Bu mövzudakı ismarıc sayı: 7

[Muslih]

بسم الله الرحمن الرحيم

 

Hal hazırda İslam dünyasında hökm sürən anarxiyanın bir çox səbəbləri vardır. Bu səbəbləri təməl və ikinci dərəcə olmaq üzrə bölməmiz mümkündür. Bu məqalədə toxunmaq istədiyimiz problem məhz təməl səbəblərdəndir.

Günümüzdə əhliyyət sahiblərinin ciddi mənada azlığı və dövlət nəzarəti olmaması səbəbilə sıradan insanların din adına hökm çıxarması xəstəliyi yayğınlaşıb. Sosyal şəbəkələrdə, İslami qruplarda, verilən hər suala öz səfehliklərini ortaya qoyacaq bir şəkildə cavab verməyə tələsən bir çox insana rast gəlmək mümkündür. İş artıq o yerə çatıb ki, cahilcə danışmaq yox, hansısa məsələyə münasibət bildirməmək ayıb sayılır.

Həqiqətdə aşağı səviyyədə olan bir çox insan, saxta bir problem çözücü olaraq insanların gözündə ucalmaq naminə Allah adına qərarlar verir, insanları müxtəlif şeylərlə ittiham edir.

Dinimizin bu barədəki hökmü nədir? Din adına qərarları kim verə bilər? Quran və Sünnətdən hökm çıxarmaq izni hər kəsə verilibmi? Mövzu ətrafında bu və bənzəri suallara cavab axtarmaq üçün Allahdan tövfiq diləyərək, elm əhlinin bu barədə dediyi sözlərə baxaq.

Mövzunun anlaşılmasında önəmli iki terminə toxunmaq istəyirəm. Müctəhid və Ammi. Müctəhid özündə ictihad əhliyyəti üçün lazımlı sayılan elmləri toplayan kimsədir. Ammi isə qeyri müctəhid, bu şərtləri özündə toplamamış kimsədir.

[Muslih]

Şafi alimlərindən Əbu Həmid Əl Ğazəli (450-505 h/1058-1111 m) "İhyau Ulumid Din" adlı əsərində, avamın elmi məsələlərdən danışması haqda deyir:

 

وإنما حقُّ العوامِّ أنْ يؤمِنوا ويُسلِموا ويشتغِلوا بعبادتِهم ومعايشِهم ويترُكوا العلمَ للعلماءِ , فالعامِيُّ لو يزْني ويسرِق كان خيرًا له مِن أنْ يتكلَّمَ في العلمِ , فإنه مَن تكلَّم في اللهِ وفي دينِه مِن غيرِ إتقانِ العلمِ وقَع في الكفرِ مِن حيثُ لا يدرِي كمَن يركَبُ لُجَّةَ البحْرِ وهو لا يعرِف السِّباحةَ

"Avamın vəzifəsi sadəcə iman edib təslimiyyət göstərmələri, ibadətləri və məişətlərilə məşğul olub, elmi alimlərə buraxmalarıdır.
Amminin (müctəhid olmayan kimsənin) zina və oğurluq etməsi, onun üçün elm haqqında danışmasından daha xeyirlidir.
Çünki, kim elmdə mahir olmadan Allah və dini haqqında danışarsa bilmədiyi/gözləmədiyi bir yöndən küfrə düşər.
Belə birisi, üzməyi bilmədiyi halda dənizin dərinliyinə dalan insan kimdir."

