Məşhur səyyah Yaqut Əl Haməvi (574-626 h/1178-1229 m) Azərbaycan və əhalisi haqda deyir:
أَذْرَبِيجَان : بالفتح ثم السكون ، وفتح الراء ، وكسر الباء الموحدة ، وياء ساكنة ، وجيم ، هكذا جاء في شعر الشمّاخ : تذكرّتها وهنا ، وقد حال دونها ... قرى أذربيجان المسالح والجال
وقد فتح قوم الذال ، وسكنّوا الراء ، ومدّ آخرون الهمزة مع ذلك . وروي عن المهلب ، ولا أعرف المهلّب هذا ، آذربيجان ، بمد الهمزة ، وسكون الذّال ، فيلتقي ساكنان ، وكسر الراء ، ثم ياء ساكنة ، وباء موحدة مفتوحة ، وجيم ، وألف ، ونون
قال أبو عون إسحاق بن علي في زيحه : أذربيجان في الإقليم الخامس ، طولها ثلاث وسبعون درجة ، وعرضها أربعون درجة
قال النّحويون : النسبة إليه أذريّ ، بالتحريك ، وقيل : أذري بسكون الذال ، لأنه عندهم مركب من أذر وبيجان ، فالنسبة إلى الشطر الأول ، وقيل أذربي ، كلّ قد جاء . وهو اسم اجتمعت فيه خمس موانع من الصرف : العجمة، والتعريف ، والتأنيث ، والتركيب ، ولحاق الألف والنون ، ومع ذلك ، فانه إذا زالت عنه إحدى هذه الموانع ، وهو التعريف ، صرف ، لأن هذه الأسباب لا تكون موانع من الصرف ، إلا مع العلمية ، فإذا زالت العلمية بطل حكم البواقي ، ولولا ذلك ، لكان مثل قائمة ، ومانعة ، ومطيعة ، غير منصرف ، لأن فيه التأنيث ، والوصّف ، ولكان مثل الفرند ، واللّجام ، غير منصرف لاجتماع العجمة والوصف فيه ، وكذلك الكتمان ، لأن فيه الألف والنون ، والوصف ، فاعرف ذلك
قال ابن المقفّع : أذربيجان مسماة باذرباذ بن إيران بن الأسود بن سام بن نوح ، عليه السلام ، وقيل
أذرباذ بن بيوراسف ، وقيل : بل أذر اسم النار بالفهلوية، وبايكان معناه الحافظ والخازن ، فكأن معناه بيت النار ، أو خازن النا ر، وهذا أشبه بالحقّ وأحرى به ، لأن بيوت النار في هذه الناحية كانت كثيرة جدّا
وحدّ أذربيجان من برذعة مشرقا إلى أرزنجان مغربا ، ويتّصل حدّها من جهة الشمال ببلاد الديلم ، والجيل ، والطّرم ، وهو إقليم واسع
ومن مشهور مدائنها : تبريز، وهي اليوم قصبتها وأكبر مدنها ، وكانت قصبتها قديما المراغة ، ومن مدنها خويّ ، وسلماس ، وأرمية ، وأردبيل ، ومرند ، وغير ذلك
وهو صقع جليل ، ومملكة عظيمة ، الغالب عليها الجبال ، وفيه قلاع كثيرة ، وخيرات واسعة ، وفواكه جمة ، ما رأيت ناحية أكثر بساتين منها ، ولا أغزر مياها وعيونا ، لا يحتاج السائر بنواحيها إلى حمل إناء للماء ، لأن المياه جارية تحت أقدامه أين توجه ، وهو ماء بارد عذب صحيح
وأهلها صباح الوجوه حمرها ، رقاق البشرة ، ولهم لغة يقال لها : الأذرية ، لا يفهمها غيرهم . وفي أهلها لين وحسن معاملة ، إلا أن البخل يغلب على طباعهم
وهي بلاد فتنة وحروب ، ما خلت قط منها ، فلذلك أكثر مدنها خراب ، وقراها يباب . وفي أيامنا هذه، هي مملكة جلال الدين منكبرنى بن علاء الدين محمد بن تكش خوارزم شاه . وقد فتحت أولا في أيام عمر بن الخطاب ، رضي الله عنه، وكان عمر قد أنفذ المغيرة بن شعبة الثّقفي واليا على الكوفة ، ومعه كتاب إلى حذيفة بن اليمان ، بولاية أذربيجان، فورد الكتاب على حذيفة وهو بنهاوند ، فسار منها إلى أذربيجان في جيش كثيف ، حتى أتى أردبيل ، وهي يومئذ مدينة أذربيجان
