Bu mövzudakı ismarıc sayı: 19

[Muslih]

بسم الله الرحمن الرحيم

 

Ölkəmizdə İslami sahədəki özbaşınalıq, hər kəsin İslam adına "əhkam kəsməsi" və bənzəri mənfi halların olduğu gün kimi aşikardır. Bunların doğurduğu fintə-fəsad, parçalanma, didişmələr isə komada olan İslam ümmətinə bir daha öldürücü zərbələr vurur...

Bu günkü mövzumuzla bu özbaşınalığın ən azından bir məsələdə qismən də olsa aradan qaldırılmasına çalışacağam. Mövzunun ümumi anarxiyada böyük payı və dolayısıyla İslama ciddi zərəri vardır.

 

Təhlil etmək istədiyim mövzu İslamda bidətin nə olduğudur. Məhz bu tərəziyə sahib olmayan və cahilliklərinə rağmən Allah adına danışmağı özlərinə adət edən kimsələr, havalarına görə istədikləri əmələ bidət adı verərək müsəlmanları çox zaman haqsız yerə ittiham edirlər.

Bidətin tərifini, sərhədlərini, mövzusunu bilməyən, yəni əlində tərəzisi olmayan kimsənin, nəyisə çəkməyə çalışması əqlən belə çox çirkindir. Bu, həkim olmadan insanlara xəstəlik diaqnozları vermək kimi səfehcə bir davranışdır.

Çox təəssüf ki, müxtəlif maddi, mənəvi və yanlış anlaşılmış dini səbəblərdən dolayı "yerinə oturdulmayan" avam, bu sahənidə ifsad edir.

 

Elə isə İslam şəriətində bidət nədir? Hər yenilik bidətdirmi? Səhabənin etmədiyi hər əməl tərk edilməlidirmi? Şəri bidət hansı şərtləri daşımalıdır?

 

Bidətin mənası də digər şeylər kimi iki qismdir. Bir çox məsələdə oluğu kimi şəri və lüğəti mənanın qarışdırılması yanlış nəticələrə götürür. Bu, məsələnin kilid nöqtəsidir.

 

1. Lüğəti. Lüğətdə bidət - qısa ifadə edərsək - örnəyi olmayan bir şeyin ortaya çıxarılmasıdır.

2. Şəri. Üzərində durulması gərəkli olan məhz bidətin şəri tərifidir ki, Allahın yardımıyla mövzumuzda məhz bunu işləyəcəyik. Çünki problemin çıxış nöqtəsidə məhz buradır.

 

Şəri bidət, bəzilərinin iddiasına görə sonradan ortaya çıxarılmış hər şeydir. Əsasən elm əhli qatında qəbul edilmiş tərifə görə isə, sonradan ortaya çıxan şeyə lüğəti mənada bidət deyilsədə, şəri mənada qınanan bir bidət olması üçün sadəcə sonradan ortaya çıxması yetərli deyil, ayrıca dini prinsiplərə zidd olması da lazımdır. Aradakı ixtilaf məhz bu ikinci şərtdədir. Yəni mövzumuz əsasən bidətin şəri tərifiylə əlaqəlidir.

[Muslih]

Hafiz Əbu Bəkr Əl Beyhəqi (384–458 h/994–1066 m), İmam Şafidən (150–204 h/767–820 m) aşağıdakı sözləri nəql edir:

 

    أخبرنا أبو سعيدِ بن أبي عمرٍو ، ثنا أبو العباس محمد بن يعقوب ، ثنا الربيع بن سليمانَ ، قال : قال الشافعي رضي الله عنه

 

    المُحدَثاتُ مِن الأمورِ ضربانِ : ما أُحدِثَ يُخالفُ كتابًا ، أو سنةً ، أو أثرًا ، أو إجماعًا ، فهذه البدعةُ ضلالةٌ ، وما أُحدِثَ مِن الخيْرِ ، لا خلافَ فيه لواحدٍ مِن هذا ، فهذه محدثةٌ غيرُ مذمومةٍ ، قد قال عمرُ في قيامِ رمضانَ : نعْمتِ البدعةُ هذه ، يعني : أنها محدثةٌ لم تكنْ ، وإذ كانتْ فليس فيها ردٌ لِما مضَى

 

    "Əbu Səid bin Əbi Amr → Əbul Abbas Muhəmməd bin Yaqub → Ər Rabi bin Suleyman: İmam Şafi – radiyallahu anhu – belə dedi:

 

    Muhdəsat (sonradan ortaya çıxan şeylər – bidətlər) iki qismdir:

    1. Kitaba, Sünnətə, (Səhabədən gələn) əsərlərə, İcmaya müxalif olaraq ortaya çıxarılmış şeylər. Bunlar zəlalət olan bidətdir.

    2. Xeyirli işlər qismindən sonradan ortaya qoyulan və bu saydıqlarımızdan heç birinə müxalif olmayan şeylər. Bunlar qınanmayan yeniliklərdir.

    Ömər – radiyallahu anhu – təravih haqqında "bu nə gözəl bidətdir" demişdi. Yəni: Bu daha öncə olmayan, sonradan ortaya çıxarılmış bir şeydir və ortaya çıxarıldığı zaman sayılanlara (Quran, Sünnə. və d.) müxalif deyil."

 

Qaynaq: Əbu Bəkr Əl Beyhəqi: Mənəqibuş Şafi: 1/469

Qahirə: Dərut Turas: 1391

 

 

Əbu Nueym Əl Əsbəhəni (336-430 h/948-1038 h) İmam Şafidən eyni məzmunlu sözləri nəql edir:

 

    حدثنا أبو بكر الآجُرِّي ثنا عبد الله بن محمد العَطَشِي ثنا إبراهيمُ بن الجنيْد ثنا حَرْمَلةُ بنِ يحيى قال : سمعتُ محمدَ بنِ إدريسَ الشافعيَّ يقول : البدعةُ بدعتانِ : بدعةٌ محمودةٌ وبدعةٌ مذمومةٌ , فما وافقَ السنةَ فهو محمودٌ , وما خالفَ السنةَ فهو مذمومٌ , واحتجَّ بقولِ عمرَ بنِ الخطابِ في قيامِ رمضانَ : نعْمتِ البدعةُ هي

 

    "Əbu Bəkr Əl Acurri → Abdullah bin Muhəmməd Əl Ataşi → İbrahim bin Cuneyd → Hərmələ bin Yahya: Muhəmməd bin İdris Əş Şafinin belə dediyini eşitdim:

 

    Bidət iki qismdir:

    1. Öyülən (məhmud) bidət.

    2. Qınanan (məzmum) bidət.

    Sünnətə müvafiq olanlar öyülən bidətlərdir. Sünnətə müxalif olanlar isə qınanan bidətlərdir. Bu söylədiyinə, Ömər bin Əl Xattabın təravih haqqındakı "bu nə gözəl bidətdir" sözünü dəlil gətirdi."

 

Qaynaq: Əbu Nueym Əl Əsbəhəni: Hilyətul Əvliyə: 9/113

Beyrut: Darul Kutubil Arabi: 1405

 

Təliq: Bu rəvayətin İmama nisbətinin sübutu məsələsinə gəlincə, İmam Şafidən bu sözlərin səhih bir isnadla rəvayət edildiyini İbn Teymiyyə fətvalarında (20/163) təsdiqləyir.

İmam Şafinin sözlərindən anlaşılan, bir şeyin sonradan ortaya çıxması ona şəri mənada bidət demək üçün yetərli deyildir. Bir şeyin şəri mənada bidət olması üçün iki şərtin eyni anda olması lazımdır:

1. Sonradan ortaya çıxması.

2. Şəriətə müxalif olması.

