Bu mövzudakı ismarıc sayı: 8

[Muslih]

بسم الله الرحمن الرحيم

 

Söz yoxdur ki, bütün müsəlmanların ana qayəsi Uca Allahın rızasını qazanmaq olmalıdır. Müsəlmanlardan bir çoxu bu yolda çalışır, Allahın onlardan daha çox razı qalmasını, daha çox savab qazanmağı istəyirlər.

Təbii ki, bütün əməllər Allah qatında eyni deyildir. Ancaq müsəlmanlar  çox zaman Allaha daha çox yaxınlaşdırıcı əməllər varkən, fəziləti daha az olan əməllərlə məşğul olurlar.  Bununsa iki səbəbi vardır:

 

1. Allaha yaxınlaşmaqda əməllərin eyni olmayıb, fəzilət fərqli olması haqda məlumatsızlıq.

2. Birinci bənddən xəbərdar olsa belə, praktikada hansı əməllərin daha fəzilətli olduğu haqda məlumatsızlıq.

 

Bir gündə 20 min üzvünün aclıqdan ölərkən, digər fərdlərinin Allaha yaxınlaşmaq üçün məscid bəzədiyi (!) bir ümmət olaraq bu kimi mövzuları öyrənməyə ehtiyacımız böyükdür…

 

Bizi Uca Allaha daha çox yaxınlaşdıracaq əməllər hansılardır? Bu haqda bir çox qaydalar qoyulmuşdur. Onların ən təməli hədisdə də zikr edildiyi üzrə Allaha ən çox yaxınlaşdıran əməlin fərzlərini yerinə yetirmək olduğu və ya başqa sözlə Allah qatında fərzin nafilədən üstün olmasıdır.

Mən bu mövzuda ümumi qaydalardan daha çox, praktik əməllərimiz arasında hansıların Allaha daha çox yaxınlaşdırıcı olması haqda elm əhlinin sözlərini zikr etmək istəyirəm. Çünki, insan ömrü bütün salih əməlləri yerinə yeterimək üçün əlverişli deyil. Çox vaxt əməllər arasında seçim etməli oluruq. Allah rızasını daha çox qazanmaq üçün bu seçimləri doğru etməliyik.

Məsələn bizi Allaha Quran oxumaqmı, fiqhlə məşğul olmaqmı daha çox yaxınlaşdırar. Nafilə orucmu, o gün içərisində çalışıb qazandığımız və bir şəhid ailəsinə verdiyimiz sədəqəmi? Allaha daha çox yaxınlaşmaq üçün zamanımızı hansı əməllərlə doldurmalıyıq?

Allahın tövfiqiylə bənzəri məsələlərdən hansının bizi Allaha daha çox yaxınlaşdıracağı haqda məlumatları bölüşməyə çalışacağam.

[Muslih]

İmam Muhyiddin Ən Nəvəvi (631-676 h/ 1233-1277 m) elmlə məşğul olmanın nafilə ibadətlərlə məşğul olmağa nisbətdə daha çox savab gətirəcəyi haqda deyir:
 

والحاصل أنهم متَّفقون على أنَّ الاشتغالَ بالعلم أفضلُ مِن الاشتغال بنوافلِ الصوم , والصلاة , والتسبيح ونحوِ ذلك مِن نوافلِ عباداتِ البدَن

ومِن دلائله سوى ما سبَق أنَّ نفْعَ العلم يعُمُّ صاحبَه والمسلمينَ والنوافلُ المذكورة مختصَّةٌ به , ولأنَّ العلمَ مصحِّح فغيرُه مِن العبادات مفتقِرٌ إليه ولا ينعكِس , ولأنَّ العلماءَ ورثةُ الأنبياءِ ولا يُوصَف المتعبِّدون بذلك , ولأنَّ العابدَ تابعٌ للعالم مقتدٍ به مقلدٌ له في عبادته  وغيرِها , واجب عليه طاعتُه ولا ينعكِس , ولأنَّ العلم تبقَى فائدُته وأثرُه بعدَ صاحبِه, والنوافل تنقطِع بموتِ صاحبها , ولأنَّ العلمَ صفةٌ لله تعالى , ولأنَّ العلمَ فرض كفايةٍ , أعنِي العلم الذي كلامُنا فيه , فكان أفضلُ مِن النافلة

 

“Bir sözlə alimlər müttəfiqdir ki, elmlə məşğul olmaq nafilə oruc, nafilə namaz, zikr və bənzəri bədəni ibadətlərin nafilələrindən dafa əzfəldir/savabı daha çoxdur.