وكان مرزبانها قد جمع المقاتلة من أهل باجروان ، وميمذ ، والبذّ ، وسراو ، وشيز، والميانج ، وغيرها ، فقاتلوا المسلمين قتالا شديدا أياما
ثم إن المرزبان صالح حذيفة على جميع أذربيجان ، على ثمانمائة ألف درهم وزن ، على أن لا يقتل منهم أحدا ، ولا يسبيه ، ولا يهدم بيت نار ، ولا يعرض لأكراد البلاشجان ، وسبلان ، وميان روذان ، ولا يمنع أهل الشيز خاصّة من الزّفن في أعيادهم ، وإظهار ما كانوا يظهرونه
ثم إنه غزا موقان ، وجيلان، فأوقع بهم ، وصالحهم على إتاوة . ثم إنّ عمر رضي الله عنه ، عزل حذيفة ، وولّى عتبة بن فرقد على أذربيجان ، فأتاها من الموصل ، ويقال : بل أتاها من شهرزور على السّلق الذي يعرف بمعاوية الأذري ، فلما دخل أردبيل ، وجد أهلها على العهد ، وقد انتقضت عليه نواح ، فغزاها وظفر وغنم ، فكان معه ابنه عمرو بن عتبة بن فرقد الزاهد ، وعن الواقدي : غزا المغيرة بن شعبة أذربيجان من الكوفة، سنة اثنتين وعشرين ، ففتحها عنوة ، ووضع عليها الخراج
وروى أبو المنذر هشام بن محمد عن أبي مخنف ، أن المغيرة بن شعبة غزا أذربيجان في سنة عشرين ففتحها ، ثم إنهم كفروا، فغزاهم الأشعث بن قيس الكندي ، ففتح حصن جابروان ، وصالحهم على صلح المغيرة ، ومضى صلح الأشعث إلى اليوم
وقال المدائني : لما هزم المشركون بنهاوند ، رجع الناس إلى أمصارهم ، وبقي أهل الكوفة مع حذيفة ، فغزا بهم أذربيجان ، فصالحهم على ثمانمائة ألف درهم ، ولما استعمل عثمان بن عفان رضي الله عنه ، الوليد بن عقبة على الكوفة ، عزل عتبة بن فرقد عن أذربيجان ، فنقضوا ، فغزاهم الوليد بن عقبة سنة خمس وعشرين ، وعلى مقدمته عبد الله بن شبيل الأحمسي ، فأغار على أهل موقان ، والتبريز ، والطّيلسان ، فغنم وسبا ، ثم صالح أهل أذربيجان على صلح حذيفة
“Azərbaycan: İlk hərfinin hərəkəsi fəthə, sonrakı hərfi sukunlu, “ra” hərfinin hərəkəsi fəthə, bir nöqtəli “bə” hərfinin hərəkəsi kəsrə və (sonra) cim hərfi.
(Azərbaycan sözü) Əş-Şəmməxin şeirində belə zikr olunmuşdur:
“Onu zəif xatırladım. Onu (xatırlamağa) “Azrabican”-ın şəhərləri, qornizonlar və quyu divarları mane oldu.”
Bir qrup isə “zəl” hərfini fəthə ilə, “ra” hərfini isə sukun ilə oxumuşlar. Digərləri isə bunun ilə yanaşı, həmzəni mədd ilə oxumuşlar.
Muhlibdən- lakin mən bu Muhlibin kim olduğunu bilmirəm - həmzənin məddli formada, ”zəl” hərfinin sukunlu - nəticədə iki sakin hərf (həmzəni dartan əlif ilə sukunlu zəl hərfi) qovuşur- ”ra”hərfinin kəsrəli, sonra ”yə”hərfinin sakin, hərəkəsi fəthə olan bir nöqtəli “bə” hərfi ilə və cim, əlif və nun hərfi ilə rəvayət edilmişdir.
Əbu Avn İshaq bin Ali öz astronomik təqvimində demişdir: ”Azərbaycan beşinci iqlim (mülayim) qurşağındadır və 73 dərəcə meridian uzunluğunda, 40 dərəcə paralel enliyində yerləşir.”
Ərəb dilçiləri dildə məsubiyyət şəkilçisinin “zəl” hərfini hərəkələmək surəti ilə bu sözün birinci yarım hissəsinə artırıldığını demişlər.
