشكر والفرح وقبول المنة فليكن المتعلم لمعلمه كأرض دمثة نالت مطراً غزيراً فتشربت جميع أجزائها وأذعنت بالكلية لقبوله ومهما أشار عليه المعلم بطريق في التعلم فليقلده وليدع رأيه فإن خطأ مرشده أنفع له من صوابه في نفسه إذ التجربة تطلع على دقائق يستغرب سماعها مع أنه يعظم نفعها فكم من مريض محرور يعالجة الطبيب في بعض أوقاته بالحرارة ليزيد في قوته إلى حد يحتمل صدمة العلاج فيعجب منه من لا خبرة له به وقد نبه الله تعالى بقصة الخضر وموسى عليهما السلام حيث قال الخضر إنك لن تستطيع معي صبراً وكيف تصبر على ما لم تحط به خبراً ثم شرط عليه السكوت والتسليم فقال فَإِنِ اتَّبَعْتَنِي فَلَا تَسْأَلْنِي عَنْ شَيْءٍ حَتَّى أحدث لك منه ذكراً ثم لم يصبر ولم يزل في مراودته إلى أن كان ذلك سبب الفراق بينهماوبالجملة كل متعلم استبقى لنفسه رأياً واختياراً دون اختيار المعلم فاحكم عليه بالإخفاق والخسران فإن قلت فقد قال الله تَعَالَى فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تعلمون فالسؤال مأمور به فاعلم أنه كذلك ولكن فيما يأذن المعلم في السؤال عنه فإن السؤال عما لم تبلغ مرتبتك إلى فهمه مذموم ولذلك منع الخضر موسى عليه السلام من السؤال أي دع السؤال قبل أوانه فالمعلم أعلم بما أنت أهل له وبأوان الكشفوما لم يدخل أوان الكشف في كل درجة من مراقي الدرجات لا يدخل أوان السؤال عنه وقد قال علي رضي الله عنه أن من حق العالم أن لا تكثر عليه بالسؤال ولا تعنته في الجواب ولا تلح عليه إذا كسل ولا تأخذ بثوبه إذا نهض ولا تفشي له سراً ولا تغتابن أحداً عنده ولا تطلبن عثرته وإن زل قبلت معذرته وعليك أن توقره وتعظمه لله تعالى ما دام يحفظ أمر الله تعالى ولا تجلس أمامه وإن كانت له حاجة سبقت القوم إلى خدمته

Üçüncü vəzifə:
 

Elmə qarşı təkəbbürlük göstərməmək və müəllimə ağalıq etməmək, əksinə hər bir təfsilatda tamamı ilə işi ona həvalə etmək, onun nəsihətinə tibbdən anlayışı olmayan xəstənin mahir, (və onun) dərdinə şərik olan həkimin nəsihətinə tabe olduğu kimi müəllimin də nəsihətinə tabe olmaq təhsil alan kəsin üçüncü vəzifəsidir. Ona öz müəllimi qarşısında təvəzükar olması və müəlliminə xidmət etmək ilə şərəf və savab umması vacibdir. Şəbi demişdir: ”Zeyd bin Sabit bir cənazə üçün (meyyit) namaz(ı) qıldı. Sonra tərkinə minməsi üçün ona dişi qatırı yaxınlaşdırıldı. Sonra İbn Abbas gəldi və onun üzəngisini tutdu. Zeyd dedi:

- Üzəngini burax , ey Allah rəsulunun (sas) əmisinin oğlu.     

İbn Abbas dedi:

- Bizə alimlər və böyük şəxsiyyətlər ilə belə davranmaq əmr edilmişdir.

Sonra Zeyd bin Sabit onun əlini öpdü və dedi:

- Bizə də peyğəmbərin əhli-beyti ilə belə davranmaq əmr edilmişdir”. 
O (sas) demişdir: “Elm tələb etməkdə yalataqlıq etmək istisna, (hər hansı bir işdə) yaltaqlıq etmək mömünün əxlaqından deyildir”. Elm tələbəsinə müəllimə qarşı təkəbbürlük etmək olmaz. Təhsildə məşhur mərmuqlardan (elminin çoxluğuna görə diqqət mərkəzində olan alimlərdən) başqa, digərlərindən yararlanmağı özünə ar bilməsi onun müəllimə qarşı təkəbbürlüyündəndir və belə etmək tam axmaqlıqdır. Çünki elm qurtuluş və xoşbəxtlik səbəbidir. Onu parçalayacaq vəhşi bir yırtıcıdan qaçış yeri axtaran kəs onu məşhur və ya qeyri-məşhur kəsin  qaçmağa yönləndirməsi arasında fərq qoymaz. Hikmət mömünün axtardığı şeydir, harada ona yetişərsə, onu qənimət olaraq götürər. Kim olursa, olsun onu hikmətə sövq edən kəsə minnətdarlıq ərz edər. Buna görə də (bu haqqda belə bir şeir) deyilmişdir:

"Elm lovğalanan gənc ilə müharibədədir.

Selin hündür məkan ilə müharibə etdiyi kimi".
 

Ismarıc Xətib Təbrizi tərəfindən 26 yanvar 2015 - 03:43 tarixində redaktə edildi.

[Xətib Təbrizi]

Elm təvazükarlıq və dinləmə (yolu) ilə əldə edilər. Allah Tələnin “Şübhəsiz ki, bunda qəlb (ağıl) sahibi, yaxud (moizə edildiyi zaman bütün varlığı ilə) hazır olub (ona cani-dildən) qulaq asan kimsə üçün öyüd-nəsihət vardır! ” (ayəsindəki) “qəlb sahibi olmaq”(deməsinin) mənası anlayış baxımından, elmə yararlı olan deməkdir. Sonra iştirakçı qismində ,qəlb sahibi olaraq (yəni elmi anlamağa yararlı olaraq) ona deyilənləri qəbul etmək üçün gözəl bir dinləyiş,dilək,şükr,fərəhlə və (sanki) hədiyyə qəbulu etməkcəsinə dinləmədikcə ona (elmi) anlamaq üçün (elmə yararlı olmaq) qüdrət(i) yardım etməz. Qoy tələbə öz müəlliminə qarşı bütün damlalarını içdiyi  və (hər zaman) (bu) yağıntını qəbul etmək üçün  bütünlüklə itaət göstərən bol bir yağış əldə etmiş yumşaq torpaq kimi olsun. Tədris metodunda müəllim ona necə məsləhət veribsə, onu təkrarlasın və öz rəyini bir kənara qoysun. Əgər onun mürşidi (yəni müəllimi) yanlış etsə də belə, bu, onun üçün içində saxladığı doğrusundan (doğru rəyindən) daha faydalıdır, çünki təcrübə faydasının böyük olmasına rəğmən, dinlənilməsi heyrətamiz olan incəliklərə vaqifdir. Nə qədər hərarətli xəstə vardır ki,bəzi vaxtlarında həkim xəstəni müalicə şokuna tab gətirəcək həddəcən qüvvətini artırmaq üçün onu hərarətlə müalicə edib!!! Bu işdə təcrübə sahibi olmayan isə buna təəccüb edər. Allah Təalə Xızır(as) ilə Musanın(as) hekayətinə diqqəti cəlb etmişdir və belə ki Xızır demişdir: “(Xızır) belə cavab verdi: “Sən mənimlə bir yerdə olsan  əsla dözə bilməzsən. Axı sən bilmədiyin (batininə, mahiyyətinə bələd olmadığın) bir şeyə necə dözə bilərsən? Sonra o,Musaya  danışmamağı və (özünün edəcəyi əməllərə etiraz etmədən) təslimiyyət göstərməyi şərt qoşmuşdur. Sonra demişdir: ” (Xızır: ) “Əgər mənə tabe olacaqsansa, səbəbini sənə izah etməyincə məndən heç bir şey haqqında soruşma!” – dedi”. Bundan sonra Musa Səbr etməmiş və ta onların ayrılmasına səbəb oluncaya qədər (XızırIn etdiklərinin anlamını ona izah etmək üçün) israrla xahiş etməkdə davam etmiş. Bir sözlə, hər bir tələbə özü üçün müəlliminin seçimindən başqa, bir rəy, bir seçim saxlayır. Sən isə onun (yəni belə etməyin) uğursuzluq və zərərinə qərar ver. Sən desən ki,Allah “Əgər (bunu) bilmirsinizsə, zikr (kitab, elm) əhlindən soruşun!” demişdir. Deməli, sual etmək əmr edilmiş bir şeydir. Bil ki, bu, belədir, amma bu, müəllimin barəsində sual verməyə icazə verdiyi şeydə icazəlidir. Sənin anlamağa (elmi) mərtəbənin çatmadığı xüsusda müəllimə sual verməyin məzəmmətə layiqdir. Buna görə də Xıdır(as) sual verməyi qadağan etmişdir, yəni vaxtından öncə sual verməyi bir kənara qoy. Çünki müəllim sənin nəyə layiq olduğunu və (elmin sənin üçün) kəşf (ortaya çıxış) anını bilir. Hər bir dərəcənin bir pilləsindəki kəşf anı daxil olmadığı müddətcə, o haqqda sual vermə anı da daxil olmamışdır. Əli (ra) demişdir: ”Alimin (sənin üzərində) haqqıdır ki, nə ona çoxlu sual verəsən, nə də ki,onu cavab verməkdə çətin vəziyyətə düşürməyəsən. O ərindiyi zaman üzərində israr etməyəsən. O ayağa durduğu zaman paltarından tutmayasan. Sirr baxımından onu ifşa etməyəsən. Heç zaman kiminsə qeybətini onun yanında etmə. Onu yanılmasını arzulama. Əgər büdrəsə, üzrünü qəbul et. Sənə vacib olan o, Allahın əmrini (dini) mühafizə etdiyi müddətcə ona Allah üçün ehtiram et, təzim et. Onun önündə əyləşmə. Əgər bir şeyə ehtiyacı olsa, ona xidmət etməkdə toplumu qabaqla.