Yuxarıda zikr edilənlərin xaricində dediyimizə dəlil olacaq şeylər aşağıdakılardır:

1. Elmin faydası həm sahibinə, həm digər müsəlmanlaradır. Adı çəkilən nafilələr isə sadəcə sahibinə fayda verər.

2. Elm doğrulayıcıdır/tənzimləyicidir. Digər ibadətlər isə ona möhtacdır. Bunun əksi olmaz.

3. Alimlər Peyğəmbərlərin varisləridir. Abidlər isə belə vəsf edilməmişlər.

4. Abid alimə tabedir, onun arxasınca gedər, ibadətlərində və digər şeylərdə onu təqlid edər. Abidin alimə itaəti vacibdir. Alimin abidə itaəti isə deyil.

5. Elmin faydası və izi sahibindən sonrada qalar. Nafilə ibadətlər isə sahibinin ölməsiylə kəsilər.

6. Elm Allahın sifətidir.

7. Elm fərzu kifayədir . Bununla haqqında danışdığımız elmləri qəsd edirəm. Fərzu kifayə olduğu üçündə nafilələrdən əfzəldir/savabı daha çoxdur.”

 

Qaynaq: Muhyiddin Ən Nəvəvi: Əl Məcmu: 1/21

İdarətut Tibəatil Muniriyyə

[Muslih]

Hənəfi alimlərindən Muhəmməd Əmin bin Ömər Abidin (1198-1252 h/1784-1836 m) “Əd Durrul Muhtar Şərhu Tənviril Əbsar” isimli əsərə yazdığı haşiyədə fiqh öyrənməyin, Quran əzbərləməkdən daha üstün olduğu haqda deyir:
 

في الخلاصة وغيرِها النظَرُ في كتُبِ أصحابِنا مِن غيرِ سَماعٍ أفضلُ مِن قيامِ الليل , وتعلُّمُ الفقهِ أفضلُ مِن تعلمِ باقي القرآن

قوله : أفضلُ مِن قيامِ الليل , أي بالصلاةِ ونحوِها وإلا فهو مِن قيامِ الليلِ وإنما كان أفضلَ ؛ لأنه مِن فروض الكفاية إن كانَ زائداً على ما يحتاجُه , وإلا فهو فرض عين

في البزَّازية تعلمُ بعضِ القرآن ووجَد فراغاً ، فالأفضلُ الاشتغال بالفقه ؛ لأنَّ حفْظَ القرآن فرض كفايةٍ ، وتعلمُ ما لا بد مِن الفقه فرضُ عينٍ

 

“Haskəfi dedi: “Əl Xulasə” və digər kitablarda deyilir: Fəqihlərimizin kitablarını müəllimdən dinləmədən oxumaq,  gecə ibadətindən daha əfzəldir/savabı daha çoxdur.

Fiqh öyrənmək, Quranın (namazda oxunandan) geri qalan qismini öyrənməkdən/hifz etməkdən daha fəzilətlidir/savabı daha çoxdur.

 

İbn Abidinin Şərhi:  “gecə ibadətindən daha əfzəldir/savabı daha çoxdur” yəni gecə qılınan namaz və başqa ibadətlərdən.  Ancaq buda gecə ibadətidir. Daha fəzilətli olmasının səbəbi isə fiqhin kifayi fərzlərdən olmasıdır. Əgər fiqhdən öyrəndikləri öz ehtiyacından artıqdırsa, bu fərzu kifayədir. Öz ehtiyacı olan şeylərdirsə bu fərzu ayndır.

“Əl Bəzzəziyyə” adlı kitabda deyilir: İnsan Qurandan (namaz üçün lazımi) miqdarı öyrəndikdən sonra boş vaxtı olarsa, fiqh öyrənməsi daha əfzəldir. Çünki Quranı əzbərləmək kifayi fərzdir. Fiqhdən ehtiyac miqdarını öyrənmək isə fərzu ayndır.” 