 

Qaynaq: Əbu Həmid Əl Ğazəli: İhyau Ulumid Din: 3/44
Beyrut: Darus Sadir: 2004

[Muslih]

Maliki məzhəbindən olan böyük üsulçu Şihəbuddin Əl Qarafi (v. 684 h/1285 m) bu məsələ haqqında belə deyir:

 

أما مَن ليس بمجتهدٍ فلا يجوز له العملُ بمقتضى حديثٍ وإن صحَّ عنده سندُه ، لاحتمالِ نَسْخه وتقييدِه وتخصيصِه وغيرِ ذلك مِن عوارضِه التي لا يضبِطها إلا المجتهدون ، وكذلك لا يجوز للعامي الاعتمادُ على آياتِ الكتاب العزيزِ لما تقدَّم
بل الواجبُ على العامي تقليدُ مجتهدٍ مُعْتَبرٍ ليس إلا ، لا يخلِّصه مِن الله تعالى إلا ذلك ، كما أنه لا يخلِّص المجتهدَ التقليدُ

"Müctəhid olmayan kimsənin - sənədi ona görə səhih olsa belə - hər hansı bir hədisin gərəyiylə əməl etməsi caiz deyildir!
Çünki, ortada nəsx, təqyid, təxsis və ya hədislə əmələ əngəl olacaq digər əngəllərin varlığı ehtimal daxilindədir ki, bunları ancaq müctəhidlər bilər!
Eyni səbəblə Amminin/qeyri müctəhidin müqəddəs Quranın ayələrinə əsaslanmasıda caiz deyildir!
Ammiyə vacib olan, mötəbər bir müctəhidi təqlid etməkdir, onun başqa yolu yoxdur! Təqlid müctəhidi qurtarmadığı kimi, Amminidə uca Allah qatında məsuliyyətdən bundan (təqliddən) başqa şey qurtarmaz."

 

Qaynaq: Şihəbuddin Əl Qarafi: Şərhu Tənqihil Fusul: 295
Beyrut: Darul Fikr: 1424/2004

[Muslih]

Böyük üsulçulardan Əbu İshaq Əş Şatibi (v. 790 h/1388 m) avamın dəlillərdən hökm çıxarmasının caiz olmadığı haqda deyir:

فتاوى المجتهدين بالنسبة إلى العوامِّ كالأدلةِ الشرعيةِ بالنسبة إلى المجتهدين
والدليل عليه أنَّ وجودَ الأدلةِ بالنسبة إلى المقلِّدين وعدمَها سواءٌ , إذ كانوا لا يستفِيدون منها شيئاً , فليس النظرُ في الأدلةِ والاستنباطُ مِن شأنِهم، ولا يجوز ذلك لهم ألْبَتَّةَ
وقد قال تعالى: {فَاسْأَلوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ} , والمقلِّد غير عالم ؛ فلا يصِحُّ له إلا سؤالُ أهلِ الذكْرِ ، وإليهم مرجِعُه في أحكامِ الدين على الإطلاق ، فهم إذنْ القائمون له مقامَ الشارع، وأقوالُهم قائمةٌ مقامَ أقوالِ الشارع

"Müctəhidlər üçün şəri dəlillər nədirsə, Avam (qeyri muctəhid) üçün müctəhidlərin fətvası da elədir!
Söylədiyimizin dəlili budur ki, müqəllid üçün dəlillərin varlığıyla yoxluğu eynidir. Çünki, avamlar (qeyri muctəhidlər) dəlillərdən istifadə edə bilməzlər (heç bir hökm çıxara bilməzlər). Dəlilləri təhqiq edib, onlardan hökm çıxarmaq onların işi deyil. Belə bir şey onlar üçün qətiyyən caiz olmaz!
Uca Allah buyurmuşdur: "... Əgər bilmirsinizsə, zikr əhlindən soruşun." (Əl Ənbiya: 21/7)
Müqəllid alim deyil və dolayısıyla ona düşən ancaq zikr əhlinə (alimlərə) sual verməkdir.
Avamın dini hökmlərdə baş vuracağı qaynaq, mütləq olaraq alimlərdir (dəlillər deyil!).
Müctəhid, avam üçün (uyulması baxımından) Şari (Allah və Rəsulu) mərtəbəsində, Müctəhidin sözü isə Şarinin sözləri mərtəbəsindir."

 

Qaynaq: Əbu İshaq Əş Şatibi: Əl İtisam: 5/336-337
Məktəbətut Təvhid

Təliq: İmam Şatibinin sözlərindən çıxan faydaları təlxis və tərtib edək:
1. Avam dəlillərdən hökm çıxara bilməz.
2. Avam üçün dəlilin varlığıyla yoxluğu eyni şeydir.
3. Avam şəri dəlillərə deyil, müctəhidin fətvasına baxar.
4. Müctəhid dəlilə, avam müctəhidə uymalıdır.

