Bu mövzudakı ismarıc sayı: 2

[Xovlani]

بسم الله الرحمن الرحيم

 

Ərəb dilinin aşağıdakı bölümləri mövcuddur:

 

 

1. Dilin sırf qramatik  yöndən öyrənilməsi ilə bağlı olan bölümlər:

 

1. 1 Nahv (sintaksis)

 

1.2  Sarf (morfologiya)

 

1.3  Rəsm/İmla (orfoqrafiya)

 

2. Danışığın gözəl ifadəsi yönündən bəhs edən bölümü:

 

2.1 Bəlağət. Bəlağət də öz növbəsində 3 qismdir.

 

A ) Bədii

B ) Məani

C ) Bəyan

 

3. Şer ilə bağlı dilin ədəbi bölümü:

 

3.1 Əruz

3.2 Qafiyə

3.3 Qarduş Şir

 

4. Dilin natiqlik sənəti ilə bağlı bölümü:

 

4.1 Xitabət (ritorika)

[Xovlani]

Nahv/Sintaksis

Nahv – cümlələri əmələ gətirəm kəlimələrin cümlə içərisindəki mövqeyini və xüsusi olaraq bu mövqelər səbəbilə sözlərin sonluqlarının dəyişmə qaydalarını öyrənən elmdir.

Mövzunun anlaşılması üçün öz dilimizdən sadə bir misal verim:

Ayrılıqda üç müxtəlif kəlimə götürək: “Mahmud”, “Ev”, “getmək”.

Bu üç kəliməylə müxtəlif cümlələr quraq: “Mahmudun evinə getdim”, “Mahmud evə getdi”, “Mahmud evdən getdi”.

Gördüyümüz kimi, müstəqil kəlimələr cümlədəki mövqeyinə görə müxtəlif dəyişikliklərə məruz qaldı. Nəhv elmi, bu dəyişikliklərin tabe olduğu qaydaların cəmidir. Yəni cümlədə oxuduğumuz sözün sonunun hansı şəklə girəcəyini bu qaydalarla təsbit edə bilər, cümləni doğru oxuyub, anlaya bilərik.

 

[Xətib Təbrizi]

Sarf elmi

 

Bu elmin fərqli tərif formaları olsa da, onları ümumiləşdirən cəhət ondan ibarətdir ki, sarf elminin predmeti, yəni tədqiqat mövzusu  cümləni ünsürlərini təşkil edən sadə (mufrəd) və bəzi mürəkkəb kəlimələrdir. Məlum məsələdir ki, ərəb dilində kəlimələr üç ad altında qruplaşdırılmışdır.

1. Feillər
2. İsimlər
3.  Məna hərfləri.

 Sarf elmi isə yalnız kəlimənin iki qismini- feilləri və isimləri özünə predmet seçmişdir. Bununla yanaşı, sarf elminin tədqiq sahəsi  camid feilləri və məbni isimləri əhatə etməz. Buna səbəb isə camid feillər ilə məbni isimlərin sondan və daxildən dəyişikliyə məruz qalmadıqları üçün məna hərflərinə bənzəməsidir. Eyni zamanda, əsli baxımından kökü üç hərfdən ibarət olmadığı halda, hərf sayısı üç hərfdən az olan  kəlimələr  sarf elminin ilgiləndiyi mövzu deyildir. Lakin “əl”  يد və “qan”   دم kimi sözlər yazıda (xəttdə) iki hərfli kəlimə kimi təzahür etməsinə baxmayaraq, əsli üçü hərfdən ibarət oluqları üçün sarfın elminin əhatə etdiyi kəlimələrə daxildirlər.
 

Sarf elmi və  feillər

 

Sarf elmi feilləri onların əsli (mücərrəd)  və törəmə (muştaqq) olması, zaman kateqoriyası, qrammatik məna növləri olan məlum və məchulluq, təsirli (mütəaddi) və təsirsiz (ləzim) olması və ya təsirsiz feilin təsirli feilə çevrilməsi baxımından  təhlil edir.