 

Qaynaq: İbn Abidin: Rəddul Muhtar aləd Durril Muxtar: 1/121

Daru Aləmil Kutub: 1423/2003
 

[Muslih]

Hənəfi fəqihlərindən bir digəri Şeyxi Zadə Abdur Rahman bin Muhamməd bin Suleyman (v. 1078 h/ 1667 m) "Multəqal Əbhur" adlı kitaba yazdığı "Məcmaul Ənhur fi Şərhi Multəqal Əbhur" adlı kitabında deyir:
 

وطلبُ العلمِ فريضةٌ أيضاً على كلِّ مسلمٍ ومسلمةٍ , قال في الخلاصة حُكي عن أبي مُطيعٍ أنه قال : النظَرُ في كتُبِ أصحابنا مِن غير سَماعٍ أفضلُ مِن قيام ليلةٍ

وفي البزَّازية : طلبُ العلم والفقهِ إذا صحَّتِ النيةُ أفضلُ مِن جميعِ أفعالِ البرِّ , وكذا الاشتغالُ بزيادةِ العلم إذا صحَّتِ النيةُ

 

“Həmçinin elm öyrənməkdə hər müsəlman kişiyə və qadına fərzdir! “Əl Xulasə” adlı kitabda deyilir: Əbu Mutinin belə dediyi nəql edilir: “Fəqihlərimizin kitablarını müəllimdən dinləmədən oxumaq,  gecə ibadətindən daha əfzəldir/savabı daha çoxdur.”

“Əl Bəzzəziyyə” adlı kitabda deyilir: Niyyət doğru (Allah üçün) olduğu zaman elm və fiqh öyrənmək bütün xeyir əməllərdən daha əfzəldir. Yenə niyyət  doğru (Allah üçün) olduğu zaman elmin (ehtiyacdan) artıq hissəsiylə məşğul olmaqda belədir.”

 

Qaynaq: Şeyxi Zadə Abdur Rahman: Məcməul Ənhur: 4/184

Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə: 1419/1998

 

 

 

[Muslih]

İmam Muhyiddin Ən Nəvəvi (631-676 h/ 1233-1277 m) bəzi ibadətlərdə gizlilik və açıqlıq haqda deyir:
 

الأفضل في الزكاة إظهارُ إخراجِها ليَراه غيرُه فيعمَل عمَلَه , ولئلا يُساء الظنُّ به , وهذا كما أنَّ الصلاةَ المفروضةَ يُستحب إظهارُها , وإنما يُستحب الإخفاءُ في نَوافلِ الصلاةِ والصومِ

 

“Zəkatda əfzəl olan onu açıqdan verməkdir ki, başqalarıda görüb əməl etsin və insan haqqında (zəkatını vermir şəklində) pis zənn formalaşmasın.

Bu namaza bənzəyir. Fərz namazı açıqdan yerinə yetirmək müstəhəbdir. Gizlətmək isə ancaq nafilə namaz və orucda müstəhəbdir.”

 

Qaynaq: Muhyiddin Ən Nəvəvi: Əl Məcmu: 6/233

İdarətut Tibəatil Muniriyyə

 

Buxari şarihlərindən İbn Battal (v. 449 h/1057 m) zəkatın açıqdan, sədəqənin gizli verilməsinin daha əfzəl olduğu haqda deyir:

 

ولا خلافَ بين أئمةِ العلمِ أنَّ إعلانَ صدقةِ الفريضةِ أفضلُ مِن إسرارها ، وأنَّ إسرارَ صدقةِ النافلةِ أفضلُ مِن إعلانِها

 

“Elm imamları arasında ixtilaf yoxdur ki, zəkatı açıq vermək, gizli verməkdən, nafilə sədəqəni gizli vermək açıq verməkdən daha əfzəldir/savabı daha artıqdır.”

 

Qaynaq: İbn Battal: Şərhu Sahihil Buxari: 3/420

Ər Riyad: Məktəbətur Rüşd

 

[Muslih]

Müsəlmanlar arasında müşahidə etdiyim bir tendensiya vardır. Onların bir çoxu təşkilatçılıqdan, müsəlmanların işlərini koordinasiya etməkdən qaçırlar. Halbuki, müsəlmanların problemlərini yüklənib, onların həlli üçün koordinasiya fəaliyyətləriylə məşğul olmaq Allaha ən çox yaxınlaşdıran əməllərdəndir.