 

İhya ulum əd-din, cild:1, Əbu Həmid Qazali.
 

Darul-hadis nəşriyyatı: 2004

[Xətib Təbrizi]

 

الوظيفة الرابعة

أن يحترز الخائض في العلم في مبدأ الأمرعن الإصغاء إلى اختلاف الناس، سواء كان ماخاض فيه من علوم الدنيا أو علوم الآخرة،فان ذلك يدهش عقله و يحير ذهنه، و يفتررأيه و يؤيسه عن الإدراك و الاطلاع، بل ينبغي أن يتقن أولا الطريق الحميدةالواحدة المرضية عند أستاذه، ثم بعد ذلكيصغى إلى المذاهب و الشبه، و إن لم يكن أستاذه مستقلا باختيار رأى واحد و إنماعادته نقل المذاهب و ما قيل فيها، فليحذرمنه، فان إضلاله أكثر من إرشاده، فلا يصلح الأعمى لقود العميان و إرشادهم، و من هذا حاله يعد في عمى الحيرة و تيه الجهل. و منع المبتدئ عن الشبه يضاهي منع الحديث العهد بالإسلام عن مخالطة الكفار، و ندب القوى إلى النظر في الاختلافات يضاهي حث القوى على مخالطة الكفار.

و لهذا يمنع الجبان عن التهجم على صف الكفار، و يندب الشجاع له. و من الغفلة عن هذه الدقيقة ظن بعض الضعفاء أن الاقتداء بالأقوياء فيما ينقل عنهم من المساهلات جائز، و لم يدر أن وظائف الأقوياء تخالف وظائف الضعفاء. و في ذلك قال بعضهم: من رآني في البداية صار صديقا، و من رآني في النهاية صار زنديقا، إذ النهاية ترد الأعمال إلى الباطن، و تسكن الجوارح إلا عن رواتب الفرائض، فيتراءى للناظرين أنها بطالة و كسل و إهمال، و هيهات. فذلك مرابطة القلب في عين الشهود و الحضور، و ملازمة الذكر الذي هو أفضل الأعمال على الدوام.

و تشبه الضعيف بالقوي فيما يرى من ظاهره أنه هفوة يضاهي اعتذار من يلقى نجاسة يسيرة في كوز ماء، و يتعلل بأن أضعاف هذه النجاسة قد يلقى في البحر و البحر أعظم من الكوز، فما جاز للبحر فهو للكوز أجوز. و لايدرى المسكين أن البحر بقوته يحيل النجاسة ماء فتنقلب عين النجاسة باستيلائه إلى صفته، و القليل من النجاسة يغلب على الكوز و يحيله إلى صفته. و لمثل هذا جوز للنبي صلّى الله عليه وسلّم ما لم يجوّز لغيره‏  حتّى أبيح له تسع نسوة

إذ كان له من القوة ما يتعدى منه صفة العدل إلى نسائه و إن كثرن. و أما غيره فلا يقدر على بعض العدل بل يتعدى ما بينهن من الضرار إليه، حتى ينجر إلى معصية الله تعالى فيطلبه رضاهن،
فما أفلح من قاس الملائكة بالحدادين
 

‏ Dördüncü vəzifə:
 

İşin başlanğıcında elm (öyrənməy)ə girişən kəs  (öyrənilməsinə) girişdiyi elm istər dünyəvi elmlərdən olsun, istərsə də axirət elmlərindən olsun  (öyrəndiyi elm sahəsində) insanların ixtilafını dinləməkdən özünü qorumalıdır. Çünki o, (yəni insanların ixtilafını dinləmək) onun ağlını dolaşığa salacaq, zehnini qarışdıracaq, düşüncəsini zəiflədəcək və onu dərk etmə və mütaliədən naümüd edəcək. Əksinə, ona əvvələn öz ustadının yanında qənaətbəxş bir tərifə layiq  metodda mahir olmaq lazımdır. Bundan sonra o, məzhəblərə və şübhələrə qulaq verməlidir. Əgər onun ustadı bir rəy seçməyi əhəmiyyətsiz hesab edirsə və onun adəti ancaq məzhəbləri və məzhəblərdə səslənən rəyləri nəql etməkdirsə, qoy tələbə beləsindən həzər etsin. Çünki onun (yəni müəllimin elmə yeni başlayan səriştəsiz avam tələbəni) azdırması (ehtimalı) irşad etməsindən (doğruya yönləndirməsindən) daha çoxdur. Çünki kor birinin korları yönətməsi və onlara düzgün istiqaməti göstərməsi doğru olmaz. Buna görə də onun halının  heyrət korluğuna və cəhalət sərgərdanlığına düşməsi hesab edilir. Elmə yeni başlayan kəsə şübhələr(i dinləməyi )  qadağan edilməsi İslamı yeni qəbul etmiş kəsə kafirlərə qaynayıb-qarışmağın qadağan edilməsinə, elmdə qüvvətli olan kəsi ixtilaflara nəzər salmağa təşviq etmək  isə elmdə qüvvətli olan kəsin kafirlər ilə qaynayıb qarışmasına təşviq edilməsinə bənzəyir. Buna görə də qorxağın döyüş anında kafirlərin cərgəsinə hücum etməsi qadağan edilib, şücaətli (döyüşçü) isə bu işə təşviq edilib. Bu incəlikdən qəflətdə olma ucbatından bəzi (elmdə) zəif olanlar elə zənn ediblər ki, elmi qüvvətli olanları onlardan nəql edilən bəzi səhlənkarlıqlarda iqtida etmək (izləmək) olar. Lakin (bu bəziləri) bilməyiblər ki, qüvvətli olanların vəzifəsi zəiflərin vəzifəsinə əksdir. Bu xüsusda (elmdə  qüvvətli olanların) bəziləri belə demişdir: ”Kim məni başlanğıcda gördüsə,  siddiqə çevrildi, (amma) kim məni nəhayətdə gördüsə, zındıqa çevrildi. Səbəb isə nəhayətdə əməllərin batinə aid olması, əzaların fərzlərin sünnətlərindan başqası ilə rahatlıq tapmasıdır. Baxanlara elə gələ bilər ki, bunlar ( elmdə qüvvətli olan bu kəsin bəzi səhlənkarlıqları ) avaralıq,tənbəllik və laqeydlikdir. Heyhat!  Bütün bunlar qəlbin haqqı haqq ilə görmək, huzur məqamında olması və davamlı olmasına görə əməllərin ən üstünü sayılan zikrdən ayrılmaz olmasıdır. Zahirindən yanlış görünən məsələlərdə zəif birinin özünü qüvvətli birinə bənzətməsi su küzəsinin içərsində acazıq nəcasət ilə qarşılaşan və bu cür nəcasətin misli qədər nəcasət ilə bəzən dənizdə qarşılaşdığını və dənizin də kuzədən böyük olduğu üçün dəniz üçün keçərli olan şeyin kuzə üçün də keçərli olduğunu (söyləməklə) bəhanə gətirən kəsin özünü təmizə çaxartmasına bənzəyir. (Ancaq bu) miskin bilmir ki, dəniz öz qüvvəsi ilə nəcasəti suya çevirir və nəcasətin əsili dənizin istilası ilə dənizin ünsürünə çevrilir. Bir bardaqda nəcisin azı da çoxluq təşkil edir və suyu özü kimi edir. Bunun bir misli peyğəmbərdən (sas) başqalarına icazəli olmayan şeyin peyğəmbər üçün icazəli olmasıdır. Hətta ona (sas) doqquz qadın mübah qılınmışdır.Çünki o, elə bir qüvvətə sahib idi ki, hətta sayları çox olsa da belə, onun qadınlarına olan adillik xüsusiyyəti , onu tərk etmir. Amma ondan qeyriləri (qadınları çox olsa,) ədalətin bir qisminə belə qadir olmazlar.Əksinə, qadınları arasında hasil olan zərərin bir ucu ona gedib çıxar və onların rizasını qazanmaq üçün  bu da onu Allaha məsiyyətə çəkib aparar. (Necə ki,bir zərbi-məsələdə belə deyilmişdir:) “Mələkləri həbsxana gözətçiləri ilə müqayisə edən qurtuluşa yetməz”.
 