”Zəl” hərfinin sukunlu olması da deyilmişdir. Çünki bu söz onların fikrincə, ”Azər” və “Baycan” kəlimələrindən əmələ gəlmişdir.
Mənsubiyyət şəkilçisi sözün birinci yarım hissəsinə əlavə edilmişdir.Bu sözün mənsubiyyət formasının “Azrabi” olduğu da deyilmişdir. Hər bir forması zikr edilmişdir.
Bu elə bir isimdir ki, onda üç hallı isim olmasına qarşı beş dənə maniə - qeyri ərəb sözü olması, marifə (xususi) isim olması, qadın cinsində olması, mürəkkəb isim olması və əlif və nun hərfinə bitişik olması - toplanmışdır.
Ancaq bu sözdən maniələrdən biri - marifəlik yoxa çıxsa, üç hallı isim olacaq. Çünki (marifələik bildirən) xüsusi isimlik xüsusiyyətindən başqa, (yerdə qalan) bu səbəblər üç hallı olmağa maniə olmaz. Əgər bu sözdən xüsusi isimlik xususiyyəti yoxa çıxsa, yerdə qalanların (bu isimi iki hallı etmə) hökmü puça çıxır.
Əgər belə olmasaydı,”qaimə”,”mənia”,”mutia”, kimi sözlər tərkibində qadınlıq cinsi və sifətlik xüsusiyyəti olduğuna görə və “firand” və “licam” sözlərində qeyri ərəb mənşəlilik və sifətlik xususiyyətləri toplandığına görə üç hallı olmazdılar. Onu da biləsən ki, ”Kitmən” sözü də həmçinin belədir. Çünki, onda da əlif və nun hərfi və sifətlik xüsusiyyəti toplanıb.
İbn Muqaffa demişdir: Azərbaycan, İranın oğlu Azərbazın (Tam ismi: Azərbaz bin İran bin Əl-Əsvəd bin Əs-Sam bin Ən-Nuh aleyhissəlam) ismi ilə adlandırılmışdır.
Onun Azərbaz bin Bəyurasəf olduğu da deyilmişdir. Hətta Azər sözünün pəhləvi dilində od, ”baykan” sözünün isə odu qoruyan, keşiyini çəkən mənasında olduğu deyilmişdir.
Azərbaycan sözünün bu mənada olması haqqa daha yaxındır, daha münasibdir. Çünki, bu nahiyələrdə atəşgahlar daha çox idi. Azərbaycan şərq tərəfdən Bərdədən qərb tərəfdən Ərzincana qədər qonşudur. Şimal cəhətdən onun sərhədi Deyləm, Cil və Tarm vilayətlərinə birləşir.
O, geniş bir torpaqdır. Ən məşhur şəhəri Təbrizdir. O, bu gün onun əsas və ən böyük şəhəridir. Əvvəllər əsas şəhəri Marağa idi.Onun şəhərlərindən Xoy, Salmas, Urmiya, Ərdəbil, Mərənd və digərlərini göstərmək olar.
O, böyük bir ərazi, əzəmətli bir məmləkətdir. Orada çoxlu dağlar, çoxlu qalalar, çoxlu təbii sərvətlər, bol meyvələr vardır.
Oradan çox bağ bostanı, suyu və bulağı olan bir yer görmədim! Belə ki, Azərbaycanda səyahət edən yolçu, özü ilə su qabı götürmə ehtiyacı duymaz. Çünki, hara gedərsə getsin, sular ayağının altından axar. Suyu sərin, dadlı və içməyə yararlıdır.
Azərbaycanın əhalisi gözəl və qırmızı üzlüdürlər. Mehriban simalıdırlar. Onların, özlərindən başqasının anlamayacağı Azəri deyilən bir dilləri var.
Azərbaycanın əhalisində bir həlimlik və gözəl rəftar vardır. Lakin simiclik onların təbiətlərində üstünlük təşkil edir.
Ora, fitnə və müharibələr diyarıdır.Heç zaman (onun torpaqları) müharibələrdən boş qalmamışdır. Buna görə də onun əksər şəhərləri xaraba və məntəqələri isə darmadağındır.
İndiki zamanda Azərbaycan Cəlal əd-din Məngburni bin Alə əd-din Muhamməd bin Təkş Xəvarizim şahın məmləkətidir.
Azərbaycan əvvəlcə Ömər bin əl-Xəttabın (ra) dönəmində fəth edilmişdi. Ömər, Muğira bin Şöbə əs-Səqafini Küfə şəhərinə vali olaraq göndərmişdi.