Məsələn bir şəhərdə yaşayan müsəlmanların dullara, yetimlərə, şəhid ailələrinə, elm tələbələrinə, məhbuslara yardım etməsi lazımdır. Bu isə ancaq onları bir araya toplayan və bu işləri təşkilatlandıran adamın varlığıyla mümkündür. Bu adamın əməli də Allaha ən çox yaxınlaşdıran işlərdəndir. Hətta kiçik çapda olsa belə.

Allahın rızasını tələb edən, xüsusən toplumda sözü dinlənən müsəlmanların bu kimi əməllərə öncəlik verməsi lazımdır.

Məşhur fiqh ensiklopediyası olan “Kuveytiyyə”də bu haqda deyilir:
 

أجمعَ المسلمون على أنَّ الولاياتِ مِن أفضلِ الطاعاتِ ، وأنّ الوُلاةَ المقْسِطينَ أعظمُ أجراً وأجلُّ قدْراً مِن غيرهم ، لقول النبي صلى الله عليه وسلم : إنَّ المقْسِطين عندَ الله على منابرَ مِن نورٍ عن يمينِ الرحمن عزَّ وجلَّ وكلتا يديْه يمين ، ولكثرةِ ما يجرِي على أيديهم مِن إقامة الحق ، ودَرْءِ الباطل ، وجَلْبِ المَصالح ، فإنَّ أحدَهم يقول الكلمةَ الواحدةَ فيدفَع بها مظالمَ كثيرةً ، أو يجلِب بها مصالحَ كثيرةً ، فإذا أمرَ الإمامُ بجلْبِ المصالح العامة ، ودرءِ المفاسد العامة ، كان له أجرٌ بحَسَبِ ما دعا إليه مِن المصالح العامة ، وما زجَر عنه مِن المفاسد ، ولو كان ذلك بكلمةٍ واحدةٍ لأجِر عليها بعدَدِ متعلِّقاتها ، وكذلك أجِر أعوانُه على جَلْبِ المصالح ، ودَرْءِ المفاسد

 

وفي المقابلِ , فإنَّ وُلاةَ السُّوءِ وقُضاةَ الجوْرِ مِن أعظمِ الناس وِزْراً ،  وأحطِّهم درجةً عند الله ، لعموم ما يجري على أيديهم من جلْب المفاسدِ العظامِ ، ودرْءِ المصالح الجِسام ، وإن أحدّهم ليقول الكلمةَ الواحدةَ فيأثَم بها ألفَ إثمٍ وأكثرَ ، على حَسَبِ عمومِ تلك المفسَدة ، وعلى حَسَبِ ما يدفَعه بتلك الكلمةِ مِن مصالح المسلمِين ، كأن يأمُر - مثلاً - بقتالِ طائفةٍ مِن المسلمين ، أو بأخْذ أموالهم ، وغير ذلك من المحرَّمات

 

“Müsəlmanlar icma etmişlər: Vilayət/Hakimiyyət itaətlərin ən fəzilətlilərindəndir. Adil hakimlər digərlərinə nisbətdə daha çox savab sahibi və yüksək məqamdadırlar.

Çünki, Rəsulullah – sallallahu aleyhi və səlləm – buyurur: “Adil olanlar Allah qatında Rəhmanın – azzə və cəllə - sağ tərəfində nurdan minbərlər üzərindədirlər. Onun iki əlidə sağdır.”

Hökm sahiblərinin fəzilətinə digər bir dəlil budur ki, onların əliylə bir çox haqq yerinə yetirilər, batil dəf edilər, məsləhətli işlər reallaşar. Onlardan biri bir söz deyər və bu sözüylə bir çox zülmün qarşısını alar, bir çox məsləhətli işi reallaşdırar.

İmam, toplum məsləhətinə olan işlərin yerinə yetirilməsini, toplumu məfsədətlərdən qoruyan şeyləri əmr etdiyi üçün, etdiyi bu işlərin böyüklüyü müqabilində savab alar.