[Muslih]

Şafi alimlərindən olan Şeyxulislam Təqiyyuddin Əs Subki (683-756 h/1284-1355 m) rahiməhullah ona aid olan fətvaların olduğu "Fətəvas Subki" kitabında deyir:

 

    ولمْ نعلَمْ أحداً مِن العُلماء المتقدِّمين ، ولا المُتأخِّرين أطلق على شيءٍ ممّا فعَل الخُلفاء الراشدون بدعةً مطلقاً ، وقد وقَع في كلام الشيخ العلامةِ شيخِ الإسلام في زمانِه أبي محمدِ بن عبد السلام على التّراويح أنّها بدعةٌ مستحبَّةٌ ، وكذا وقَع في كلام الفاضل الكبير أبي بكر الطُّرْطُوشي المالكي في كلامِه على البِدَع والحَوادث وغيرِه عدا التراويح فيها ، واغترُّ بهذا كثيرٌ مِن الناس

    وهؤلاء العلماء المتأخِّرون رضِي الله عنهم لم يُطلِقوا لفظَ البدعة إطلاقاً

    وإنّما قيَّدوه بالمستحَبة وأدْرجُوه في جملةِ الجواب , وكان ذلك عذراً مُبيِّناً ما قصَدوه مِن كونِها حادثةً بتلك الصِّفة الخاصَّة ، وما أحسنَ وأصوَبَ كلامَ الشَّافعيِّ رضِي الله عنه حيث قال :

    المحدَثات ضربانِ أحدهما : ما أُحدِث مِمّا يخالِف كِتاباً ، أو سُنةً ، أو أثراً ، أو إجماعاً فهذه البدعة ضلالة

    والثاني : ما أُحدِث مِن الخَير لا خِلافَ فيه لِواحدٍ مِن هذا ، وهذه محدَثةٌ غيرُ مذمومةٍ ، وقد قال عمرُ رضِي الله عنه في قيام رمضانَ نِعمت البِدعة هذه ، تعيّن أنّها محدَثة لم تكنْ ، وإذا كانت ليس فيها ردٌ لِما مضى

    هذا كلامُ الشافعي رضِي الله عنه فانظُر كيف تحرّز في كلامِه عَن لفظِ البِدعة ، ولم يرُد على لفظِ المحدَثة ، وتأوَّل قولَ عمرَ رضِي الله عنه على ذلك ، وكيف وهوَ إمامُ العلماءِ سيِّدُ مَن بعدَه ، فالبِدعة عند الإطلاق لفظٌ موضوعٌ في الشّرع للحادِث المذمومِ لا يجوزُ إطلاقُه على غير ذلك ، وإذا قُيِّدت البدعة بالمستحَبة ونحوِه فيجوز ، ويكون ذلك للقرينة ، ويكون مجازا شرعياً حقيقةً لغويةً

 

    "Nə mütəqaddim/keçmiş, nə də mütəaxxir/sonrakı alimlərdən kiminsə, Raşidi Xəlifələrin etdiyi bir şeyə (gözəl bidət vəsfiylə vəsfləndirmədən) mütləq olaraq bidət dediklərini bilmirik.

    Şeyx, allamə, öz zamanının Şeyxulislamı Əbu Muhəmməd bin Abdis Salamın Təravih namazı haqqında, onun müstəhəb bidət olduğunu dediyi öz sözləri arasında sabitdir. Eləcədə, Böyük fəzilət sahibi Əbu Bəkr Ət Turtuşi Əl Malikinin və başqalarının bidətlər və yeniliklər haqqındadakı sözlərində də Təravihin bunlardan (müstəhəb bidətlərdən) sayıldığı varid olmuşdur. İnsanlardan bir çoxu bunu yanlış anlamışlar.

    Mutəaxxir alimlər – radiyallahu anhum – bidət kəliməsini mütləq/qeydsiz istifadə etməmişlər. Bidət sözünün müstəhəblik vəsfiylə qeyd altına almış və bunu cavabda qeyd etmişlər. Bu da onların, bu "xüsusi vəsfə sahib yenilik" olmaqdan qəsd etdiklərini açıq şəkildə ortaya qoyan bir üzrdür.

 

    İmam Şafi – radiyAllahu anh – necə gözəl və doğru söyləmişdir:

    Muhdəsat (sonradan ortaya çıxan şeylər) iki qismdir:

    1. Kitaba, Sünnətə, (Səhabədən gələn) əsərlərə, İcmaya müxalif olaraq ortaya çıxarılmış şeylər. Bunlar zəlalət olan bidətdir.

    2. Xeyirli işlər qismindən sonradan ortaya qoyulan və bu saydıqlarımızdan heç birinə müxalif olmayan şeylər. Bunlar qınanmayan bidətdir.

    Ömər – radiyallahu anhu – Təravih haqqında "bu nə gözəl bidətdir" demişdi. Aydındır ki, bu daha öncə olmayan, sonradan ortaya çıxarılmış bir şeydir və ortaya çıxarıldığı zaman sayılanlara (Quran, Sünnə. və d.) müxalif deyil."

 

    Bu, Şafinin – radiyAllahu anhu – kəlamıdır. Gör (şəri bidət olmayan şeylər haqqında) "bidət" sözünü işlətməkdən necə çəkindi! Yenilik ləfzinə qarşı isə bir söz demədi. Ömərin – radiyAllahu anhu – sözünü də bu mənaya (müstəhəb yeniliklərə) təvil etdi. Necə olmasın ki, Şafi alimlərin imamı, özündən sonrakıların seyyididir?!

    Beləliklə "bidət" ləfzi (müstəhəblik vəsfi olmadan) mütləq deyildikdə Şərən qınanmış bir yeniliklər üçün istifadə edilir. Bundan başqası üçün mütləq/qeydsiz olaraq deyilməsi caiz deyildir.

    Lakin əgər "bidət" kəliməsi müstəhəblik vəsfi və bənzəri qeydlə birgə zikr edilərsə caiz olar. Bu da qərinə (işarə) vasitəsiylə bilinər. Bu halda şərən məcaz, lüğətən həqiqət olar."

 

Qaynaq: Təqiyyuddin Əs Subki: Fətəvas Subki: 2/107-108

Beyrut: Darul Mərifə

 

 

    Qeyd: Nəqldən açıq aydın görsəndiyi kimi, dinin prinsiplərinə müxalif olmadığı halda sonradan çıxan bir əmələ mütləq olaraq "bidət" demək, İmam Subkiyə qədər, nə mütəqaddim nə də mütəaxxir heç bir alimdən sadir olmamışdır.

    Əksinə belə bir yeniliyə bidət deyərkən alimlər önünə "müstəhəb", "gözəl" kimi vəsflər artırmışlar.

    Qeydsiz olaraq bidət deyilməsi caiz olmadığı üçün önünə bu vəsflər artırılmalıdır. Bu vəsflər artırıldıqdan sonra isə bu cür yeniliklərə vəsflərinə müxalif qınaqlar yapışdırılmaz. Çünki, bunlar hər nə qədər yenilik olsalarda şərən qınanan yeniliklərdən deyillər. Allah daha gözəl biləndir.