İhal Ulum əd-din; cild-1,səh 73. Əbu Həmid Qəzali.
 

Darul Hadis.2004

[Xətib Təbrizi]

 

 

الوظيفة الخامسة أن لا يدع طالب العلم فناً من العلوم المحمودة ولا نوعاً من أنواعه إلا وينظر فيه نظراً يطلع به على مقصده وغايته ثم إن ساعده العمر طلب التبحر فيه وإلا اشتغل بالأهم منه واستوفاه وتطرق من البقية فإن العلوم متعاونة وبعضها مرتبط ببعض ويستفيد منه في الحال الانفكاك عن عداوة ذلك العلم   بسبب  جهله فإن الناس أعداء ما جهلوا قال تعالى وإذا لم يهتدوا به فسيقولون هذا إفك قديم قال الشاعر

ومن يك ذا فم مر مريض ... يجد مراً به الماء الزلالا

فالعلوم على درجاتها إما سالكة بالعبد إلى الله تعالى أو معينة على السلوك نوعاً من الإعانة ولها منازل مرتبة في القرب والبعد من المقصود والقوام بها حفظة كحفاظ الرباطات والثغور ولكل واحد رتبة وله بحسب درجته أجر في الآخرة إذا قصد به وجه الله تعالى
 

Beşinci vəzifə:
 

Elm tələbəsi tərifə layiq elmlərdən elə bir elm sahəsi olmamalıdır ki, elmin elə bir qəbili olmamalıdır  ki, bu elmə onun məqsəd və qayəsi ilə (onu) tanış edəcək bir nəzər salmasın . Sonra ömür ona vəfa edərsə,  (üzdən öyrəndiyi bu elmlərdə) dərinləşmə tələbində olar, ya da ondan daha mühüm olan elm ilə məşğul olar və onu tam olaraq mənimsəyər və yerdə qalan digər elmlərə də toxunar. Çünki elmlər bir-birlərinə təsir göstərir və onların bir qismi digər qismi ilə rabitəlidir. ( Hər bir elm ilə üzdən tanış olma nəticəsində) dərhal elm tələbəsi bilgisizliyi ucbatından o elmə olan düşmənçiliyindən vaz keçmə məntiqi sonucu çıxardır. Çünki insanlar bilmədiklərinin düşmənidirlər.  Allah Təalə deyib: “Onlar Quran ilə  doğru yola gəlmədikləri üçün “Bu, köhnə yalandır”, -deyəcəklər” . (Əhqaf:11)

Şair (Mütənəbbi) demişdir:
 

و من يك ذا فم مر مريض

يجد مرا به الماء الزلالا
 

Xəstənin dilini acılıq qapar.

Şirin su içsə də, acılıq tapar.
 

(Hərfi tərcümə: Kimin ağızı xəstəliyindən dolayı acıdırsa, o, şirin su içsə də, suda acılıq tapacaq. )
 

Elmlər öz dərəcələrinə görə ya bəndəni Allaha tərəf aparır,ya da saliklikdə yardım edir.Elmlərin məqsədə yaxınlıq və uzaqlıq baxımından tərtib edilmiş mənzilləri vardır. Bu elmləri bilənlər (və ya bu elmləri mühafizə edənlər) sərhəd məntəqələrində keşik çəkənlər kimidirlər. Onların hər birinin bir rütbəsi və əgər bu əməlləri ilə məqsədləri Allahın razılığıdırsa, axirətdə dərəcələrinə görə əcrləri vardır.
 

İhal Ulum əd-din; cild-1,səh 74. Əbu Həmid Qəzali.

 

Darul Hadis.2004

[Xətib Təbrizi]

الوظيفة السادسة أن لا يخوض في فن من فنون العلم دفعة بل يراعي الترتيب ويبتدىء بالأهم فإن العمر إذا كان لا يتسع لجميع العلوم غالباً فالحزم أن يأخذ من كل شيء أحسنه ويكتفي منه بشمه ويصرف جمام قوته في الميسور من علمه إلى  استكمال العلم الذي هو أشرف العلوم وهو علم الآخرة أعني قسمي المعاملة والمكاشفة فغاية المعاملة المكاشفة وغاية المكاشفة معرفة الله تعالى ولست أعني به الاعتقاد الذي يتلقفه العامي وراثة أو تلقفاً ولا طريق تحرير الكلام والمجادلة في تحصين الكلام عن مراوغات الخصوم كما هو غاية المتكلم بل ذلك نوع يقين هو ثمرة نور يقذفه الله تعالى في قلب عبد طهر بالمجاهدة باطنه عن الخبائث حتى ينتهي إلى رتبة إيمان أبي بكر رضي الله عنه الذي لو وزن بإيمان العالمين لرجح  كما شهد له به سيد البشر صلى الله عليه وسلم فما عندي أن ما يعتقده العامي ويرتبه المتكلم الذي لا يزيد على العامي إلا في صنعة الكلام ولأجله سميت صناعته كلاماً وكان يعجز عنه عمر وعثمان وعلي وسائر الصحابة رضي الله عنهم حتى كان يفضلهم أبو بكر بالسر الذي وقر في صدره والعجب ممن يسمع مثل هذه الأقوال من صاحب الشرع صلوات الله وسلامه عليه ثم يزدري ما يسمعه على وفقه ويزعم أنه من ترهات الصوفية وأن ذلك غير معقول فينبغي أن تتئد في هذا فعنده ضيعت رأس المال فكن حريصاً على معرفة ذلك السر الخارج عن بضاعة الفقهاء والمتكلمين ولا يرشدك إليه إلا حرصك في الطلب وعلى الجملة فأشرف العلوم وغايتها معرفة الله عز وجل وهو بحر لا يدرك منتهى غوره وأقصى درجات البشر فيه رتبة الأنبياء ثم الأولياء ثم الذين يلونهم

وقد روي أنه رؤي صورة حكيمين من الحكماء المتقدمين في مسجد وفي يد أحدهما رقعة فيها إن أحسنت كل شيء فلا تظنن أنك أحسنت شيئاً حتى تعرف الله تعالى وتعلم أنه مسبب الأسباب وموجد الأشياء

وفي يد الآخر كنت قبل أن أعرف الله تعالى أشرب وأظمأ حتى إذا عرفته رويت بلا شرب
 

Altıncı vəzifə:
 

Elmin heç bir fənnini bir dəfəyə öyrənməyə girişməmək, əksinə tərtibə riayət etmək və ən mühüm olandan başlamaq (elm tələbəsinin) altıncı vəzifəsidir. Madəm ki, ömür əksərən bütün elmləri öyrənmək üçün yetərincə böyük deyil, (onda elm tələbəsi) hökmən (öyrənəcəyi) hər bir şeyin ən yaxşısından götürməli, (çox dərinə getmədən sadəcə) onu qoxulamaq (üzdən öyrənmək) ilə kifayətlənməli və elmlərin ən şərəflisi olan Axirət elmində kamilləşənədək  gücünün tamını (öyrəndiyi) elmin asanına sərf etməlidir. Mən Axirət elmi ilə Müamələ və Mukaşəfə elmlərinin iki qismini nəzərdə tuturam. Müamələ elminin qayəsi Mükaşəfədir. Mükaşəfə elminin qayəsi isə Allah Tələni tanımaqdır. Mən onun (Mukaşəfət elminin predmeti olan mərufətullah elmi ) ilə avamın irsən və ya acgözlüklə qapdığı etiqad elmini nəzərdə tutmuram, nə də ki, rəqiblərin hiylələrindən kəlam elminin sayəsində qorunmaq üçün kəlam elminə və cidala yönəltmə yolunu nəzərdə tutmuram. Necə ki, belə etmək kəlamçıların qayəsidir. Nə də ki, mənim fikrimcə, (elm) avamın etiqad etdiyi və avamı doqmatik ilahiyyat elmində inkişaf etdirən kəlamçının tərtib etdiyi şey deyil. Əksinə,  bu, Allahın, bəşərin seyyidinin (sas) şahidlik etdiyi kimi aləmlərin imanı ilə tərəzidə çəkilərsə, üstün gələcək və Əbu Bəkrin köksünə dərin bir iz buraxan sirr ilə onlardan üstün olduğu üçün Ömərin, Osmanın, Əlinin və sair  Sahabələrin (radiyəllahu anhum)  aciz qaldığı  Əbu Bəkrin (ra)  imanının dərəcəsinə çatanadək çalışqanlıq ilə  batinini  xəbisliklərdən təmizlədiyi  qulunun qəlbinə atdığı nurun səmərəsi olan yəqin bir (elm) çeşid(i)dir. Şəriətin sahibindən (sas)  bu cür sözləri eşidən sonra isə öz məramına uyğun olaraq eşitdiyinə rişxənd edən və bütün bunların sufilərin qondarması olduğunu və bu sözlərin ağıla müvafiq olmadığını güman edən kəslərə təəccüb edilər. Sən isə gərək bu məsələdə sabit olasan. Bunun əksini söyləyən kəsin yanında malın mayası (yəni Əbu Bəkrin qəlbində dərin təsir izi qoymuş sirr barədə təməl inanc) zay olmuşdur. Fəqihlərin, doqmatik ilahiyyatçıların, alış-verişininin xaricində olan bu sirrə arif olmağa həris ol. Səni buna ancaq (bu sirri öyrənməyə olan) tələbin yönləndirəcək (fəqihlər və kəlamçılar yox).
 

