Zeydi-Mutəzili Nəşvan Əl Himyəri, Dini və Dünyəvi müxtəlif elmlərdə iki yüzə yaxın əsər mirası olan məşhur Mutəzili alim Əbu Osman Əl Cahizin (163-255 h/780-869 m) “Kitəbul Əxbar” adlı əsərindən önəmli bir təsbiti bizlərə nəql edir:
وإن شأنُهم تعظيمُ الرجالِ ، والاسْتِسلامُ للمنْشَأ ، والذَّهابُ مع العصَبيَّةِ والهوَى ، والرِّضى بالسابقِ إلى القلوبِ ، واستثقالُ التمْثيلِ ، وبغْضُ التحْصِيلِ
ما تجِد مِن اعتقادِ أكثرِ البَصْريين وسَوادهم لتقديمِ عثمانَ بن عفَّانَ ، ومِن اعتقادِ أكثرِ الكُوفِيين وسوادهم لتقديمِ علي بن أبي طالب عليه السلام ، ومِن اعتقادِ أكثرِ الشآمِين لدينِ بني أميّةَ ، وتعظيمِ عثمانَ وحبّ بني مَروانَ ، حتى غلَط لذلك قوْمٌ ، فزَعَموا أن ذلك مِن قبَلَ الطالِع ، وقال آخَرون : بلْ مِن عمَلِ التُّرْبة ، كما تجِد لأهْلِ كلّ ماءٍ وهواءٍ وطينةٍ : نوْعاً مِن الأخلاقِ ، والمنظَرِ والزِّي ، والصِّناعةِ واللغةِ
وليسَ ذلك - أكْرَمكَ الله - إلا مِن قبَلِ تقليدِ السلفِ ، وحبِّ الرجالِ ، وما وقَع في القلُوبِ ، وهَيَّجَتْه المحبَّةُ ، لأنَّ تقليدَ الآباءِ هو الذي ارتَهنَهم ، وحبُّ الرجالِ هو الذي أعْمَاهم وأصَمَّهم ، والنَسَقُ على التقليدِ هو الذي ملَأ خواطرَهم ، وأمَاتَ قلوبَهم ، ولو كانَ ذلك مِن قبَلِ الطالعِ أو التُّرْبةِ ، لما حسُن الأمرُ والنهْي ، ولما جازَ الحمْدُ والثوابُ ، واللائمةُ والعِقابُ ، ولما كان لإرسالِ الرسُل معْنى ؛ ولو كان ذلك للطالعِ والبلْدةِ ، لجازَ ذلك في المصِيبِ كما في المخطئ ، ولجازَ في الناظرِ كما جازَ في المقلِّد
ولو كانَ هذا مِن قبلِ البحْثِ والنظَرِ ، لما صارَ أهلُ عُمَّان كلُّهم إباضيةً ، وغيرُهم مرْجيةً ، ولما اختارَ أولادُ النَّصارى كلَّهم النَّصرانيةَ ، وأولادُ اليهودِ كلُّهم اليهُوديةَ ، وأولادُ المجوسِ كلُّهم المجوسِيةَ ؛ وكيفَ يجوز أن يعتقِد أولادُ اليهود كلُّهم اليهوديةَ بالنظَر ؟ وقد تجِد الأخَوين ينظُرانِ في الشيءِ الواحدِ فيخْتلِفانِ في النظَر ، ولرُبَّما نظَر الناظرُ فيصِير له في كل ّعامٍ قولٌ ، ولربما كانَ ذلك في كلّ شهرٍ ؛ فصحَّ أن دينَ الناسِ بالتقليدِ لا بالنظَرِ ، وليس التقليدُ إلى الحقّ بأسْرعَ منه إلى الباطلِ
وفي كلّ أهلِ مذْهَبٍ ثقةٌ يسنِدون إليه ، وعالمٌ يعتَمِدون عليه ، وكلّهم يحتجُّ بقوْلِ اللهِ تعالى ، ويروي عن رسولِ الله صلى الله عليه وسلم ، وقد كثُر التدليسُ في الكتُبِ ، والزيادةُ في الأخْبارِ ، والتأويلُ لكتابِ الله عز وجل ، على قدْرِ الأهواءِ والمذاهبِ والآراءِ ، فيجِب على العاقلِ التيقُّظُ والتحرُّز والتحفُّظ مِن التقليدِ الذي هلَك به الأوَّلون والآخِرون
“İnsanların işi, müəyyən şəxsləri ucaltmaq, atalara (fikirlərinə) təslim olmaq, təəssüb və hava-həvəslə hərəkət etmək, qəlblərə daha öncə yerləşmiş fikirlərlə razılaşmaq/kifayətlənmək, müqayisəli düşünməyi özünə yük saymaq və təhsildən nifrətdir.
Bəsrə və ətrafındakıların əksəriyyətinin Osman bin Affanı, Kufə və ətrafındakıların əksəriyyətinin Əli bin Əbi Talibi - aleyhissalam - üstün tutduqlarını, Şamlıların Əməvi dininə inandıqlarını, Osmanı ucaldıb, Mərvanın (bin Əl Hakəm) övladlarını sevdiklərini görərsən.
Hətta bir qrup insan bu səbəblə xətaya yol verərək, (görüşlərin bölgələrə görə yayılması şəklindəki) bu prosesin bürclərlə əlaqəli olduğunu zənn etmişdir. Bəziləri isə bunun bölgəylə əlaqəli/onun təsiriylə olduğunu düşünmüşdür. Necəki hər bölgə xalqının özünəməxsus əxlaqı, görünüşü, geyimi, sənəti və dili var (eləcə də bölgəyə xas dini məzhəbləri var).