 

[Muslih]

Şafi alimlərindən olan Bədruddin Əz Zərkəşi (745-794 h/1344-1392 m) özünün "Əl Mənsur fil Qavaid" adlı kitabında deyir:

 

    فأما في الشرْع فموضوعةٌ للحادثِ المذمومِ ، وإذا أُريد الممدوحُ قيِّدتْ ، ويكون ذلك مجازاً شرعياً حقيقةً لغويةً ، وفي الحديث { كل بدعةٍ ضلالةٌ } ، وقال الإمام الشافعي - رضي الله عنه - المحدثات ضربانِ : أحدهما : ما أُحدِث مما يُخالف كتاباً أو سنةً أو أثراً أو إجماعاً ، فهذه البدعةُ الضلالةٌ

    والثاني : ما أُحدِث مِن الخيْر لا خلافَ فيه ، وقد قال عمرُ رضي الله عنه في قيام ( رمضان ) : نعمتِ البدعة هي يعني أنها محدثةٌ لم تكن ، وإذا كانتْ ليس فيها ردٌ لما مضى انتهى

    وانظُر كيف تحرَّز الإمامُ الشافعيُّ رضي الله عنه في كلامه عن لفظِ البدعة ، ولم يزِد على لفظِ المحدثةِ ، وتأوَّل قولَ عمرَ رضي الله عنه على ذلك

 

    "Şəriətdə "bidət" sözü ortaya çıxarılmış, qınanan yeniliyə deyilir. Bidət sözüylə öyülən bidətlər qəsd edildikdə qeydlə söylənir (məsələn "yaxşı bidət" deyilir). Bu da şərən məcaz, lüğətən həqiqət olar. Hədisdə belə buyurulmuşdur: "Hər bidət zəlalətdir".

 

    İmam Şafi - Allah ondan razı olsun – belə demişdir:

    Muhdəsat (sonradan ortaya çıxan şeylər) iki qismdir:

    1. Kitaba, Sünnətə, (Səhabədən gələn) əsərlərə, İcmaya müxalif olaraq ortaya çıxarılmış şeylər. Bunlar zəlalət olan bidətdir.

    2. Xeyirli işlər qismindən sonradan ortaya qoyulan və (bu saydıqlarımızdan heç birinə) müxalif olmayan şeylər. (Bunlar qınanmayan yeniliklərdir).

    Ömər – radiyallahu anhu – təravih haqqında "bu nə gözəl bidətdir" demişdi. Yəni: Bu daha öncə olmayan, sonradan ortaya çıxarılmış bir şeydir və ortaya çıxarıldığı zaman sayılanlara (Quran, Sünnə. və d.) müxalif deyil.

 

    İmam Şafinin izahında bidət ləfzini işlətməkdən necə çəkindiyinə bax. O, ancaq muhdəsə/yenilik sözünün işlətdi və Ömərin – Allah ondan razı olsun – sözünüdə bu mənaya (yaxşı yenilik olduğuna) yozdu."

 

Qaynaq: Bədruddin Əz Zərkəşi: Əl Mənsur fil Qavaid: 1/217-218

Kuveyt: Vizəratul Əvqaf: 1402/1982

 

[Muslih]

Şafi alimlərindən olan Şəmsuddin Əs Səxavi (831-902 h/1427-1497 m) rahiməhullah "Əl Əcvibətul Mərdiyyə fimə Suiləs Səxaviyyu anhu minəl Əhədisin Nəbəviyyə" kitabında verilən suala cavabən deyir:

 

    سئلتُ : كيف ساغ مع قولِه صلى الله عليه وآله وسلم : " كُلّ بدعةٍ ضلالةٌ " تقسيمُها إلى الأحكام الخمسة التي مِنها الواجب والمندوب والمباح ؟

 

    قلتُ : نحمِلها على المحدَثاتِ المُخالِفة للكتاب أو السّنة أو الأثر أو الإجماع دونَ ضِدِّها , ومِن ثَمّ قال عمر رضِي الله عنه في قيام رمضانَ : " نِعمتِ البدعةُ هي " . ولِذا جعَل إمامُنا الشّافعي رضِي الله عنه المحدَثاتِ على ضربيْن

    ما كان مُخالِفا كما تقدّم , وقال : فهذه البدعةُ الضلالة

    وما لمْ يكُن كذالك ونزَل عليه قولُ عمرَ , فإنّها لمْ تكُن ولا مخالَفةَ فيها لِما مَضى والله الموفِّق

 

    وقوْل بعضِهم بشُمول البدعة العاداتِ ليس على إطلاقِه أيضاً , بل يختَصّ فيما وقع اللّائق فيه مِن المآكل السّيئَة الّتي أحدثَها العَجَم وغيرُهم مِن أهلِ الدّنيا مِمّا فيه مزيدُ التّرَفُّهِ والتّنعُّمِ المُبايِن لِما كان عليه السلف تِبياناً كُليّاً ودونَ ما ليس فيه إلا مُجرّدُ قِيام البُنيَةِ وسدِّ الرَّمَق مِمّا هو مندَرِج في طريق السّلف . وبالله التوْفيق

 

    "311. Belə bir sual verdilər: Peyğəmbərin – sallAllahu aleyhi və əlihi və səlləm – "Hər bidət zəlalətdir" sözü olan yerdə, bidətin - içində vacib, məndub və mübah növü olan - beş hökmə (vacib, məndub, mübah, məkruh və harama) bölünməsi necə caiz ola bilər?

 

    Deyirəm: Peyğəmbərin bu sözünü Qurana və ya Sünnətə, və yaxud (səhabədən nəql edilmiş) əsərə, və yaxud da icmaya müxalif olan yeniliklərə aid edirik, bu növün əksinə (müxalif olmayanlara) deyil. Məhz bu səbəblə (müxalif olmadığı üçün) Ömər – radiyAllahu anhu – təravih namazı haqda "Bu nə gözəl bidətdir" demişdir.

    Eləcədə bu səbəbdən İmamımız Şafi – radiyallahu anhu – yenilikləri iki qismə bölmüşdür:

    1. Az öncə keçdiyi kimi (bu saydıqlarımıza) müxalif olanlar. Bunlar haqqında "bu bidətlər zəlalətdir" demişdir.

    2. Bu cür (müxalif) olmayan və Ömərin – radiyallahu anhu – sözünün aid olduğu növ. Bu, əvvəldən olmasada, bununla belə onda öncədən saydıqlarımıza müxalif olmayanlardır. Müvəffəq edən ancaq Allahdır.

 

    Bəzilərinin, "bidət adətləridə içinə alır " məzmunlu sözünə gəlincə, bu da həmçinin mütləq mənada deyil. Əksinə əcəmlərdən və başqalarından olan dünya əhlinin icad etdikləri, içində həddən artıq dəbdəbə və zənginlik olmasıyla sələfin tutduğu (qənaətcil) yola köklü şəkildə müxalif olan pis yeməklər kimi bu ada layiq şeylərə xasdır.

    Sələfin yaşantısına olduğu kimi, sadəcə cismi ayaqda tutub keçinəcək miqdara aid deyil. Müvəffəqiyyət ancaq Allahdandır."

 

Qaynaq: Şəmsuddin Əs Səxavi: Əl Əcvibətul Mərdiyyə: 3/1089-1090

Riyad: Darur Rayə: 1418

[Muslih]

Şeyxul İslam İbn Həcər Əl Asqalani (773-852 h/ 1372-1449 m) Hz. Ömərin "bu nə gözəl bidətdir" sözləri haqda deyir:

 

    والبدعةُ أصلُها ما أُحدِثَ على غيرِ مثالٍ سابقٍ , وتُطلَق في الشرْعِ في مقابلِ السنّةِ فتكونُ مذمومةً , والتحقيقُ أنها إن كانتْ مما تَندرِجُ تحْتَ مُستحسَنٍ في الشرْعِ فهي حسنة , وإن كانتْ مما تَندرِجُ تحْتَ مُستقبَحٍ في الشرْعِ فهي مُستقبَحة , وإلا فهي مِن قِسْمِ المباحِ , وقد تَنقسِم إلى الأحكامِ الخمسةِ

 

    "Bidətin əsli/lüğəti mənası: daha öncə analoqu olmayan şeyin ortaya çıxarılmasıdır.