Bir sözlə, elmlərin və onların qayəsinin ən şərəflisi Allah Azzə və Cəlləni tanımaqdır (mərifətullahdır). Bu, dibinin son həddinə yetişilməyəcək bir elmdir və bu elm ilə məşğul olan bəşəriyyətin ən maksimal dərəcəsi peyğəmbərlərin rütbəsidir. İkinci yerdə (ən maksimal rütbə) övliyaların, sonra isə onlara yaxın olanlarındır.
 

Əllərindən birində  içərsində “bütün şey(lər)i yaxşı etsən, Allah Təalənin səbəblərin səbəbkarı və (bütün) şeylərin icadçısı olduğunu bilənəcən və (buna ) arif olanacan zənn etmə ki, bir şeyi (belə) sən yaxşı etmisən”, -  yazılan və digər əllərində isə “Allahı tanımağımdan öncə Onu tanıyana qədər içirdim və susayırdım (taniyandan sonra isə) içmədən suya olan yanğım söndürüldü”, - yazılmış məktubla məscidə gələn iki hikmətli insan surətinin görülməsi rəvayət edilmişdir.
 

İhal Ulum əd-din; cild-1, səh 74; Əbu Həmid Qəzali.

 

Darul Hadis. 2004

Ismarıc Xətib Təbrizi tərəfindən 02 fevral 2015 - 22:26 tarixində redaktə edildi.

[Xətib Təbrizi]

الوظيفة السابعة أن لا يخوض في فن حتى يستوفي الفن الذي قبله فإن العلوم مرتبة ترتيباً ضرورياً وبعضها طريق إلى بعض والموفق من راعى ذلك الترتيب

والتدريج قال الله تعالى {الذين آتيناهم الكتاب يتلونه حق تلاوته} أي لا يجاوزون فناً حتى يحكموه علماً وعملاً وليكن قصده في كل علم يتحراه الترقي إلى ما هو فوقه فينبغي ألا يحكم على علم بالفساد لوقوع الخلف بين أصحابه فيه ولا بخطأ واحد أو آحاد فيه ولا بمخالفتهم موجب علمهم بالعمل فترى جماعة تركوا النظر في العقليات والفقهيات متعللين فيها بأنها لو كان لها أصل لأدركه أربابها وقد مضى كشف هذه الشبه في كتاب معيار العلم وترى طائفة يعتقدون بطلان الطب لخطأ شاهدوه من طبيب وطائفة اعتقدوا صحة النجوم لصواب اتفق لواحد وطائفة اعتقدوا بطلانه لخطأ اتفق لآخر

والكل خطأ بل ينبغي أن يعرف الشيء في نفسه فلا كل علم يستقل بالإحاطة به كل شخص ولذلك قال علي رضي الله عنه لا تعرف الحق بالرجال اعرف الحق تعرف أهله
 

Yeddinci vəzifə:
 

“Heç bir fənni, ondan öncəkini bitirmədən öyrənməyə girişməməsi (em tələbəsinin) yeddinci vəzifəsidir, çünki elmlər bir qismi digər qisminə keçid rolu oynadığı halda, zəruri bir tərtibat formasında tərtib edilmişlər. Kim bu tərtib və dərəcələnməyə riayət edərsə, (elmi öyrənməyə) müvəffəq olar. Allah Təalə (münəzzəl kitabında) “ Bizim kitab verdiklərimiz onu (verdiyimiz kitabı) haqqı ilə oxuyarlar ”, -  deyib. Yəni ki, onlar bir fənni elm və əməlcə mükəmməl bacaranacan digər fənn(öyrənməy)ə keçməzlər. Qoy elm tələbəsinin araşdırdığı hər bir elmdəki məqsədi öyrəndiyi elmin fövqündəki elmə yüksəlmək olsun və gərək o, heç bir elmin nə (o elm) əhlinin öz aralarında  ixtilaf düşməsinə görə, nə (onlardan) birinin və ya bir neçəsinin xətasına görə, nə də ki, elmlərinin əməli gərəkli qılmasına muxalif olmalarına  görə yarasızlığına hökm verməsin. Sən ağıl ilə dərk edilən və fiqhlə əlaqəli elmlərə “ əgər onların əsli (kökü) olsaydı, ərbabları buna yetişmiş (və ya bu kökü,əsli dərk etmiş) olardılar”,- deməklə bəhanə gətirərək  nəzər salmağı tərk etmiş bir dəstə insan görə bilərsən.

 “Meyarul-elm” (adlı) kitab(ım)da  (onların belə sözlər danışmaq ilə insanların qəlbinə atdıqları ) bu şübhə ortadan qaldırılmışdır. Sən həkimdə müşahidə etdikləri bir xətadan dolayı tibb elminin batil olmasına etiqad edən bir toplum görə bilərsən, (eyni zamanda, ) birinə (bir münəccimə) üz vermiş bir doğruya görə nücum elminin düzgünlüyünə, digərinə ( digər münəccimə) üz vermiş bir yanlışlığa görə nucum elminin batil olmasına etiqad edən toplum görə bilərsən. Bütün bunlar (yəni bir elmin batil də düzgün elm olduğunu bu yol ilə analiz etmək) yanlışdır. Əksinə,  gərək (elm tələbəsi elmin faydalı və faydasız olmasına yuxarıda göstərilən analiz yolu ilə qərar verən toplumları dinləmədən elmin) özlüyündə (həmin) şeyin (,yəni hər hansı bir elmin faydalı və faydasız olduğunu) təyin etsin. Elə bir elm yoxdur ki,( o elm o qədər asan olsun ki,) hər kəs onu təkbaşına öyrənməyi bacarsın. (Və ya elə bir elm yoxdur ki,hər kəs o elmə ortaqsız sahib olsun) Buna görə də Əli (radiyəllahu anhu) “ Haqq insanlar(ın ağız sözü) ilə təyin edilməz. Sən haqqa arif ol ki, onun əhlini tanıyasan”-, demişdir."
.
 

İhal Ulum əd-din; cild-1, səh 74; Əbu Həmid Qəzali.

 

Darul Hadis. 2004

Ismarıc Xətib Təbrizi tərəfindən 05 fevral 2015 - 04:19 tarixində redaktə edildi.

[Xətib Təbrizi]

الوظيفة الثامنة أن يعرف السبب الذي به يدرك أشرف العلوم وأن ذلك يراد به شيئان أحدهما شرف الثمرة والثاني وثاقة الدليل وقوته وذلك كعلم الدين وعلم الطب فإن ثمرة أحدهما الحياة الأبدية وثمرة الآخر الحياة الفانية فيكون علم الدين أشرف ومثل علم الحساب وعلم النجوم فإن علم الحساب أشرف لوثاقة أدلته وقوتها وإن نسب الحساب إلى الطب كان الطب أشرف باعتبار ثمرته والحساب أشرف باعتبار أدلته وملاحظة الثمرة أولى ولذلك كان الطب أشرف وإن كان أكثره بالتخمين وبهذا تبين أن أشرف العلوم العلم بالله عز وجل وملائكته وكتبه ورسله والعلم بالطريق
الموصل إلى هذه العلوم فإياك أن ترغب إلا فيه وأن تحرص إلا عليه
 

Səkkizinci vəzifə:
 