Muğirədə Azərbayanın valiliyi barədə Hüzeyfə bin Yəmənə çatacaq (Ömərin) məktubu var idi. Hüzeyfə Nəhavənddə olarkən məktub gəlib ona çatdı. O da Nəhavənddən Azərbaycana böyük bir ordu ilə Ərdəbilə çatana qədər getdi.Ərdəbil o zamanlar Azərbaycanın şəhəri idi.
Ərdəbilin Mərzbanı (hakimi) Bacravan, Miməz, Bəz, Sərava, Şiz, Məyanc və digər şəhərlərin əhalisindən savaşçılar topladı. Onlar müsəlmanlara qarşı günlərlə şiddətlə döyüşdülər.
Sonra Mərzban Hüzeyfə ilə bütün Azərbaycan üzrə 800 000 dirhəm qarşılığında Hüzeyfənin Azərbaycanlılardan heç kimi öldürməyəcəyi, əsir etməyəcəyi, onların atəşgahlarını dağıtmayacağı və Bəlaşcan, Səblan, Miyan, Rozan kürdlərinə toxunmayacağı, xüsusən Şiz şəhərinin əhalisinə öz bayramlarında rəqs etməyə və istədikləri hərəkəti etməyə mane olmayacağı şərti ilə sülh bağladı.
Sonra Huzeyfə, Muğan və Gilana yürüş etdi və ardından onların üstünə hücum etdi və onlar ilə vergi vermək şərti ilə sülh bağladı.
Sonra Ömər (ra) Hüzeyfəni vəzifədən kənarlaşdırdı. Sonra Utbə bin Fərqadı Azərbaycan üzərinə vali təyin etdi. Utbə Azərbaycana Mosul şəhərindən gəlmişdi. Ancaq onun bu gün Müaviyə əl-Əvdi ismi ilə anılan düzənlik üzərində yerləşən Şəhrazur şəhərindən gəldiyi də rəvayət edilib.
Utbə, Ərdəbilə daxil olanda nahiyələr üsyan etdiyi halda, Ərdəbil əhalisinin müqaviləyə sadiq qaldığını gördü. Utbə üsyançıların üzərinə yürüş etdi, zəfər qazandı və qənimət götürdü. Bu zaman onun oğlu, Amr bin Fərqad Əz-Zahid onun ilə birlikdə idi.
Vaqidi, Muğira bin Şöbənin hicri 22-ci ildə Küfədən Azərbaycana yürüş etdiyini, onu zor gücünə fəth etdiyini və üzərinə xərac qoyduğunu rəvayət edir.
Əbu əl-Munzir Hişam bin Muhamməd Əbu Mixnəfdən, Muğira bin Şöbənin Azərbaycana hicri 20-ci ildə yürüş etdiyini, sonra Azərbaycanı fəth etdiyini sonra isə Azərbaycan xalqının küfr etdiyini bundan sonra Əşas bin Qeys əl-Kindinin Azərbaycanlıların üzərinə yürüş etdiyini, sonra Cabravan qalasını fəth etdiyini və onlar ilə Muğirənin sülhünün şərtləri üzrə sülh bağladığını rəvayət etmişdir.
Əşasın sülhü bu günümüzə qədər davam etmişdir. Mədaini demişdir: ”Muşriklər Nəhavənddə məğlub olduqları zaman insanlar öz şəhərlərinə geri döndülər. Küfə əhalisi Hüzeyfə ilə qaldı. Sonra Hüzeyfə onlar ilə birlikdə Azərbaycana yürüş etdi. Hüzeyfə Azərbaycanlılar ilə 800 000 dirhəm qarşılığında sülh bağladı. Osman bin Əffan(ra) Valid bin Uqbəni Kufə şəhərinə hakim təyin etdiyi zaman Utbə bin Fərqadı Azərbaycanın hakimliyi vəzifəsindən çıxartdı.
Bundan sonra Azərbaycanlılar müqaviləni pozdular. Hicri 25-ci ildə Valid bin Uqbə də onların üzərinə yürüş etdi. Ordunun avanqardı üzərində Abdullah bin Şəbil əl-Əhməsi yer almışdı. O, Muğan, Təbriz, Tilasan şəhərlərinə hücum etdi. Qənimət əldə etdi, əsir aldı sonra Azərbaycan əhalisi ilə Hüzeyfənin bağladığı sülhün eynisini bağladı.”
Qaynaq: Yaqut Əl Haməvi: Məcəmul Buldan: 1/128-129