    Şəriətdə isə bidət, sünnətin müqabili/qarşılığı olaraq istifadə edilir və bu səbəblə qınanan bir şey olur.

    Doğru olan budur ki, bidət şəriətdə xoş görülən prinsiplər daxilindədirsə yaxşı bidətdir.

    Şəriətdə qınanan prinsiplər daxilindədirsə bu qınanan bidətdir. Bunların heç birinə daxil deyilsə mübah bidətdir.

    Bəzən bidət beş hökmə/qismə (haram, məkruh, mübah, məndub, fərz) bölünür."

 

Qaynaq: İbn Həcər Əl Asqalani: Fəthul Bari: 4/298

Ər Riyad: 1421/2001

 

 

    İbn Həcər başqa bir yerdə deyir:

 

    والمحدَثاتُ بفتْحِ الدَّالِ جمْعُ مُحدَثةٍ , والمرادُ بها ما أُحدِث ، وليس له أصلٌ في الشرْعِ ويسمى في عُرْفِ الشرْعِ « بدعةً » , وما كان له أصلٌ يدلُّ عليه الشرْعُ فليس ببدعةٍ ، فالبدعةُ في عرْفِ الشرْعِ مذمومةٌ بخلافِ اللغةِ , فإنَّ كلَّ شيءٍ أُحدث على غيرِ مثالٍ يُسمى بدعةً سواء كان محمودًا أو مذمومًا , وكذا القولُ في المحدَثةِ , وفي الأمرِ المحدَثِ الذي ورَد في حديثِ عائشةَ : مَن أحدثَ في أمرِنا هذا ما ليس منه فهو رَدٌ

 

    "..."Muhdəsət" - Əd Dal hərfinin fəthəsiylə - muhdəsə (sonradan ortaya çıxarılmış) sözünün cəmidir.

    Bununla murad edilən, sonradan ortaya çıxarılan və Şəriətdə bir əsli/dayanağı olmayan şeydir. Şərən bu bidət adlanır.

    Şəriətin dəlalət etdiyi bir əsli/dayanağı olan şey isə bidət deyildir.

    Şəri anlamda bidət, lüğəti anlamdakından fərqli olaraq qınanan şeydir.

    Çünki, (lüğətdə) analoqu olmadan ortaya çıxarılmış hər şey, istər öyülən olsun istər qınanan, bidət adlanır. Muhdəsə (sonradan ortaya çıxarılmış şey) də eynidir.

    Aişə hədisində varid olmuş "sonradan ortaya çıxarılmış iş" də belədir:

    "Kim bizim bu işimizdə, ondan olmayan bir şey ortaya çıxararsa o rədd edilər."

    (daha sonra İmam Şafinin təqdim edilən sözlərini təqrirən zikr edir)."

 

Qaynaq: İbn Həcər Əl Asqalani: Fəthul Bari: 13/266-267

Ər Riyad: 1421/2001

 

Təliq: Gördüyümüz kimi, İbn Həcər bir şeyin sonradan ortaya çıxmasının şəri mənada bidət adı almaq üçün yetərli olmadığını, bununla yanaşı şəriətdən ümumi bir dəlilə dayanmamasının lazım olduğunu açıq şəkildə bildirir.
 

[Muslih]

    Hafiz İbn Asəkir (499-571 h/1105-1176 m) "Təbyinu Kəzibil Muftəri fi mə Nusibə iləl İmam Əbil Həsən Əl Əşari" adlı əsərində bu haqda deyir:

 

    قال الحافظُ رحِمه الله : فإن تمسَّك بقولِه " أظْهَرتُ بدعةً " بعضُ أهلِ الجهالةِ فقد أخطأ , إذ كلُّ بدعةٍ لا تُوصف بالضلالةِ , فإنَّ البدعةَ هو ما ابْتُدِع وأُحْدِث مِن الأمر حَسناً كان أو قبيحاً بلا خلافٍ عند الجمهور

 

    "Hafiz (İbn Asəkir) – rahiməhullah – dedi: Əgər bəzi cahillər (İmam Əbul Həsən Əl Əşarinin dediyi) "Mən bir bidət çıxardım" sözünə yapışarlarsa xəta etmiş olarlar.

    Çünki, hər bidət zəlalətlə vəsf edilməz! Belə ki alimlərin cumhuru qatında ixtilafsız olaraq (lüğəti mənada) bidət, istər yaxşı olsun istər pis sonradan ortaya qoyulmuş işlərdir.

    (Daha sonra İmam Şafinin yuxarıda dəfələrcə təkrarlanmış sözlərini zikr edir.)"

 

Qaynaq: Hafiz İbn Asəkir: Təbyinu Kəzibil Muftəri: 84

Məktəbətul Əzhəriyyə lit Turas

[Muslih]

Şafi alimlərindən İbnul Əsir (544-606 h/1150-1210 m) rahiməhullah özünün məşhur "Ən Nihəyə fi Ğaribil Hədisi vəl Əsər" adlı kitabında deyir:

 

    وفي حديث عمرَ رضِي اللَه عنه في قيام رمضانَ : « نِعمَت البدعة هذه » البدعة بدعتان : بدعةُ هُدًى وبدعةُ ضلالٍ , فما كان في خِلاف ما أمَر اللّه به ورسولُه صلى اللّه عليه وسلم فهو في حيِّز الذّمِّ والإنكارِ , وما كان واقعاً تحت عموم ما ندَب اللّه إليه وحضَّ عليه اللّهُ أو رسولُه فهو في حيِّز المدْح , وما لم يكن له مثالٌ موجودٌ كنوْع مِن الجُود والسّخاء وفعْلِ المعروف فهو مِن الأفعال المحمودة ولا يجوز أن يكونَ ذلك في خِلاف ما ورَد الشرع به

    لأنَّ النّبِيّ صلى اللّه عليه وسلم قد جعَل له في ذلك ثواباً فقال : « مَن سَنّ سُنةً حسَنةً كان له أجرُها وأجرُ مَن عمِل بها » , وقال في ضِدِّه : « ومَن سنّ سُنةً سيّئةً كان عليه وِزْرُها ووِزْرُ مَن عمِل بها » , وذلك إذا كان في خلاف ما أمَر اللّه به ورسولُه صلى اللّه عليه وسلم

    ومِن هذا النوع قول عمرَ رضِي اللّه عنه : « نعْمَت البدعة هذه » لمّا كانت مِن أفعال الخير وداخلةً في حيِّز المدْح سمّاها بدعةً ومدَحها , لأنّ النبيَّ صلّى اللّه عليه وسلم لم يسَنَّها لهم , وإنما صلاّها ليالي ثمّ ترَكها ولم يحافظ عليها ولا جمَع الناسَ لها ولا كانت في زمن أبي بكرٍ . وإنّما عمر رضِي اللّه عنه جمَع الناسَ عليها وندَبهم إليها فبهذا سمّاها بدعةً , وهي على الحقيقة سُنَّةٌ لقوله صلى اللّه عليه وسلم : « عليكم بسُنَّتي وسنَّة الخلفاء الراشدين مِن بعدي » , وقولِه « اقتدُوا باللذَين مِن بعدي أبي بكرٍ وعمرَ » , وعلى هذا التأويلِ يُحمَل الحديثُ الآخر « كلُّ مُحدَثةٍ بدعةٌ » , إنما يريد ما خالفَ أصولَ الشريعة ولم يُوافِق السُّنَّة . وأكثر ما يُستعمل المبتدَع عُرفاً في الذمِّ

 

    "(Bidət barədə) Ömərin – radiyallahu anhu – təravih namazı haqqında "bu nə gözəl bidətdir" sözü varid olmuşdur. Bidət iki növdür:

    1. Hidayət olan bidət.

    2. Zəlalət olan bidət.

    Allah və rəsulunun - sallAllahu aleyhi və əlihi və səlləm - əmr etdiyinə müxalif olan bir şey qınaq və inkar, Allah vəya rəsulunun - salləllahu aleyhi və əlihi və səlləm - çağırdığı və təşviq etdiyi şeylərin ümumuna daxil olan isə öygü çərçivəsindədir.