Bu şeylərin hamısı bir kəliməylə olsa belə, görülən işlərin hamısının qarşılığında savab alar. Onun köməkçiləridə məsləhətli işlərin reallaşdırılması, məfsdətin dəf edilməsi səbəbiylə savab alarlar.

 

Bunun müqabilidə eyni qayda üzrədir. Pis hökm sahibləri və zalım qazilər insanların ən günahkarları və Allah qatında dərəcə baxımından ən aşağı olanlarıdır.

Çünki, onların əliylə böyük məfsədətlər baş verər, önəmli məsləhətlər isə ehmal edilər. Onlardan biri bir söz deyər və dediyi bu sözün ortaya çıxardığı məfsədətin ümumiliyi, bu sözüylə mane olduğu məsləhətin miqyası nisbətində min qat və ya daha çox günah qazanar.

Məsələn müsəlman bir qrupun öldürülməsini və ya mallarının alınmasını, yaxudda digər haramları əmr edər.”

 

Qaynaq: Əl Məvsuatul Fiqhiyyətul Kuveytiyyə: 32/159-160

Kuveyt: 1408/1988

[Usuli]

Nəfs tərbiyəsi haqqında ən gözəl əsər qələmə alanlardan biri, İbn Ataillah Əl İskəndəri (658-709 h/1260-1309 m) bir çox müsəlmanda müşahidə etdiyimiz “nafilələrə can atıb, fərzləri axsatmaq” haqqında deyir:

 

مِن علاماتِ اتباعِ الهوى المسارعةُ إلى نوافلِ الخيرات , والتكاسلُ عن القيام بالواجبات

 

“Hava və həvəsə tabe olmağın əlamətlərindən biri, nafilələrə can atıb, vacibləri/fərzləri yerinə yetirməkdə tənbəllik etməkdir.”

 

Qaynaq: İbn Ataillah Əl İskəndəri: Əl Hikəmul Ataiyyə: Maddə - 93

[Usuli]

Nəfs tərbiyəsi elminin imamlarından Haris Əl Muhasibi (v. 243 h/857 m) insanların Allaha yaxınlaşmaqda təqib etdikləri metodun yanlışlığından danışarkən, nafilələrin fərzin önünə keçirilməsini misallar verərək izah edir:

 

وقد يطلُب العبدُ التطوُّعَ بتضييعِ الواجب , وأولى به أداءُ الواجب وإن فاته التطوعُ , كطلبِ الحديث وتضييعِ العيال والقَرابة , فيُنفِق في طلَبِه ويضيِّع عيالَه وقَرابتَه وهم فقراءُ لا غنى بهم عنه , أو يَعصي الوالدين في الخروج مِن بلَدهما , أو تعرِض بهما حاجةٌ في بلَدهما فيدَع حاجتَهما فيُسخِطهما , ويغدُو أو يرُوح في طلبِ الحديث فيُسخِطهما أو يصحَب في طلبه مَن قدْ أُمِر بمجانبتِه والإنكار عليه

أو مَن يعلَم أنه لا يسلَم معه في دينه في الغيبة للناس وغيرِها , أو كخروجه إلى الحاج تطوُّعاً أو الغزوِ بتضييع عياله أو بسخَطِ الوالدين أو المبِيت على الذكْر بعِصيان الوالدين , وكإعطاء الغزاة والحُجَّاج المالَ , والإنفاق على الإخوان والجيران أو الصدقة بتضييع حقِّ مَن يلزَمه حقُّه

فإن لم يكن يملِكْ إلا ذلك فقد ضيَّع واجباً مِن حقِّ الله عز وجل , وإن كان يملِك سوى ما يُنفق في ذلك فقد ترَك ما هو أولى به وأنفق فيما لا يجب عليه وترَك ما يجب عليه وكترْكه أداءَ المظْلِمة تكون عليه ومَظلِمة الدَيْن عليه ولا يَقضِيه مَن قد ضيَّق فيه عليه , وإنفاقه في طلبِ الحديث وسائرِ التطوُّع

 

“Bəzən insan, vacibi qaçırmaq bahasına nafiləni yerinə yetirər. Halbuki lazım olan, nafiləni qaçırmaq bahasına olsa belə fərzi yerinə yetirməkdir. (Bu anormal davranışa aşağıdakı misalları vermək olar).