(Vasitəsi)  ilə elmlərin ən şərəflisinə yetişilən motivi  bilməsi (elm tələbəsinin) səkkizinci vəzifəsidir. Onun (bu motiv) ilə iki şey murad edilir. O ikisindən biri səmərənin şərəfidir, ikincisi isə dəlilin etibarlılığı və qüvvətidir. Onun (misalı) din və tibb elmi(nin misalı) kimidir. Çünki o ikisindən birinin səmərəsi əbədi həyatdır, digərinin səmərəsi isə fani həyatdır. Yekun isə din elminin (tibb elmi ilə müqayisədə ) daha şərəfli olmasıdır. (Bunun digər misalı) riyaziyyat və astronomiya elmi(nin misalı) kimidir. Çünki riyaziyyat elmi dəlillərinin etibarlığına və qüvvətinə görə (astronomiya elmindən) daha şərəflidir, və tibb elmi ilə nisbətdə tibb səmərəsi etibarı ilə (riyaziyyatdan) daha şərəflidir, riyaziyyat elmi isə dəlilləri(nin qüvvəti) etibarı ilə (tibbdən) daha şərflidir. (Belə olduğu halda, ) birincini  diqqətə almaq (yəni tibb elminə üstünlük vermək) daha uyğundur. Buna görə də əksəriyyəti təxmini (dioqnozlardan ibarət) olsa da, tibb daha şərəflidir. Buna (yəni səmərəsinə) görə  elmlərin ən şərəflisi Allah Azzə və Cəlləni, Onun mələklərini, kitablarını, rəsullarını və bu elmlərə aparıb çıxaran yolu bilməkdir. Nə badə bundan (bu elmlərə aparan yoldan) başqa yola  rəğbətin olsun, və nə badə ondan başqasına həris olasan.
 

İhya ulum əd-din, cild-1, səh-75; Əbu Həmid Qəzali.

Darul-hadis 2004.

Ismarıc Xətib Təbrizi tərəfindən 09 fevral 2015 - 19:30 tarixində redaktə edildi.

[Xətib Təbrizi]

 

الوظيفة التاسعة أن يكون قصد المتعلم في الحال تحلية باطنه وتجميله بالفضيلة وفي المآل القرب من الله سبحانه والترقي إلى جوار الملأ الأعلى من الملائكة والمقربين ولا يقصد به الرياسة والمال والجاه ومماراة السفهاء ومباهاة الأقران وإن كان هذا مقصده طلب لا محالة الأقرب إلى مقصوده وهو علم الآخرة ومع هذا فلا ينبغي له أن ينظر بعين الحقارة إلى سائر العلوم أعني علم الفتاوى وعلم النحو واللغة المتعلقين بالكتاب والسنة وغير ذلك مما أوردناه في المقدمات والمتممات من ضروب العلوم التي هي فرض كفاية ولا تفهمن من غلونا في الثناء على علم الآخرة تهجين هذه العلوم فالمتكفلون بالعلوم كالمتكفلين بالثغور والمرابطين بها والغزاة المجاهدين في سبيل الله فمنهم المقاتل ومنهم الردء ومنهم الذي يسقيهم الماء ومنهم الذي يحفظ دوابهم ويتعهدهم ولا ينفك أحد منهم عن أجر إذا كان قصده إعلاء كلمة الله تعالى دون حيازة الغنائم فكذلك العلماء قال الله تعالى {يرفع الله الذين آمنوا منكم والذين أوتوا العلم درجات} وقال تعالى {هم درجات عند الله} والفضيلة نسبية

واستحقارنا للصيارفة عند قياسهم بالملوك لا يدل على حقارتهم إذا قيسوا بالكناسين فلا تظن أن ما نزل عن الرتبة القصوى ساقط القدر بل الرتبة العليا للأنبياء ثم الأولياء ثم العلماء الراسخين في العلم ثم للصالحين على تفاوت درجاتهم وبالجملة {فمن يعمل مثقال ذرة خيرا يره ومن يعمل مثقال ذرة شرا يره} ومن قصد الله تعالى بالعلم أي علم كان نفعه ورفعه لا محالة

 

Doqquzuncu vəzifə:
 

Doqquzuncu vəzifə elm öyrənən kəsin hazırki zamanda öz batinini bəzəməyi və məziyyət ilə gözəlləşdirməyi, gələcəkdə isə Allaha- Onu təsbih edirəm- yaxınlaşmağı və ən ali məqamda olan mələklərin civarına tərəqqi etməyi öz qarşısına məqsəd qoymasıdır. Elm öyrənmək ilə tələbənin məqsədi riyasət, mal, nüfuz əldə etmək, səfehlər ilə yarışmaq, insanlar qarşısında lovğalanmaq  olmamalıdır. Əgər bu, (yəni Allaha yaxınlaşmaq)  onun tələb etdiyi məqsədi olarsa, şübhə yoxdur ki, onu məqsədinə (çatdıran) ən yaxın (elm) Axirət elmidir. Bunun ilə yanaşı, o, gərək sair elmlərə həqarət gözü ilə baxmasın. Mən sair elmlər demək ilə Quran və Sünnət ilə əlaqəsi olan fətvalar, nəhv, lüğət və kitabın əvvəlində və son hissələrində (adlarını) gətirdiyim fərzi-kifayə olan digər elmləri nəzərdə tuturam. Axirət elmini tərif etməkdə  ifrata varmağımıza görə digər elmləri pis hesab etməyimizi anlama. (Əksinə biz düşünürük ki,) elm öyrənmək zəhmətini öz üzərinə götürənlər sərhədlərin keşiyində duran və onu qorumaq ilə mükəlləf olanlar kimidirlər. Bir qismi döyüşçü, bir qismi yardımçı, bir qismi əsgərlərə su paylayan, bir qismi onların döyüş heyvanlarına baxan vəzifəsi tutan Allah yolunda döyüşən mücahidlər kimidirlər. Əgər məqsədi qənimətlər ələ etmək yox, Allahın kəliməsini ucaltmaqdırsa, onlardan hər birinin əcri vardır. Alimlər də həmçinin (belə əcrlər ilə mükafatlanacaqlar).
 

Allah Təalə demişdir:  “Allah da sizdən iman gətirənlərin və (xüsusilə) elm bəxş edilmiş kimsələrin dərəcələrini ucaltsın. Allah etdiyiniz əməllərdən xəbərdardır ”.
 

Digər ayədə buyurmuşdur: “Onların Allah yanında (bir-birindən fərqli) dərəcələri vardır”.
 

   Fəzilət nisbidir. Bizim sərraflara xor baxmağımız onların padşahlar ilə müqayisə edildiyi andadır. Ancaq onlar süpürgəçilər ilə müqayisə edildikləri anda bu, (belə müqayisə) onlara xor baxılmasına dəlalət etməz.

   (Bir rütbənin) ən üst rütbədən aşağıda yerləşməsi (aşağıda yerləşənin) qədr-qiymətin aşağı olmasını  zənn etmə. Əksinə, ən ali rütbə ənbiyayanın, sonra övliyanın, sonra elmdə dərinləşmiş alimlərin, sonra da dərəcə fərqlərinə görə salehlərindir.

Bir sözlə, (Allah Təalənin buyurduğu kimi) “kim (dünyada) zərrə qədər yaxşı iş görmüşdürsə, onu (onun xeyrini) görəcəkdir. Kim də zərrə qədər pis iş görmüşdürsə, onu görəcəkdir”. Kim Allaha tərəf hansı elmlə olursan olsun, can atarsa, (bu can atma və ya bu elm) ona fayda verər və onu ucaldar.
 

İhya Ulum əd-din, cild-1, səh-75-76; Əbu Həmid Qəzali.

Darul-hadis. 2004.

Ismarıc Xətib Təbrizi tərəfindən 12 fevral 2015 - 00:45 tarixində redaktə edildi.

[Xətib Təbrizi]