   
    Comərdlik, əliaçıqlıq və xeyir əməlin müəyyən bir növü kimi öncədən misalı olmayan bir şey (sonradan icad edilsə də) öyülmüş əməllərdəndir. Bu (sonradan icad olunan xeyir əməl) Şəriətə müxalif ola bilməz.

    Çünki Peyğəmbər – salləllahu aleyhi və əlihi və səlləm – buna görə ona (bu icadı edənə) savab vəd edərək belə demişdir: "Kim xeyirli bir yol açarsa, ona yolun və onunla əməl edənin əcri vardır". Bunun əksi (zəlalət bidəti) haqda isə demişdir: "Kim pis bir yol açarsa ona o yolun və onunla əməl edənin günahı vardır". Bu (sonuncu günah vədi) Allahın və rəsulunun - sallAllahu aleyhi və əlihi və səlləm - əmr etdiyinə müxalif olduğu təqdirdədir.

 

    Ömərin – radiyallahu anhu – "Bu nə gözəl bidətdir" sözüdə bu (birinci) növdəndir. Xeyir əməllərdən və öygü çərçivəsinə daxil olduğu üçün onu (yaxşı) bidət adlandırmış və öymüşdür. (Bidət adlandırmışdır) çünki Peyğəmbər – sallAllahu aleyhi və əlihi və səlləm – təravihi onlar üçün sünnət olaraq tərk etməmişdir. Sadəcə bir neçə gecə qılmış, sonra isə tərk etmiş, davam etməmiş, insanları bunun üçün toplamamışdı.

    (Bu şəkil bir namaz) Əbu Bəkrin – radiyallahu anhu – vaxtında da olmamışdır. Ancaq Ömər – radiyallahu anhu – onları bunun üçün toplamış, onları buna təşviq etmiş və bu səbəblə onu (lüğəti mənada) bidət adlandırmışdır.

    Halbuki, həqiqətdə Peyğəmbərin – sallAllahu aleyhi və əlihi və səlləm – "Mənim və məndən sora gələn Raşidi Xəlifələrimin sünnətinə sarılın" və "Məndən sonra olanlara, Əbu Bəkrə və Ömərə tabe olun" sözünə görə bu (Ömərin əməli) sünnətdir.

 

    Digər "Hər yenilik/muhdəsə bidətdir" hədisi də məhz bu təvilə (pis bidət) həml edilər. Bununla şəriət prinsiplərinə müxalif olub, sünnətə müvafiq olmayanı qəsd etmişdir. (Hədisdə keçən) "mübtədə" (sonradan ortaya qoyulmuş) sözü də örfən əksər hallarda qınaq üçün istifadə olunur."

 

Qaynaq: İbnul Əsir: Ən Nihəyə fi Ğaribil Hədisi vəl Əsər: 1/106-107

Beyrut: Dar İhyait Turasil Arabi

[Muslih]

Maliki alimlərindən İbn Battal (v. 449 h/1057 m) rahiməhullah, İmam Buxarinin "Səhih"inə verdiyi şərhində, Ömərin – radiyAllahu anhu – "Nə gözəl bidətdir" sözü haqda deyir:

 

    قوْل عمرَ : نِعم البِدعة , فالبِدعةُ اختِراعُ ما لم يكنْ قبْل , فما خالف السُّنةَ فهوَ بدعةُ ضلالةٍ , وما وافقَها فهو بدعةُ هُدًى , وقد سُئل ابن عمرَ عن صلاةِ الضّحى فقال : بِدعةٌ , ونعمَ البدعة

 

    "Ömərin – radiyAllahu anhu – "Nə gözəl bidətdir" sözünə gəlincə, bidət – daha öncə olmayan şeyin sonradan ixtira edilməsidir. (Bu sonradan ixtira olunmuş şeylərdən) sünnətə müxalif olanı zəlalət bidəti, ona/sünnətə müvafiq olanı isə hidayət bidətidir. İbn Ömərə – radiyAllahu anhumə – duha namazı haqda soruşulmuş, (o isə cavabında) demişdir: "Bidətdir, nə gözəl bidətdir"."

 

Qaynaq: İbn Battal: Şərhu Sahihil Buxari: 4/147

Ər Riyad: Məktəbətur Rüşd

[Muslih]

Əbu Davudun məşhur "Sunən"inə şərh verən Şafi alimlərindən Əbu Suleyman Əl Xattabi (319-388 h/931-998 m) – rahiməhullah – özünün "Məalimus Sunən" adlı əsərində, hədisdə gələn "Hər yenilik zəlalətdir" sözünə şərh verərkən deyir:

 

    وقوله : « كلُّ محدثةٍ بدعةٌ » هذا خاصٌّ في بعض الأمورِ دونَ بعضٍ , وكلُّ شيءٍ أُحدِث على غير أصلٍ من أصولِ الدين وعلى غير عِياره وقِياسه , وأما ما كان منها مَبْنياً على قواعدِ الأصول ومَردوداً إليها فلَيس ببدعةٍ ولا ضَلالةٍ , والله أعلم

 

    "Allah Rəsulunun – sallAllahu aleyhi və əlihi və səlləm - "Hər yenilik bidətdir" sözünə gəlincə, bu, (sonradan çıxan) şeylərin hamısına deyil bir qisminə aiddir.

    (Hədisdəki qınanmış yenilik) Dinin prinsiplərindən hər hansı bir prinsipə, standartlarına və qiyasına bina edilmədən ortaya çıxarılan şeyə aiddir.

    Lakin ortaya çıxarılan yeniliklərdən, üsul qaydaları üzərə bina olunan, o qaydalara dayananlar, nə (qınanmış) bidətdir, nə də zəlalət. Allah ən gözəl biləndir."

 

Qaynaq: Əbu Suleyman Əl Xattabi: Məalimus Sunən: 4/301

Hələb: Mətbəatul İlmiyyə: 1351/1932

[Muslih]

Şafi fəqihlərindən olan Əbu Şamə Əl Maqdisi (599-665 h/1202-1267 m) – rahiməhullah – özünün xüsusi olaraq bidətlər haqda qələmə aldığı "Əl Bəis alə İnkəril Bidəi vəl Havədis" adlı nəfis risaləsində, digər şafi alimi Əbu Süleyman Əl Xattabinin (319-388 h/931-998 m) - rahiməhullah - yuxarıda qeyd etdiyimiz sözünü zikr etdikdən bir neçə sətir sonra deyir:

 

    وأمّا البدَع المستَقبَحة فهيَ التي أردْنا نفيَها بِهذا الكتابِ وإنكارَها . وهيَ كُلّ ما كان مُخالِفاً للشّريعةِ أو ملتزِماً لمُخالفتِها , وذلك منقَسِم إلى محرَّم ومكروه , ويختلِف ذلك بإختلاف الوقائعِ وبحسَب ما به مِن مخالفة الشّريعةِ , تارةً ينتهي ذلك إلى ما يوجِب التّحريمَ وتارةً لا يتجاوَز صفةَ كراهةِ التنزيه , وكلُّ فقيهٍ موفَّق يتمكَّن بعوْن الله مِن التميِيز بيْنَ القِسميْن مهما رسَخت قَدمه في إيمانه وعِلمه

 

    "Çirkin sayılan bidətlərə gəlincə, bu kitabımızla məhz onların nəfyini və inkarını qəsd etmişik. O bidətlər, Şəriətə müxalif olan, və yaxud Şəriətə müxaləfəti gərəktirən şeylərdir. Bu da haram və məkruh olaraq iki qismdir. Bu (haramlıq və məkruhluq) isə durumun dəyişməsinə və Şəriətə müxaləfət dərəcəsinə görə dəyişir. Bəzən haramı gərəktirən bir hökmə götürür. Bəzən isə tənzihi məkruhiyyət növünü keçmir.