Allah səni ucaltsın! Bu prosesin səbəbi (sayılanlar yox), daha öncə yaşayanları (sələfi) təqlid etmək, müəyyən şəxslər haqqında (kor) sevgi, qəlblərdə meydana çıxan duyğular, məhəbbətin həyəcanıdır. Ataları təqlid etmək onları ələ almış, müəyyən şəxslərə (kor) sevgi onları kor və kar etmiş, təqlid üzrə müntəzəmlik onların zehinlərini işğal etmiş və qəlblərini öldürmüşdür.
Əgər bu proses (onların dediyi kimi) bürclər və ya bölgəylə əlaqəli olsaydı, (Allah tərəfindən insanlara yönəlik olan) əmr və qadağalar yersiz olar, təşəkkür, qarşılıq vermək, qınaq və cəza caiz/keçərli olmaz, peyğəmbərlər göndərməyin mənası qalmazdı.
Əgər bu proses bürclər və bölgəylə əlaqəli olsaydı, xətalı haqqında olduğu kimi haqlı, təqlidçi haqqında olduğu kimi təhlilçi haqqında da keçərli olardı.
Əgər bu (insanların görüş seçməsi), araşdırma və təhlil nəticəsində olsaydı, Omanlıların hamısı (Xaricilərin bir qolu olan) İbadi, digərləri Murciyə olmazdı! Xristianların bütün uşaqları Xristianlığı, Yəhudilərin bütün uşaqları Yəhudiliyi, Məcusilərin bütün uşaqları Məcusiliyi seçməzdi.
Müəyyən bir şey haqqında mübahisə/müzakirə edən iki qardaş, bu müzakirədə fərqli düşündüyü halda, Yəhudilərin bütün uşaqlarının Yəhudiliyə təhlil/analiz nəticəsində etiqad etməsi necə mümkün ola bilər? Halbuki, bəzən bir təhlilçi araşdırma aparar və hər il, bəzən hər ay bir görüşə qənaət gətirər.
Beləcə sabit olur ki, insanların mənsub olduğu din araşdırma yox, təqlid məhsuludur və (insanlar) batili təqlidə, haqqı təqliddən daha çox tələsərlər!
Hər məzhəbin/firqənin özlərini isnad etdikləri güvənilir bir adamı, etimad etdikləri bir alimi var. Məzhəblərin/Firqələrin hər biri uca Allahın Kitabından dəlil gətirir, Peyğəmbərdən - sallallahu aleyhi və səlləm - (öz lehinə) hədis rəvayət edir.
Kitablarda hiylə (tədlis), xəbərlərdə/hədislərdə əlavələr, Quranın təvili məzhəblər/firqələr və fikir qrupları nisbətində çoxalıb. Elə isə, ağıllı adam diqqətli olmalı, əvvəlkiləri və sonrakıları həlak edən təqliddən özünü qorumalıdır!”
Qaynaq: Nəşvan Əl Himyəri: Əl Hurul İn: 1/283, 284, 290
Beyrut: Darul Azal: 1985
Qeyd: Fikirlərin, firqələrin adətən bölgə bölgə yayılması hər birimizin diqqətini çəkən xüsusudur. Lakin, aramızda bu proses üzərində düşünən, təfəkkür edən, səbəblərini axtaran insanlar çox azdır. Çünki, bizlər ümumiyyətlə əzbərlə barışıq, təfəkkürlə küsülü bir cəmiyyətik.
İnsanlar bir ailə içində, sadə mövzularda həmfikir ola bilmədikləri halda, müəyyən şəhər sakinləri hansısa firqənin haqlı olduğuna toplu şəkildə qərar verə bilərlərmi? Belə bir şey nə qədər realdır?
Elə isə, bu prosesin səbəbi nədir? Əlbəttə ki, atalar dininə uymaq... Beləcə Əşari bir ailədə böyüyənlər Əşariliyin haqq olduğuna, Matrudi, Sələfi, Şiə ailədə böyüyənlər də bu minvalla öz atalarının məzhəbinin haqq olduğuna inanar. Hətta haqqı müdafiə adı altında atalarının söylədiyi ən absurd fikirlərə təvil axtarar, onları müdafiə etmək üçün məqalə və kitablar yazarlar. Çünki, atalarımız heç vaxt xəta etməz... Bir sözlə müxtəlif fikirlərdə olsaq da, hamımız anadan haqq üzrə doğuluruq...
Halbuki, Şiə ailəsində doğulan bir kimsə, atalar dinini bir kənara qoyaraq məzhəbin əsli olan İmamət nəzəriyyəsini təhlil etsəydi bu nəzəriyyədəki tutarsızlıqları görər, böyük ehtimalla fikrində dəyişiklik olardı...
Sünni ailədə doğulan biri atalar dinini tərk edib, Səhabə ədaləti, Muaviyə dayısının cinayətlərini təhlil etəsəydi, ağıl sahiblərinin şiddətlə rədd edəcəyi bu anormal fikirləri müdafiə rəzilliyindən qorunardı...
Lakin, atalar dini öz gücünü qoruyur. Bizlər hər gün Qurani Kərimdə uca Allahın bizdən öncəkiləri təhlili tərk edib, atalar dininə uyduqları üçün qınadığını oxuyub, bitirdikdə “uca Allah doğru söylədi” deyərək atalarımızı təqlid etməyə gedirik... Dilimizdə “Allah doğru söylədi dedikdən” sonra, əməlimizlə Allahı yalanlamağa gedirik...