 “Sarf” lüğətdə dəyişdirmə anlamına gəlir. İstilahi olaraq isə kəlimənin özülündə ləfzi və mənəvi məqsədlər ilə dəyişiklik aparmaq deməkdir. Özülündə ləfzən sarf/ təsrif əməliyyatı aparılmış bir kəlimədə həm də mənəvi bir dəyişiklik meydana çıxır. Ləfzi dəyişiklik ilə nəzərdə tutulan şey bir feilə kökündən sayılmayan yeni hərflər artırmaq,  bu hərflər kəliməyə artrılarkən onlarda idğam, ilal, ibdal əməliyyatları aparmaq deməkdir. Ləfzi dəyişiklik birinci mərhələdir. Mənəvi dəyişiklik isə birinci mərhələnin nəticəsidir.
 

 Məsələn,

وَعَدَ  (vaadə) “vəd etdi” feilini muzari (indiki və qeyri-qəti gələcək) zamanda işlətmək üçün onun önünə indiki zamanın əlamət hərfi olan  يَhərfini artırdıqda bu zaman “vav hərfini həzf etmək (silmək) məcburiyyətindəyik. “Vav” hərfi silnmiş feildə artıq, qismən də olsa,  ləfzi dəyişiklik apardıq.  Sonra onun kök hərflərinin hərəkələrini  indiki zamanın təqdim etdiyi modelə uyğun formaya dəyişirik. Bununla, tələb edilən ləfzi dəyişikliklərin tamamını yerinə yetirmiş olduq və nəticədə,  feil   يَعِدُ – (yəidu)”vəd edir” formasına düşdü  . Verilən misala diqqət etsək, kəlimə üzərində aparılan ləfzi dəyişikliklər bitincə dərhal kəlimənin mənasında da dəyişiklik baş vermiş olduğunu görmüş olarıq. Çünki “vəd etdi” anlamı ilə “vəd edir” anlamı arasında böyük məna fərqi vardır. Yəni birinci kəlimə işin keçmişdə  baş verdiyini və artıq bitdiyini bildirdiyi halda, ikinci kəlimə isə işin hal-hazırda baş verdiyini ifadə edir.

 

Sarf elmi və isimlər
 

Camid feillər sarf elminin predmeti olmadığl halda , camid isimlərdən murab olan kəlimələr sarf elminin əhatə etdiyi movzuya daxildir.  Sarf elmi isimləri aşağıdakı yöndən tədqiq edir.
 

1. Fərqli hərf sayısına malik olması ilə yanaşı əsli olması baxımından.Buna görə də sarf elmində əsli isimlər üç, dörd və beş hərfli olma baxımından üç qismə ayrılmışlar.
2. Törəmə olması baxımından.
3. Kəmiyyəti (təsniyə/ikilik və cəmdə olması) baxımından.
4. Onlara “nisbət ya”-sı qoşulması baxımından.
5. Kiçildilməsi baxımından.

 

Sarf elminin feillər və isimlər arasında ortaq əməliyyatları.
 

Feillər və isimlər fərqli kəlimə növləri olduqları üçün sarf elminin onlar üzərində həyatı keçirdiyi əməliyyat eyni ola bilməz. Yəni feilə “nisbət ya”-sı qoşula bilmədiyi kimi, isimə də muzari hərfi qoşula bilməz. Lakin feillər və isimlər hərfləri arasında  baş verən üç əməliyyat baxımından ortaqlıq təşkil etdikləri üçün sarf elmi tərəfindən eyni qanunlara tabe tutulular. Bu əməliyyatlar aşağıdakılardır.
 

• İdğam (keminasiya)
• İlal. (hazf, qəlb, iskan/ sakin etmə)
• İbdal (yaxın tələfüzlü hərflərin bir-birərini əvəzləməsi)

Feillərin və isimlərin bu üç əməliyyat baxımından sarf elmində eyni qanuna tabe tutulmasına İlal üzərindın bir örnək verək.
 

Məsələn, istər feil olsun, istər isim əgər sukunlu vav hərfindən öncə gələn hərfin hərəkəsi dammədirsə, vav hərfinin ilal əməliyyatının iskan/sakin etmə üsulu ilə hərəkəsi qaldırılacaq.

Misal olaraq bir bunun nümunəsini bir feil və isimin üzərində təqdim edək.
 

يُوْعِدُ  - يُوعِدُ

مُوْعِدٌ – مُوعِدٌ

 

 

Ismarıc Xətib Təbrizi tərəfindən 12 dekabr 2015 - 22:18 tarixində redaktə edildi.