    (Allah tərəfindən) müvəffəq edilmiş hər bir fəqih, elmdə dərinləşdikdə, Allahın yardımı ilə bu iki qismin arasını ayırmağı bacarar. "

 

Qaynaq: Əbu Şamə Əl Maqdisi: Əl Bəis alə İnkəril Bidə vəl Havədis: 22

Məkkə: Mətbəatun Nəhdatil Hədisə: 1401/1981

 

 

    Qeyd: Bidətlər haqqında ayrıca kitab təlif etmiş Əbu Şamə hər sonradan çıxan şeyi bidət saymır. Ayrıca qınanan bidətlərin belə hamısının haram olmadığını qeyd edir. Diqqət edilməsi gərəkli olan ən önəmli nöqtə isə, bidətin haramıyla məkruhunu ayırma əhliyətini dərinləşmiş fəqihlərə aid etməsidir. Ancaq bizim ölkəmizdə daha dünən İslamla tanış olan kimsələrin bir çoxunu "bidətlərlə savaş" meydanında görmək olur. Əhlinin əlində olmayan iş ancaq ifsad olar!
 

[Muslih]

Şafi fəqihlərindən Alləmə İbn Dəqiq Əl İd (625-702 h/1228-1302 m) İmam Nəvəvinin "Əl Ərbəun" adlı hədislər kitabının şərhində "sonradan ortaya qoyulmuş şeylərdən (muhdəsat) çəkinin" hədisini açıqlarkən deyir:

 

    وقولُه « وإيَّاكمْ ومُحدثاتِ الأمور » اعلَمْ أنَّ المحدَثَ على قسمينِ : محدثٌ ليس له أصلٌ في الشريعة , فهذا باطلٌ مذمومٌ , ومحدثٌ بحمْلِ النظيرِ على النظير , فهذا ليس بمذمومٍ , لأنَّ لفْظَ "المحدَث" ولفظَ "البدعة" لا يُذَمّان لمجرَّد الإسمِ , بل لمعنى المخالفةِ للسنة والداعي إلى الضلالة , ولا يُذَمُّ ذلك مطلقاً

 

    "Allah Rəsulunun "muhdəsatdan/yeniliklərdən çəkinin" sözünün şərhi:

    Bil ki, yeniliklər iki cürdür:

    1. Şəriətdə bir əsli/dayanağı olmayan yenilik. Bu batil və qınanandır.

    2. (Şəriətdəki) Bənzərinə oxşar bir şey ortaya qoymaq surətilə olan yenilik. Bu qınanan bir şey deyildir.

    Çünki, "muhdəs" və "bidət" kəlimələri sadəcə isminə görə qınana bilməz. Sünnətə müxalif və zəlalətə aparan mahiyyətinə görə qınanar. Yoxsa mütləq şəkildə (yaxşı və ya pis olduğuna baxılmadan) qınanmaz."

 

Qaynaq: İbn Dəqiq Əl İd: Şərhul Ərbəin: 75-76

Məkkə: Məktəbətul Faysaliyyə

[Muslih]

Alləmə İbn Abdil Bərr (368-463 h/978-1071 m) "Əl İstizkar" adlı əsərində bu haqda deyir:

 

    وأما قولُ عمرَ : نعمتِ البدعةُ في لسان العرب : اختراعُ ما لم يكن وابتداؤه ، فما كان مِن ذلك في الدين خلافاً للسنة التي مضى عليها العمل فتلك بدعة لا خيْرَ فيها وواجبٌ ذمُّها ، والنهيُ عنها ، والأمر باجتنابها ، وهِجَرانُ مبتدِعِها ، إذا تبيَّن له سوءُ مذهبِه . وما كان مِن بدعةٍ لا تخالِف أصلَ الشريعة والسنةَ فتلك نعمتِ البدعة - كما قال عمر - لأن أصلَ ما فعَله سنةٌ

    وكذلك قال عبد الله بن عمرَ في صلاة الضحى ، وكان لا يعرِفها ، وكان يقول : وللضحى صلاة ؟

    وذكر ابن أبي شيبةَ ، عن ابن عُليّة ، عن الجريري ، عن الحكَم ، عن الأعْرَج ، قال : سألتُ ابنَ عمرَ عن صلاة الضحى ، فقال : بدعة ، ونعمتِ البدعة

    وقد قال تعالى - حاكياً عن أهل الكتاب - : { وَرَهْبَانِيَّةً ابْتَدَعُوهَا مَا كَتَبْنَاهَا عَلَيْهِمْ إلَّا ابْتِغَاءَ رِضْوَانِ اللَّهِ } الآية

    وأما ابتداعُ الأشياء مِن أعمال الدنيا فهذا لا حرَجَ فيه ولا عيْبَ على فاعله

 

    "Ömərin "nə gözəl bidətdir" sözünə gəlincə, Ərəb dilində bidət – daha öncə olmayan şeyin ixtirası, ortaya çıxarılmasıdır.

 

    1. Dini mövzularda, ortaya çıxarılan şeylərdən əməl edilən Sünnətə müxalif olanlar, heç bir xeyir olmayan bidətdir. Bunların qınanması, qadağan edilməsi, çəkinilməsinin əmr edilməsi və - görüşünün pis olduğunu bildiyi zaman - bunu ortaya çıxarandan uzaq durulması vacibdir.

    2. Şəriətin və Sünnətin əslinə müxalif olmayan bidətlərə gəlincə, bunlar Ömərin də dediyi kimi nə gözəl bidətdir. Çünki, etdiyi şeyin əsli (dolayısıyla) Sünnətdir.

 

    Abdullah bin Ömər də Duha namazı haqqında eynisini demişdi. Halbuki bu namaz haqda bilmirdi və "Duha vaxtı namazmı var?" deyərdi?

    İbn Əbi Şeybə rəvayət edir: İbn Uleyyə → Əl Cəriri → Əl Həkəm → Əl Arac dedi: İbn Ömərə Duha namazını sordum. Mənə belə cavab verdi: Bidətdir, nə gözəl bidətdir.

    Uca Allah, Əhli Kitabdan nəqlən buyurur: "Ruhbaniyyət icad etdilər. Halbuki biz onlara bunu yazmamışdıq. Lakin, onlar bunu Allahın razılığını qazanmaq üçün etdilər." (Əl Hədid: 57/27)

    Dünyəvin işlərdən ortaya çıxarılan şeylərə gəlincə, bunları edən kimsə üçün bir problem və eyib yoxdur."

 

Qaynaq: İbn Abdil Bərr: Əl İstizkar: 5/152-153

Qahirə: 1414/1993

 

 

    Təliq: İbn Abdil Bərr bidəti iki şəkil təqsim edir. Birinci bölgü mövzusuna görə: Dini və Dünyəvi olaraq. İkinci bölgü Dini bidətin özünün ikiyə bölünməsidir: yaxşı və pis bidət.