[Muslih]

İmam Əbu İshaq Əş Şatibi (v. 790 h/1388 m) "Əl İtisam" isimli digər bir kitabında bu barədə belə demişdir:

والرابع : أن كلَّ راسخٍ لا يَبتدع أبداً ، وإنما يَقعُ الابتداعُ ممن لم يتمكّنْ مِن العلم الذي ابتدعَ فيه ، حسبما دلَّ عليه الحديثُ ويأتي تقريرُه بحول الله ، فإنما يُؤتى الناسُ من قِبَلِ جُهَّالهم الذين يُحسبون أنهم علماءُ ، وإذا كان كذلك فاجتهادُ من اجتهدَ منهيٌ عنه إذ لم يَستكملْ شروطَ الاجتهاد ، فهو على أصل العموميّة ، ولمَّا كان العامي حراماً عليه النَّظَرُ في الأدلة والاستنباطُ كان المُخضرَمُ الذي بقي عليه كثيرٌ من الجهلات مثلُه في تحريم الاستنباط والنظرِ المعمولِ به ، فإذا أقدمَ على محرَّم عليه كان آثماً بإطلاق
وبهذه الأوجهِ الأخيرةِ ظهَر وجهُ تأثيمه وتبيَّن الفرقُ بينه وبين المجتهدِ المخطىءِ في اجتهاده

"Dördüncü əsas: Rasix (elmdə dərinləşmiş) olan kimsə heç bir vaxt bidət çıxarmaz. Bidət çıxarmaq - hədisin dəlalət ettiyi və irəlidə Allahın yardımıyla təqriri gələcəyi üzərə - sadəcə bidət çıxardığı elmə yetərli dərəcədə sahib olmayanlardan vaqe olar.
İnsanlar, sadəcə alim hesab edilən cahillər tərəfindən (bidətə) sürüklənərlər. Hal belə ikən, (əhliyət sahibi olmadığı halda) ictihad edənin ictihadı qadağandır/haramdır! Çünki o lazımi ictihad şərtlərini tamamlamamışdır. Dolayısıyla o sıradan bir kimsədir.
(Müctəhid olmayan) Amminin (hökm çıxarmaq üçün) dəlilləri analiz etməsi və istinbat etməsi (bu dəlillərdən hökm çıxarması) haram olduğuna görə, üzərində bir çox cahiliyyə əlaməti olan Muxadram (ömrünün bir qismini cahiliyyədə keçirmiş olan kəs) da, istinbat və gərəyi ilə əməl edilən analizin haramlığı mövzusunda onun kimidir (yəni eyni şəkildə bu şəxsə də haramdır).
Belə birisi, ona haram olan bir şeyə (hökm çıxarmağa) cəhd etdiyi zaman mütləq şəkildə günahkar/asi olar.
Sayılan son şeylərlə belə bir şəxsin günahkar olma səbəbi və onunla ictihadında xəta etmiş müctəhid arasındakı fərq ortaya çıxmış oldu."

 

Qaynaq: Əbu İshaq Əş Şatibi: Əl İtisam: 1/246
Məktəbətut Təvhid

Qeyd: İmam Şatibinin sözlərindən açıq şəkildə anlaşılan budur ki, Müctəhid olmayan kimsənin "Bu ayədən filan hökm çıxar, bu hədisdən filan hökm çıxar" deməsi haramdır və belə birisi mütləq günahkar olar.
Allaha həmd olsun ki, alimlərimiz bir çox məsələdə hökmlər bildiriblər və bu hökmlər kitablar vasitəsilə günümüzə qədər gəlib çatıb.
Buna rağmən günümüzdə elmdə iməkləməyə yeni başlayan gənclərin bu hökmləri diqqətə almadan naslardan hökmlər çıxarması acınacaqlı haldır.