Ona möhtac və kasıb olduqları halda, ailə və yaxınlarına ayırması gərəkli olan malı, hədis təhsil etmək üçün xərcləyərək onları pərişan edər.

Valideynlərindən icazəsiz səfərə çıxar və ya onların bir ehtiyacı varkən bununla məşğul olmaz. Bütün bunları hədis təhsili üçün edər, nəticədə valideynlərini qəzəbləndirər. 

Hədis tələbinə elə adamla çıxar ki, həqiqətdə eləsindən uzaq durmaq və rədd etməklə əmr olunmuşdur. Yada elə adamla yol yoldaşı olar ki, onunla bərabərkən insanların qiybətini etmək və digər günahlardan qoruna bilməz.

Ailəsini pərişan, valideynlərini qəzəbli halda buraxaraq nafilə həccə və ya cihada gedər.

Valideynlərinə üsyan edərək/onları dinləməyərək gecəni zikrlə keçirər.

Baxması vacib olan kimsələrin haqqını ödəmədən, hacılara və mücahidlərə mal verər, qardaş və qonşulara infaq edər, sədəqə dağıdar.

Əgər bunu əlindəki bütün malı xərcləmək surətilə edərsə Allahın – azzə və cəllə - haqqlarından olan bir vacibi zay etmiş olar. Yox əgər ətrafa xərclədiyi bu maldan başqa mallarada sahibdirsə, daha uyğun olanı tərk edərək, üzərinə vacib/fərz olmayan işə pul xərcləmiş, üzərinə vacib/fərz olanı tərk etmişdir. Haqsızca aldığı bir malı geri verməyib, üzərində zülmən ödəmədiyi borcu varkən, alacaqlının da onu sıxışdırdığı halda borcunu ödəməyib, pulunu hədis təhsilinə və digər nafilələrə xərcləyənlər kimi...”

 

Qaynaq: Haris Əl Muhasibi: Ər Riayə li Huquqillah: 111-112

Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə

 

[Muslih]

Əbu Həmid Əl Ğazali (450-505 h/1058-1111 m) itaətlərdə tərtibin önəmi haqqında muhim bir qayda zikr edir:

 

الأول أن لا يشتغِل به وهو مِن فروض الكفايات مَن لم يتفرَّغ مِن فروض الأعيان , ومَن عليه فرضُ عينٍ فاشتغَل بفرضِ كفايةٍ وزعَم أن مقصَدَه الحق فهو كذابٌ

ومِثالُه مَن يترُك الصلاةَ في نفْسِه ويتجرَّد في تحصيلِ الثياب ونْسْجِها ويقول غَرَضي أستُر عورةَ مَن يصلّي عُرياناً ولا يجِد ثوْباً

فلا يكْفي في كوْنِ الشخص مُطيعاً كونُ فعلِه مِن جنسِ الطاعات ما لم يُراعِ فيه الوقتَ والشروطَ والترتيبَ

 

"Birinci şərt: Fərzu aynları yerinə yetirməmiş birisinin, fərzu kifayə olan münazirəylə məşğul olmaması lazımdır.

Kim üzərində fərzu ayn varkən, fərzu kifayəylə məşğul olar və məqsədinin haqq olduğunu iddia edərsə yalançıdır!

Belə birisi namaz qılmayıb, paltar istehsal edən və "məqsədim paltarı olmadığı üçün çılpaq namaz qılanların övrətini örtməkdir" deyənə bənzəyir.

İnsanın itaətkar sayılması üçün etdiyi əməlin itaət cinsindən olması yetərli deyil. Bununla yanaşı vaxta, şərtlərə və tərtibə də riayət etməlidir!"

 

Qaynaq: Əbu Həmid Əl Ğazali: İhyau Ulumid Din: 1/66

Beyrut: Darus Sadir: 2004

 

Qeyd: Ğazalinin ortaya qoyduğu qayda, günümüzdə də yalançıları səmimilərdən ayırmaq üçün keçərliliyini qorumaqdadır. Əgər fərzu aynı tərk edib, kifayələrə yönəlmək səmimiyyətsizlikdirsə, o zaman günümüz zəlil sufilərinin fərzləri tərk edib sünnəti ön plana çıxarmalarının hökmü nədir? Həmdə sünnət dedikləri şeylərin bir qismi bidətkən...