[Muslih]

Məşhur müfəssirlərdən Əbu Abdillah Əl Qurtubi (600-671 h/1204-1274 m) özünün "Əl Cami li Əhkəmil Quran" adlı təfsirində Bəqərə surəsi 117-ci ayəsini açıqlarkən deyir:

 

    كلُّ بِدعةٍ صدَرتْ مِن مخلوقٍ فلا يخلُو أنْ يكونَ لها أصلٌ في الشرعِ أو لا ، فإنْ كان لها أصلٌ كانتْ واقِعةً تحْت عُمومِ ما ندَب الله إليه وحضّ رسولُه عليه ، فهِيَ في حيِّز المدْح . وإنْ لم يكنْ مِثالُه موْجودا كنوْع مِن الجود والسخاء وفعلِ المَعروف ، فهذا فعله مِن الأفعال المَحمودة ، وإن لم يكنْ الفاعل قد سُبِق إليه . ويعْضُد هذا قولُ عمرَ رضِي الله عنه : "نعْمَتِ البِدعةُ هذه" ، لمَّا كانت مِن أفعال الخيْر وداخلةً في حيِّز المدْح , وهيَ وإنْ كان النبِي صلّى الله عليه وآله وسلّم قد صلَّاها إلا أنّه ترَكها ولمْ يُحافظْ عليها ولا جمَع الناس عليها , فمُحافظة عمرَ رضِي الله عنه عليها , وجمْعُ الناسِ لها , وندْبُهم إليها بدعةٌ , لكنَّها بدعةٌ محمودةٌ

    وإنْ كانتْ في خِلافِ ما أمَر الله به ورسولُه , فهيَ في حيِّز الذمِّ والإنكارِ , قال معناها الخطّابي وغيرُه

    قلتُ : وهو معنى قولِه صلّى الله عليه وآله وسلم في خُطبته , « وشرُّ الأمورِ محدثاتُها , وكلُّ بدعةٍ ضلالةٌ » يُريد ما لم يُوافقْ كتاباً أو سنةً , أو عمَلَ الصحابةِ رضِي الله عنهم , وقد بيَّن ذلك بقوله « مَن سنَّ في الإسلامِ سنّةً حسنةً , كان له أجرُها وأجرُ مَن عمِل بها مِن بعدِه مِن غير أنْ ينقُصَ مِن أجورِهم شيءٌ , ومَن سنّ في الإسلامِ سُنةً سيِّئَةً كان عليه وِزْرُها ووِزْرُ مَن عمِل بها مِن بعدِه مِن غير أنْ ينقُصَ مِن أوزارِهم شيءٌ » , وهذا إشارةٌ إلى ما ابتُدِع مِن قبيحٍ وحسَنٍ , وهو أصلُ هذا الباب

 

    "Məxluqdan sadir olan/çıxan hər bir bidətin şəriətdə ya əsli vardır ya da yoxdur:

 

    1. Əgər onun bir əsli olarsa, (bu bidət) Allahın – cəllə cələluh - təşviq etdiyi və rəsulunun – sallAllahu aleyhi və əlihi və səlləm – təşviq etdiyi ümumun daxilində baş vermiş olar. Comərdlik, səxavət və xeyir əməlin hər hansı bir növü kimi əvvəlcədən hər hansı bir misalı olmasa belə, bu (bidət) öygü çərçivəsindədir. Onun etdiyi bu işi daha öncə kimsə etməyibsə belə, bu etdiyi şey öyülən işlərdəndir.

    Bu dediyimizi Ömərin – radiyAllahu anhu – xeyir əməllərdən sayıldığı və öygü çərçivəsində olduğu üçün (təravih namazının camaatla qılınması haqda dediyi) "O nə gözəl bidətdir" sözü dəstəkləyir. Peyğəmbər – sallAllahu aleyhi və əlihi və səlləm – bu namazı qılsa da, sonradan tərk etmiş, bu feli davamlı etməmiş və insanları bunun üçün toplamamışdır.

    Ömərin – radiyAllahu anhu – bu feli davamlı etməsi, insanları bunun üçün toplaması və onları buna dəvət etməsi bidətdir. Lakin bu öyülən bir bidətdir.

    2. Allahın və Rəsulunun - sallAllahu aleyhi və əlihi və səlləm - əmr etdiyi şeyə müxalif olarsa, (bu bidət) qınaq və inkar çərçivəsindədir. Xattabi və başqalarıda bu mahiyyətdə şeylər söyləmişlər.

 

    (Mən Qurtubi) Deyirəm: Allah Rəsulunun – sallAllahu aleyhi və əlihi və səlləm - xütbəsində dediyi "İşlərin ən pisi sonradan icad olunanlarıdır və hər bidət zəlalətdir" sözünün mənası da budur (yəni yaxşı bidətlər deyil pis bidətlərə aiddir).

    O bununla, Qurana və yaxud Sünnətə yaxud da səhabələrin – radiyAllahu anhum - əməllərinə müvafiq olmayan şeyiləri qəsd etmişdir.

    Bunu Peyğəmbər – sallAllahu aleyhi və əlihi və səlləm - "Kim İslamda gözəl bir yol açarsa, ona bu yolun və özündən sonra onunla əməl edənlərin əcrlərindən bir şey azalmadan onunla əməl edənlərin əcri vardır. Kim də İslamda pis bir yol açarsa ona o yolun və özündən sonra onunla əməl edənlərin günahlarından bir şey azalmadan onunla əməl edənlərin günahı vardır" sözü ilə açıqlamışdır.

    Bu hədis, sonradan ortaya çıxarılan şeylərin çirkin və gözəl olmaq üzrə iki yerə bölündüyünə işarə edir və bu mövzuda əsli bir daynaqdır."

 

Qaynaq: Əl Qurtubi: Əl Cami li Əhkəmil Quran: 2/331-332

Beyrut: Ər Risələ: 1427/2007

[Usuli]

Hənəfi məzhəbinə mənsub məşhur kəlamçı Seyyid Əş Şərif Əl Curcani (740-816 h/1340-1413 m) "Ət Tarifat" adlı terminlər lüğətində, bidəti sadəcə sonradan ortaya çıxmaqla deyil, həmçinin Sünnətə müxalif olma şərtini daşımaqla da vəsf edir:

 

البدعةُ : هي الفعْلة المخالفةُ للسُّنة ؛ سُمِّيَت : البدعة ، لأنَّ قائلَها ابتدعَها مِن غير مقالِ إمامٍ

البدعة : هي الأمرُ المحدَثُ الذي لم يكنْ عليه الصحابة والتابعون ، ولم يكنْ مما اقتضاه الدليلُ الشرْعي

 

"273 - Bidət: Sünnətə müxalif olan işdir. Bidət olaraq adlandırılma səbəbi budur ki, bunu orataya atan, hansısa imamın görüşünə dayanmadan ortaya atmışdır.

Bidət - sonradan ortaya atılmış elə bir işdir ki, Səhabə və Tabiununun onu etməməsilə yanaşı, Şəri dəlillər də onu gərəkli qılmır."

 

Qaynaq: Seyyid Əş Şərif Əl Curcani: Ət Tarifat: 33

Darul Fikr: 1425/2005

[Usuli]

Hənbəlilərdən Zeynuddin İbn Rəcəb (736-795 h/1335-1393 m) bidəti tərif edərkən, digər alimlər kimi onu ikiyə bölür və Şəri mənada qınanan bidət olması üçün Şəriətdə ümumi bir əslə dayandırıla bilməməsi şərtini qoşur:

 

قوله : «وإياكمْ ومحدثاتِ الأمورِ ، فإنَّ كلَّ بدعةٍ ضلالةٌ » تحذيرٌ للأمة مِن اتباعِ الأمور المحدَثة المبتدَعة ، وأكَّد ذلك بقوله : كل بدعةٍ ضلالةٌ

والمرادُ بالبدعة : ما أُحْدث مما لا أصلَ له في الشريعة يدُلُّ عليه ، فأما ما كان له أصلٌ مِن الشرْع يدلُّ عليه ، فليس ببدعةٍ شرعاً ، وإن كان بدعةً لغةً

 

"Rəsulullah buyurur: "Sonradan ortaya çıxan şeylərdən çəkinin! Çünki hər bidət zəlalətdir". Rəsulullah bu sözüylə ümməti sonradan ortaya çıxarılmış bidət işlərdən çəkindirmək istəmişdir. "Hər bidət zəlalətdir" sözüylədə bunu möhkəmləndirmişdir.