الوظيفة العاشرة: أن يعلم نسبة العلوم إلى المقصد كيما يؤثر الرفيع القريب على البعيد والمهم على غيره ومعنى المهم ما يهمك ولا يهمك إلا شأنك في الدنيا والآخرة وإذا لم يمكنك الجمع بين ملاذ الدنيا ونعيم الآخرة كما نطق به القرآن وشهد له من نور البصائر ما يجري مجرى العيان فالأهم ما يبقى أبد الآباد وعند ذلك تصير الدنيا منزلا والبدن مركبا والأعمال سعيا إلى المقصد ولا مقصد إلا لقاء الله تعالى ففيه النعيم كله وإن كان لا يعرف في هذا العالم قدره إلا الأقلون والعلوم بالإضافة إلى سعادة لقاء الله سبحانه والنظر إلى وجهه الكريم أعني النظر الذي طلبه الأنبياء وفهموه دون ما سبق إلى فهم العوام والمتكلمين على ثلاث مراتب تفهمها بالموازنة بمثال وهو أن العبد الذي علق عتقه وتمكينه من الملك بالحج وقيل له إن حججت وأتممت وصلت إلى العتق والملك جميعا وإن ابتدأت بطريق الحج والاستعداد له وعافك في الطريق مانع ضروري فلك العتق والخلاص من شقاء الرق فقط دون سعادة الملك فله ثلاثة أصناف من الشغل الأول تهيئة الأسباب بشراء الناقة وخرز الراوية وإعداد الزاد والراحلة والثاني السلوك ومفارقة الوطن بالتوجه إلى الكعبة منزلا بعد منزل والثالث الاشتغال بأعمال الحج ركنا بعد ركن ثم بعد الفراغ والنزوع عن هيئة الإحرام وطواف الوداع استحق التعرض للملك والسلطنة وله في كل مقام منازل من أول إعداد الأسباب إلى آخره من أول سلوك البوادي إلى آخره ومن أول أركان الحج إلى آخره وليس قرب من ابتدأ بأركان الحج من السعادة كقرب من هو بعد في إعداد الزاد والراحلة ولا كقرب من ابتدأ بالسلوك بل هو أقرب منه فالعلوم أيضا ثلاثة أقسام قسم يجري مجرى إعداد الزاد والراحلة وشراء الناقة وهو علم الطب والفقه وما يتعلق بمصالح البدن في الدنيا وقسم يجري مجرى سلوك البوادي وقطع العقبات وهو تطهير الباطن عن كدورات الصفات وطلوع تلك العقبات الشامخة التي عجز عنها الأولون والآخرون إلا الموفقين فهذا سلوك الطريق وتحصيل علمه كتحصيل علم جهات الطريق ومنازله وكما لا يغني علم المنازل وطرق البوادي دون سلوكها كذلك لا يغني علم تهذيب الأخلاق دون مباشرة التهذيب ولكن المباشرة دون العلم غير ممكن وقسم ثالث يجري مجرى نفس الحج وأركانه وهو العلم بالله تعالى وصفاته وملائكته وأفعاله وجميع ما ذكرناه في تراجم المكاشفة وههنا نجاة وفوز بالسعادة والنجاة حاصلة لكل سالك للطريق إذا كان غرضه المقصد الحق وهو السلامة.

وأما الفوز بالسعادة فلا يناله إلا العارفون بالله تعالى، وهم المقربون المنعمون في جوار الله تعالى بالروح والريحان وجنة النعيم وأما الممنوعون دون ذروة الكمال فلهم النجاة والسلامة كما قال الله عز وجل فأما إن كان من المقربين فروح وريحان وجنة نعيم وأما الممنوعون دون ذروة الكمال فلهم النجاة والسلامة كما قال الله عز و جل فأما إن كان من المقربين فروح و ريحان و جنة نعيم و أما إن كان من أصحاب اليمين

 وكل من لم يتوجه إلى المقصد ولم ينتهض له أو انتهض إلى جهته لا على قصد الامتثال والعبودية بل لغرض عاجل فهو من أصحاب الشمال ومن الضالين فله نزل من حميم وتصلية جحيم.

واعلم أن هذا هو حق اليقين عند العلماء الراسخين أعني أنهم أدركوه بمشاهدة من الباطن هي أقوى وأجلى من مشاهدة الأبصار وترقوا فيه عن حد التقليد لمجرد السماع وحالهم حال من أخبر فصدق ثم شاهد فحقق وحال غيرهم حال من قبل بحسن التصديق والإيمان ولم يحظ بالمشاهدة والعيان فالسعادة وراء علم المكاشفة وعلم المكاشفة وراء علم المعاملة التي هي سلوك طريق الآخرة وقطع عقبات الصفات وسلوك طريق محو الصفات المذمومة وراء علم الصفات وعلم طريق المعالجة وكيفية السلوك في ذلك وراء علم سلامة البدن ومساعدة أسباب الصحة وسلامة البدن بالاجتماع والتظاهر والتعاون الذي يتوصل به إلى الملبس والمطعم والمسكن وهو منوط بالسلطان وقانونه في ضبط الناس على منهج العدل والسياسة في ناصية الفقيه وأما أسباب الصحة ففي ناصية الطبيب ومن قال العلم علمان علم الأبدان وعلم الأديان وأشار به إلى الفقه أراد به العلوم الظاهرة الشائعة لا للعلوم العزيزة الباطنة.

فإن قلت لم شبهت علم الطب والفقه بإعداد الزاد والراحلة؟

فاعلم، أن الساعي إلى الله تعالى لينال قربه هو القلب دون البدن ولست أعني بالقلب اللحم المحسوس بل هو من أسرار الله عز وجل لا يدركه الحس ولطيفة من لطائفه تارة يعبر عنه بالروح وتارة بالنفس المطمئنة والشرع يعبر عنه بالقلب لأنه المطية الأولى لذلك السر وبواسطته صار جميع البدن مطية وآلة لتلك اللطيفة وكشف الغطاء عن ذلك السر من علم المكاشفة وهو مضنون به بل لا رخصة في ذكره وغاية المأذون فيه أن يقال هو جوهر نفيس ودر عزيز أشرف من هذه الأجرام المرئية وإنما هو أمر إلهي كما قال تعالى: ]ويسئلونك عن الروح قل الروح من أمر ربي [ (الإسراء: 85). وكل المخلوقات منسوبة إلى الله تعالى ولكن نسبته أشرف من نسبة سائر أعضاء البدن فلله الخلق والأمر جميعا والأمر أعلى من الخلق وهذه الجوهرة النفيسة الحاملة لأمانة الله تعالى المتقدمة بهذه الرتبة على السموات والأرضين والجبال إذ أبين أن يحملنها وأشفقن منها من عالم الأمر ولا يفهم من هذا أنه تعريض بقدمها فإن القائل بقدم الأرواح مغرور جاهل لا يدري ما يقول فلنقبض عنان البيان عن هذا الفن فهو وراء ما نحن بصدده والمقصود أن هذه اللطيفة هي الساعية إلى قرب الرب لأنها من أمر الرب فمنه مصدرها وإليه مرجعها وأما البدن فمطيتها التي تركبها وتسعى بواسطتها فالبدن لها في طريق الله تعالى كالناقة للبدن في طريق الحج وكالراوية الخازنة للماء الذي يفتقر إليه البدن فكل علم مقصده مصلحة البدن فهو من جملة مصالح المطية ولا يخفى أن الطب كذلك فإنه قد يحتاج إليه في حفظ الصحة على البدن ولو كان الإنسان وحده لاحتاج إليه والفقه يفارقه في أنه لو كان الإنسان وحده ربما كان يستغنى عنه ولكنه خلق على وجه لا يمكنه أن يعيش وحده إذ لا يستقل بالسعي وحده في تحصيل طعامه بالحراثة والزرع والخبز والطبخ وفي تحصيل الملبس والمسكن وفي إعداد آلات ذلك كله فاضطر إلى المخالطة والاستعانة ومهما اختلط الناس وثارت شهواتهم تجاذبوا أسباب الشهوات وتنازعوا وتقاتلوا وحصل من قتالهم هلاكهم بسبب التنافس من خارج كما يحصل هلاكهم بسبب تضاد الأخلاط من داخل وبالطب يحفظ الاعتدال في الأخلاط المتنازعة من داخل وبالسياسة والعدل يحفظ الاعتدال في التنافس من خارج وعلم طريق اعتدال الأخلاط طب وعلم طريق اعتدال أحوال الناس في المعاملات والأفعال فقه وكل ذلك لحفظ البدن الذي هو مطية فالمتجرد لعلم الفقه أو الطب إذا لم يجاهد نفسه ولا يصلح قلبه كالمتجرد لشراء الناقة وعلفها وشراء الراوية وخرزها إذا لم يسلك بادية الحج والمستغرق عمره في دقائق الكلمات التي تجري في مجادلات الفقه كالمستغرق عمره في دقائق الأسباب التي بها تستحكم الخيوط التي تخرز بها الراوية للحج ونسبة هؤلاء من السالكين لطريق إصلاح القلب الموصل إلى علم المكاشفة كنسبة أولئك إلى سالكي طريق الحج أو ملابسي أركانه فتأمل هذا أولا واقبل النصيحة مجانا ممن قام عليه ذلك غالبا ولم يصل إليه إلا بعد جهد جهيد وجراءة تامة على مباينة الخلق العامة والخاصة في النزوع من تقليدهم بمجرد الشهوة فهذا القدر كاف في وظائف المتعلم.

Onuncu vəzifə:
 

Bəsit anlaşılan, uca məqamlı (elmi) çətinliklə fəhm edilən(elm)dən , mühim olanı isə – mühimin anlamı, yəni ki, səni maraqlandıran şey deməkdir - digərindən (mühüm olmayandan) üstün tutması üçün elmlərin məqsədə olan bağlılığını bilmək (elm tələbəsinin) onuncu vəzifəsidir. Qoy səni dünya və axirət ilə əlaqəli işin maraqlandırsın. Quranın bəyan etdiyi və ağılların nurunun əyani şəkildə görmək ilə onun (dünya və axirət firavanlığını bir arada toplamağın imkansızlığının) lehinə hökm etdiyi kimi əgər dünya ləzzətləri və axirət firavanlığını bir arada toplamaq sənin imkan daxilində olmazsa, (əldə etmək üçün) ən mühim olan (bu ikisi içərsində) əbədi olaraq qorunub qalandır. Bu dəmdə dünya (sənin üçün) bir mənzilə, bədən isə (bu mənzilin içərsində) quraşdırılmış bir şeyə, əməllər isə məqsədlərə doğru bir çalışqanlığa dönüşər.