[Muslih]

Müfəssirlərdən Əbu Abdillah Əl Qurtubi (600-671 h/1204-1274 m) "Əl Ənbiyə" surəsini təfsir edərkən deyir:

 

لمْ يختلِفِ العلماءُ أنَّ العامةَ عليها تقليدُ علمائِها، وأنهم المراد بقولِ الله عز وجل : { فَاسْأَلوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ } أجمعوا على أنَّ الأعْمى لا بدَّ له مِن تقليدِ غيرِه ممن يثِق بمَيْزِه بالقبلةِ إذا أشكلتْ عليه ؛ فكذلك مَن لا علمَ له ولا بصرَ بمعنَى ما يَدِين به لا بدَّ له مِن تقليد عالمِه ، وكذلك لم يختلفِ العلماءُ أنَّ العامةَ لا يجوز لها الفُتيا ؛ لِجهلِها بالمعاني التي منها يجوز التحليلُ والتحريمُ

"Avamın (müctəhid olmayanın) alimləri təqlid etməklə mükəlləf olduğu və Uca Allahın – azzə və cəllə - "...Əgər bilmirsinizsə zikr əhlindən soruşun" ayəsində avamın murad edildiyi mövzusunda alimlər ixtilaf etməmişlər.
Alimlər icma ediblər ki, kor kimsə qiblənin yönünü qarışdırdığı zaman, qibləni bildiyinə güvəndiyi kimsələrdən birini təqlid etməsi qaçınılmazdır.
Eyni şəkildə, necə əməl edəcəyi barədə elmi və bəsirəti olmayan kimsənin də, bunu biləni təqlid etməsi qaçınılmazdır.
Eyni şəkildə, avamın (müctəhid olmayanın) fətva verməsinin caiz olmadığında da ixtilaf etməyiblər.
Çünki avam, halal və haram qılmanın hansı xüsuslarda caiz olacağını bilməz."

 

Qaynaq: Əbu Abdillah Əl Qurtubi: Əl Camiu li Əhkəmil Quran: 14/179
Beyrut: Ər Risələ: 1427/2007

[Muslih]

Zamanımızda bir çox müsəlman öz havasına uymaq üçün alimlərin Quran və Sünnətdən istinbat etdikləri hökmləri rədd edir və öz istəyinə uyğun nəticələr əldə etmək üçün qollarını sıvayıb, Allahın onu məhrum qıldığı mərtəbədəki müctəhidin "roluna" girir.
Halbuki onların çoxu nəinki ərəb dilinin dəlalət şəkillərini, hətta öz ana dillərinin dəlalət şəkillərini bilməkdən aciz olan cüvəllağılardır.
Bu zəlalət əhlinin öz batil metodlarını müdafiə etməkdə istifadə etdikləri ən güclü dəlillərdən biri Qurandan, digəri Sünnətdəndir. Sünnətdən özlərinə dəlil zənn etdikləri hədisi biz Allahın lütfüylə hədis şərhləri bölümündə açıqladıq.
Qurandan dəlil zənn etdikləri ayəyə gəlincə aşağıda təqdim ediləcək olan məşhur ayədir. Onlar, ixtilaf edilən hər şeydə birbaşa Qurana baş vuraraq hökmlər çıxarmağa çalışırkən bu ayəni haqsızca özlərinə qalxan edirlər.
Uca Allah buyurur:

 

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنَازَعْتُمْ فِي شَيْءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَالرَّسُولِ

"Ey iman gətirənlər! Allaha, Rəsuluna və sizdən olan əmr sahiblərinə itaət edin! Əgər bir şeydə ixtilafa düşərsəniz, o məsələdə Allah və Rəsuluna müraciət edin!"
(Ən Nisa: 4/59)

Hənəfi alimlərindən Əbu Bəkr Əl Cəssas (305–370 h/917–980 m) "Əhkəmul Quran" adlı əsərində bu ayəni təfsir edərkən deyir:

يدُلُّ على أنَّ أولي الأمر هم الفقهاءُ , لأنه أُمِر سائرُ الناسُ بطاعتِهم ثم قال : فإن تنازعْتم في شيءٍ فرُدُّوه إلى الله والرسول , فأمَر أولي الأمر بردِّ المتنازَع فيه إلى كتاب الله وسنة نبيه صلى الله عليه وسلم , إذ كانتِ العامّة ومَن ليس مِن أهل العلم ليست هذه منزِلتَهم , لأنهم لا يعرِفون كيفيةَ الردِّ إلى كتاب الله والسنة ووجوهَ دلائلهما على أحكام الحوادث , فثبت أنه خطاب للعلماء

"(Ayənin bu qismi dəlalət edir ki) Əmr sahiblərindən qəsd edilən fəqihlərdir. Çünki, digər insanlara onlara itaət etmək əmr edilmişdir.
Uca Allah buyurur: "Əgər bir şeydə ixtilafa düşərsəniz, o məsələdə Allah və Rəsuluna müraciət edin!". Beləcə Uca Allah əmr sahiblərinə ixtilaf etdikləri məsələdə Allahın kitabına və Nəbisinin - sallallahu aleyhi və səlləm - sünnətinə müraciət etmələrini əmr edir.
Çünki, ammilər və elm əhlindən olmayan kimsələr bu mərtəbədə deyillər. Belə ki, onlar bu məsələlərdə Allahın kitabına və Sünnətə necə müraciət ediləcəyini, bu iki qaynağın ortaya çıxan məsələlərin hökmlərinə dəlalət şəkillərini bilməzlər. Beləliklə ayədəki xitabın sadəcə alimlərə aid olduğu sabit olur."

 

Qaynaq: Əbu Bəkr Əl Cəssas: Əhkəmul Quran: 3/177
Beyrut: Daru İhyait Turasil Arabi: 1412/1992

Təliq: Alləmə Cəssasın sözlərindən açıq şəkildə aydın olur ki, ayədə Qurana və Sünnəyə baş vurma əmri, bu qaynaqlardan istifadə etməyi bilən, bu elmi bacarığa yiyələnmiş kimsələrə aiddir. Yoxsa öz ana dilini belə haqqıyla anlamaqdan aciz olan yeniyetmələrə deyil ...

[Usuli]

Şafilərdən Əbus Səna Şəmsuddin Əl İsfahani (674-749 h/1276-1349 m) özünün “Şərhu Minhəcil Vusul” adlı əsərində deyir:

 

فإنَّ المقلِّدَ لم يَسْتَدِلّ على كل مسألةٍ دليلاً تفصِيليّاً متخَصِّصاً بهذه المسألة ، بل دليلُ جميع المسائل بالنسبة إليه واحدٌ ، وهو أنَّ هذه المسألةَ قد تعلَّق بها اجتهاد المجتَهِد الذي يقلِّده ، وكلما تعلَّق بها اجتهادُ المجتهِد الذي يقلِّده وجَب عليه العمل به . فهذه المسألة يجِب العملُ بها ، وهذا دليلُه في كلِّ مسألة

 

“Müqəllid birisi hər bir (fiqhi) məsələyə aid xüsusi bir dəlil gətirməz. Əksinə bütün məsələlərdə onun üçün dəlil olacaq şey birdir.

O (dəlil) də, təqlid etdiyi müctəhidin ictihadının bu məsələylə əlaqəli olmasıdır. Onun təqlid etdiyi müctəhidin ictihadı o məsələylə əlaqəli olarsa onunla (müctəhidin sözüylə) əməl etməsi vacibdir.

Buna əsasən, müctəhidin ictihadının əlaqəli olduğunu hər məsələdə buna müvafiq əməl etməsi vacibdir. Bu onun (müqəllidin) bütün məsələdə yönələ biləcəyi (yeganə) dəlildir.”

 

Qaynaq: Əbus Səna Şəmsuddin Əl İsfahani: Şərhu Minhəcil Vusul: 1/15

Beyrut: Əl Məktəbətul Asriyyə: 1432/2011