   Bu aləmdə onun qədri-qiymətini yalnız çox az adam bilsə də belə, (iman əhli üçün) içərsində firavanlığın bütünü olan Allah Təalə ilə görüşməkdən savayı, heç bir məqsəd yoxdur. Elmlər, Allah – Onu təsbih edirəm- ilə görüşmək və Onun kərim vəchinə baxmaq xoşbəxtçiliyindən əlavə, - mən (Allah Təalənin kərim vəchinə) nəzər salmaq (sözü) ilə avam və kəlamçıların anlayışlarına varan (etiqada) qatılmadan,  nəbilərin əldə etmək istədikləri və anladıqları şeyi nəzərdə tuturam- misallar vasitəsi ilə müqayisə etmək ilə anlayacağın üç mərtəbədən ibarətdir.

   (Bu adam üçün belə bir misal çəkək.) Azadlığa qovuşması və mal əldə edə bilməsi hacca getməkdən asılı olan bir quldur. Ona söylənilir ki, “ əgər hacca getsən və haccı bitirmiş olsan, həm azadlığına, həm də mülk(əldə etməy)ə yetişmiş olacaqsan. Əgər hacc yolçuluğuna və ona tədarük görməyə başlasan və yolda sənə  zəruri bir maniə əngəl olsa, sənin payına düşən azadlığına qovuşmaq və mülk əldə etmək xoşbəxtliyinə yetişmədən yalnız köləlik bədəxtliyindən xilas olmaqdır. Beləsinin (muradına yetişmək üçün) üç çeşid işi var:
 

   Birincisi: dişi dəvə almaq, dəri su tuluğu tikmək, azuqə və minik dəvəsi tədarükü görmək  ilə gərəkli vasitələr hazırlamaq.

İkincisi: yola düşmək, vətəndən ayrılmaq, Kəbə istiqamətində mənzilbəmənzil hərəkət etmək.

Üçüncüsü: Sırası ilə rüknbərükn həcc əməlləri ilə məşğul olmaqdır, sonra (həccin) bitməsinin və ehram formasını çıxartmağın və vida təvafının ardınca bu kəsin mülk və səltənət qovuşmağa haqqı çatmışdır.

Bu kəsin (yolçuluq boyunca) gərəkli vasitələrin hazırlanmasının başından sonuna qədər, çöllərdə yol tutub getməyin əvvəlindən sonuna (kəbəyə çatana) qədər, həccin ərkanlarının əvvəlindən sonuna qədər hər bir məqamda  dərəcələri vardır.

(Artıq) həccin ərkanlarının icrasına başlamış kəsin (azadlıq və mülk əldə etmə kimi) xoşbəxtçiliyə yaxınlığı nə (həcc etmək üçün) azuqə və minik dəvəsi hazırlığı görəcək qədər uzaqlıqda olan kəsin xoşbəxtçiliyə yaxınlğı kimidir, nə də ki yolçuluğa çıxmış kəsin xoşbəxtliyə yaxınlığı kimidir. Əksinə o, (yəni həccin rüknlərin icrasına başlamış kəs) xoşbəxtçiliyə daha yaxındır.
 

   Elmlər, həmçinin üç qismdir. (Onların) bir qism(i) azuqə və minik dəvəsi tədarük etmək  və dişi dəvə almaq misalındadır. Bu da tibb, fiqh və dünyada bədənin mənfəti ilə bağlı elmlərdir. O, (insana aid olan) xarakterlərin bulanıqlıqlardan (insanın) daxili aləmin(in) təmizlənməsi olduğu üçün, və uğur qazananlar istisna,  əvvəlkilər və sonrakıların aciz qaldığı o uca sərt yoxuşların keçilməsi olduğu üçün (elmin başqa) bir qism(i də) səhraları və sərt yoxuşları keçmək misalındadır. Bu, təriqət yolunu tutmaqdır və onun bilgisinin əldə edilməsi yolun istiqamətini və onun dayanacaqlarını  bilməyi əldə etmək kimidir. Çöllərdə yolçuluq etmədən  onun yollarını və dayanacaqlarını bilmək bir fayda vermədiyi kimi eləcə də tərbiyəni tətbiq etmədən təhzibu’ l-əxlaq elmini bilmək fayda verməz. ( yəni əməl edilməyən elmin faydası olmaz.) Lakin (təhzibu’ l-əxlaq elmi elə bir elmdir ki,) bilgisiz tətbiqat(ı)  mümkün deyildir.
 

   (Onlardan) üçüncüsü(nün misalı) hacc və onun rüknlarının misalı kimidir. O da (yəni hacc və onun rüknları misalında olan elm) Allah Təaləni, Onun sifətlərini, Onun mələklərini, Onun feillərini, və Mukaşəfət elminin şərhində  söylədiyimizin hamısını bilməkdir. Buradadır nicat, buradadır xoşbəxtlik əldə etmək. Nicat hər bir təriqət yolçusuna üz verər, əgər onun məqsədi haqq məqsəd olarsa. O,(yəni haqq məqsəd) təhlükəsizlik(demək)dir. 
 

   Xoşbəxtlik əldə etməyə gəlincə, onu əldə etməyə ancaq Allah Təaləni tanıyanlar nail olar. Onlar da muqarrablardır, Allah Təalənin  qonşuluğunda lütf, qoxulu çiçəklər və Nəim cənnəti ilə mükafatlandırılmış kəslərdir. Kamal zirvəsinin aşağısındakı məmnular (Allah Təaləyə qonşuluqdan məhrum olmuşlar) üçün Allah Təalənin söylədiyi kimi nicat və əmin-amanlıq vardır. Allah Təalə buyurmuşdur:

Amma əgər insan yaxın olanlardandırsa, (onu) rəhmət, gözəl ruzi (yaxud xoş ətirli çiçəklər) və Nəim cənnəti gözləyir! Əgər o, sağ tərəf sahiblərindəndirsə “Sağ tərəf sahiblərindən sənə salam olsun!” (deyiləcəkdir).(Vaqiə: 88-91 )
 

   Hər kim  (haqq olan) məqsədə yönəlməzsə və (insanları) ona(haqq məqsədə) tərəf yönləndirməzsə  və ya tabeçilik, və (Allaha) qulluq məqsədi ilə deyil, əksinə acil(dünyalıq)  bir amac üçün ona(haqq məqsədə) tərəf (insanları) yönləndirərsə, (Qiyamət günü) sol əməl sahiblərindəndir və azmışlardandır. Onun (Qiyamət günü) payına düşən qaynar suya atılmaq, Cəhənnəmə daxil edilməkdir.

   Bil ki, bu, elmdə dərinləşmiş alimlərin yanında kəsin bir inancdır. Yəni mən demək istəyirəm ki, onlar, onu (barəsində danışdığımız kəsin sonda belə bir aqibət yaşamasını)  gözlərin müşahidəsindən daha aydın və qüvvətli olan batinin  müşahidəsi  ilə dərk etmişlər və bu məsələ barədə (yəqinlik ilə danışmaq üçün) (təqlid elm təhsil etmə yox, yalnız) dinləyiş olduğuna görə təqlid səviyyəsindən (ictihad səviyyəsinə) yüksəlmişlər, onların(yəni bu mübarək alimlərin)  halı, (bir şeydən) xəbərdar olmuş, sonra (da aldığı xəbəri) təsdiq etmiş, sonra (batini bir müşahidə ilə aldığı bu xəbərin halını) müşahidə etmiş, təhqiq etmiş kəsin durumu kimidir. Onlardan qeyrilərinin durumu isə (aldığı xəbəri) əyani və batini formada  müşahidə etməkdən payı olmadığı halda, (bu xəbəri) gözəl bir təsdiq  və iman etməkcəsinə qəbul etmiş kəsin durumu kimidir.
 

   Xoşbəxtlik elmu’ l-mukaşəfə-nin arxasındadır. Elmu’ l-mukaşəfə isə Axirətə gedən yolun yolçusuna çevrilməkdən və (insandakı pis) xarakterlərin sərt yoxuşlarını qət etməkdən ibarət olan elmu’ l-muamələ-nin arxasındadır. Pis xarakterlərin məhvi yolunun yolçusuna çevrilmək elmu’ l-sifətin və elmu’ l- tariqil muaələcə-nin arxasındadır. Bütün bu elmlərə aid olan yolların yolçusuna çevrilməyin usuli-tərzi isə elmu ’l-sələmətil bədən-in və sağlamlığın səbəblərinə yardım etməyin arxasındadır. 

Bir yerə toplanmaqdan, birgə köməkləşməkdən və vasitəsi ilə libas tikmək, yemək bişirmək, məskən salma kimi şeylərin əldə edildiyi və sultandan və onun  ədalət və diplomatiya planı üzrə insanları kontrol altına almaq barədə qanunundan asılı olan bir-birinə yardımlaşmaq ilə əlaqəli vücudun  əmin-amanlıqda olması fəqihin sahəsi ilə bağlıdır. (Bədənin) sağlamlığının səbəblərinə gəlincə, o, həkimin sahəsi ilə bağlıdır.
 

   Hər kim elmin iki qism-bədənlər və dinlər elmləri- olduğunu deyibsə, onun  ilə fiqh elminə işarət edibsə, o bunun ilə zahiri, yayğın elmləri murad etmişdir, izzətli batini elmləri yox.

Əgər sən (mənə) sual etsən ki, “Sən nə üçün tibb və fiqh elmini  azuqə və minik dəvəsi tədarükü görməyə bənzətdin?”

(Cavab:) Bil ki, Allaha tərəf Ona yaxınlıq əldə etmək üçün səy edən bədən deyil, qəlbdir. Mən qəlb ilə hiss ilə dərk edilən əti nəzərdə tutmuram. Əksinə, o, Allah Azzə və Cəllənin əsrarından sayılır və hiss onu idrak edə bilməz. O, Allahın gah ruh ilə, gah da sukunət tapmış nəfs ilə təbir edilən (yaratdığı) incəliklərdən bir incəlikdir . Bu sirrin ilk minik vasitəsi olduğu üçün və bütün bədən o sirrin vasitəsi ilə (Allahın yaratdığı) o incəliyin minik  vasitəsinə və alətinə dönüşdüyü üçün şəriət onu qəlb ilə təbir edir. Bu sirr üzərindən örtüyü götürmək elm’ l-mukəşafə vasitəsi ilə olur. (Quranda ruh ilə təbir edilən) bu sirr haqqda xəbər əsirgənilmişdir. Əksinə,  heç onun barədə söz demək üçün rüxsət yoxdur. Barəsində danışılmağa izn verilən son hədd onun dəyərli bir maddə olmasını,  görülən cismlərdən daha şərəfli  nadir dürr olmasını və Allah Təalənin dediyi kimi yalnız ilahi bir əmr olmasını söyləməkdir. Allah Təalə demişdir: “Səndən ruh barəsində soruşurlar. De ki, ruh mənim Rəbbimin əmrindəndir”. (İsra: 85)
 

   Bütün yaradılmışlar Allah ilə əlaqələndirilir. Yaratma və əmr etmə bütünlüklə Allaha aid olduğu üçün və əmr etmə də yaratmadan daha uca olduğu üçün onun (yəni ruhun yaradılışının) Allah ilə əlaqələndirilməsi bədənin digər üzvlərinin (yaradılışının) Allah ilə əlaqələndirilməsindən daha  şərəflidir.( Çünki ruh ayədə Allahın məxluqu olması ilə yanaşı, həm də Allahın əmri adlandırılıb.)

Allah Təalənin əmanətini daşıyan bu qiymətli maddə (yəni ruh) bu ( yəni əmanəti daşımaq) rütbə(si) ilə səmaları, yerləri və dağları qabaqlamışdır, çünki onların bu əmanət ilə Alimul-Əmr ( olan Allah) tərəfindən yüklənməsi və onların bu əmanətə görə kədərlənməsi daha çox bilinən bir şeydir. Ancaq bu sözdən ruhun əzəli (qidəm) olmasının ərz edilməsi anlaşılmamalıdır. Ruhların əzəli olmasını iddia edən nə söylədiyini bilməyən cahildir, allanılmışdır. Gəl biz bu (ruhların əzəli olub-olmaması) fənn(i)  barədə açıqlama verməyi dayandıraq, çünki bu bizim müzakirə etdiyimiz mövzudan başqa bir mövzudur. Rəbbin əmrindən olduğu üçün və onun məsdəri Rəbbdən olduğu üçün və dönüş yeri də Ona tərəf olduğu üçün  bu incəliyin (yəni ruh ismi ilə təbir edilən qəlbin) Rəbbə yaxınlaşmağa  səy etməsi (Allah Təalə tərəfindən qulundan ) tələb edilən(şey)dir.
 

   Bədənə gəlincə, bədən ruhun mindiyi və onun ilə (Allaha yaxınlaşmağa) səy etdiyi minik vasitəsidir. Allah Təalənin yolunda bədən ruh üçün, həcc yolçuluğunda bədəni daşıyan dişi dəvə kimidir və bədənin (yolçuluq əsnasında) ehtiyac duyduğu su saxlayan dəridən emal edilmiş tuluq kimidir. Hədəfi bədənin mənafeyi olan hər bir elm miniyə aid olan mənafelər qrupundandır. Sirr deyil ki, tibb elminin də durumu belədir. Çünki (insan) bədənin sağlamlığını qorumaq üçün ona ehtiyac duyur. Hətta yalnız olsa da belə, ona etiyac duyur. Fiqh elmi isə tibbdən, insan tək olarkən bəzən fiqhdən ehtiyacsız olması məsələsində fərqlənir. Lakin insan elə bir tərzdə yaradılıb ki, o yalnız yaşaya bilməz. Çünki o, öz təamını əldə etmək üçün əkin, biçin, çörək bişirmə və yemək bişirmək işlərində təkbaşına fəlaiyyət göstərə bilməz. Eyni zamanda, o, libas, məskən salmaq, alətlər hazırlamaq üçün təkbaşına fəaliyyət göstərə bilməz. Bütün bunlar üçün (digər insanlar ilə) qaynayıb-qarışmağa, (onlardan) yardım istəməyə məcburdur.
 

   (Bu kəs) insanlara hər nə qədər qaynayıb-qarışarsa,  bir o qədər onların şəhvətləri coşar və şəhvətə səbəb olan şeylərdə mübarizə apararlar, çəkişərlər, bir-birləri ilə döyüşərlər və daxildən qan, bəlğəm, öd, dalaq ifrazatlarının antoqonizmi səbəbi ilə insanlar həlak olduğu kimi,  xarici aləmdən  rəqabətləri səbəbi ilə onların döyüşməsindən həlak olmaları hasil olar. Tibb ilə bir-biri ilə çəkişən dörd ifrazatın mötədilliyi qorunar. Siyasət və ədalət ilə xaricdən rəqabətdəki  mötədillik qorunar. Dörd ifrazatın mötədilliyinin metodunu bilmək tibbdir. Davranışlarda və hərəkətlərdə insanların durumlarının mötədilliyi metodunu bilmək fiqhdir. Bütün bunlar minik vasitəsi (rolunda olan) bədəni qorumaq üçündür.

  Özünü büsbütün fiqh və ya tibb elminə sərf edən  əgər nəfsinə qarşı cihad etməyəcəksə və ya öz qəlbini islah etməyəcəksə, beləsinin misalı hacc yolçuluğuna çıxmayacağı təqdirdə dəvə və (yeyəcəyi) ələfini alan və tuluq və onu tikmək üçün (qıyıq və sapını) alan kəsin misalına bənzəyir. Fiqhin müzakirələrində cərayan edən kəlimələrin incəliklərinə ömrünü sərf edən kəsin misalı ömrünü həcc yolçuluğu üçün tikilən su qabının qaytanlarını bərkidən iplərin dəqiqliklərinə sərf edən adamın misalı kimidir. Bu yolçuların elmu’ l-mukaşə-yə gətirib çıxaran qəlbin islahı yoluna nisbəti onların hacc yolçularına və həccin ərkanlarını (yerinə yetirmək ilə) əlaqəsi  olan kəslərin nisbəti kimidir.
 

   Bu barədə əvvəlcə düşün və (söylədiyi bütün) bunlar əksərən öz əleyhinə olan və böyük zəhmət tələb edən cəhdlərdən, avam və alim xalqın təqlid etmədən uzaq durmalarındakı fərqin  şəhvətlərinə görə olmasını deməyə tam cəsarət etdikdən  sonra buna(öz dediklərinə özünün də əməl etməsinə) yetişən kəsdən (bu) nəsihəti müftə olaraq qəbul et. Elm öyrənən kəsin vəzifələri barədə bu qədər kifayətdir.
 

Qaynaq:  Əbu Həmid Qəzali; İhya Ulum əd-din, səh-76-77-78

 

Darul-hadis. 2004.

Ismarıc Xətib Təbrizi tərəfindən 24 fevral 2015 - 11:18 tarixində redaktə edildi.