Bidətdən murad - Şəriətdə ona dəlalət edən bir əsli olmadan ortaya çıxarılan şeylərdir. Şəriətdə ona dəlalət edən bir əsli olan yeniliklərə gəlincə, bunlar lüğəti mənada bidət olsada, Şəri mənada bidət deyil."

 

Qaynaq: Zeynuddin İbn Rəcəb: Camiul Ulum vəl Hikəm: 2/127

Beyrut: Muəssəsətur Risalə: 1422/2001

[Usuli]

Alləmə Saduddin Ət Təftəzəni (712-793 h/1312-1390 m) “Şərhul Məqasid” adlı çalışmasında bidət haqda belə deyir:

 

والمحقّقون مِن الفريقَين لا ينسِبون أحدَهما إلى البدعةِ والضلالةِ خلافاً للمبطِلين المتعصِّبِين حتى ربما جعَلوا الاختلافَ في الفروع أيضاً بدعةً وضلالةً كالقولٍ بحِلِّ متروكِ التسمية عمداً وعدمِ نقْضِ الوضوءِ بالخارج النجَسِ مِن غيْرِ السَّبيلَين وكجوازِ النكاحِ بدون الولِي والصلاةِ بدون الفاتحةِ

ولا يعرِفون أنَّ البدعةَ المذمومةَ هو المحدَث في الدين مِن غير أن يكونَ في عهدِ الصحابة والتابِعين ولا دلَّ عليه الدليلُ الشرْعي

ومِن الجهَلة مَن يجعَل كلَّ أمرٍ لم يكن في زمَنِ الصحابة بدعةً مذمومةً وإن لم يقمْ دليلٌ على قُبْحِه تمسُّكاً بقوله عليه الصلاة والسلام "إياكمْ ومحدثاتِ الأمور" , ولا يعلَمون أن المرادَ بذلك هو أن يجعَل في الدين ما ليس منه

 

"Hər iki firqədən olan mühəqqiqlər, inadçı və təəssübçü kimsələrdən fərqli olaraq bir birini bidətə və zəlalətə nisbət etməmişlər.

(Cahil təəssübçülər) Hətta bəzən fiqhi ixtilafları belə bidət və zəlalət sayırlar. Kəsim zamanı qəsdli olaraq Allahı anmağı tərk etdikdə heyvanın halallığı, ön və arxa yol xaricindən çıxan nəcisin dəstəmaz pozmaması, vəlisiz nigahın caizliyi, fatihəsiz namaz kimi məsələlər bunun örnəyidir.

(Bu cahillər) anlamırlar ki, qınanan bidət - Dindəki o yenilikdir ki, Səhabə və Tabiun zamanında olmamaqla birlikdə, Şəri bir dəlildə ona dəlalət etmir.

Cahillərdən elələri var ki, Rəsulullahın - aleyhissalatu vəssəlam - "Sonradan ortaya çıxan şeylərdən çəkinin!" sözünə sarılaraq, çirkinliyinə heç bir dəlil olmadığı halda, Səhabə zamanında olmayan (sonradan ortaya çıxan) hər işi bidət sayırlar.

Onlar anlamırlar ki, burada qəsd edilən, Dindən olmayanı Dindən saymaqdır."

 

Qaynaq: Saduddin Ət Təftəzəni: Şərhul Məqasid: 5/232

Aləmul Kutub: 1419/1998

 

Qeyd: Təftəzaninin zikr etdiyi cahillərin zamanımızdakı ən münasib örnəyi, Əlbəninin bidət saydığı məsələləri bir araya toplayıb, "Qamusul Bidə - Bidətlər Lüğəti" düzəldən Məşhur bin Həsən və Əhməd bin İsmaildir.

 Kitabda bidət olaraq zikr edilən şeylərin əksəriyyəti fəqihlər tərəfindən ixtilafla qarşılanmış və ya icmayla mübah sayılacaq işlərdir...

[Muslih]

Şafilərdən Muhyiddin Ən Nəvəvi (631-676 h/ 1233-1277 m) müvafiq hədisin şərhində bidət haqqında deyir:

 

وكلُّ بدعةٍ ضلالةٌ - هذا عامٌّ مخصوصٌ , والمرادُ غالبُ البدَعِ

قال أهلُ اللغة : هي كلُّ شيءٍ عُمِل على غيرِ مثالٍ سابقٍ

قال العلماء : البدعة خمسةُ أقسامٍ واجبةٌ ومندوبةٌ ومحرَّمةٌ ومكروهةٌ ومباحةٌ فمِن الواجبةِ نظْمُ أدلَّةِ المتكلمين للردّ على الملاحِدة والمبتدِعين وشبْهُ ذلك

ومِن المندوبة تصنيفُ كتبِ العلْم وبناءُ المدارِس والرُّبُط وغيرُ ذلك

ومِن المباحِ التبسُّطُ في ألوان الأطْعمة وغيرُ ذلك , والحرام والمكروه ظاهران وقد أوضَحتُ المسألةَ بأدلّتِها المبسوطةِ في تهذيبِ الأسماءِ واللغات

فإذا عرِف ما ذكرْتُه عُلِم أن الحديثَ مِن العامّ المخصوصِ وكذا ما أشبَهه مِن الأحاديث الواردة

ويؤَيّد ما قلْناه قولُ عمرِ بنِ الخطاب رضي الله عنه في التراويح نعمتِ البدعةُ . ولا يمنَع مِن كون الحديث عامًّا مخصوصاً قولُه كلُّ بدعةٍ مؤكَّداً بكلّ بل يدخُلُه التخصيصُ مع ذلك كقوله تعالى تُدمِّر كلَّ شيءٍ قوله صلى الله عليه وسلم أنا أولى بكلّ مؤمنٍ مِن نفسِه

 

"... "Hər bidət zəlalətdir". Bu ifadə, mənası xüsusiləşdirilmiş ümumilik ifadəsidir. Qəsd edilən, bidətlərin çoxluğunun zəlalət olduğudur (hamısının deyil).

Lüğət alimləri (bidətin lüğəti mənası haqqında) deyir: Öncədən analoqu olmadan ortaya qoyulan hər şey bidətdir.

Alimlər dedi: Bidət beş qisimdir - Vacib, məndub, haram, məkruh və mübah.

Vacib bidətə, Kəlamçıların/Əqidə alimlərinin dinsiz və bidətçilərə cavab üçün öz dəlillərini sistemləşdirmələrini və bənzəri şeyləri misal vermək olar.

Məndub bidətə, elmi kitabların təsnif edilməsini, mədrəsə və sərhəd qarnizonlarının tikintisini və bənzərlərini misal vermək olar.

Mübah bidətə çeşidli yeməklərin sərgiləndiyi təmtəraq misal ola bilər. Haram və məkruh bidətlər isə aydındır.

Mən "Təhzibul Əsmə vəl Luğət" adlı kitabda bu məsələni çoxsaylı dəlillərilə açıqladım.

Dediklərim anlaşıldısa, sözü gedən hədisin və bənzərlərinin, mənası xüsusiləşdirilmiş ümumilik ifadəsi qismindən olduğu anlaşılmış oldu.

Ömər bin Əl Xəttabın - Allah ondan razı olsun - Təravih haqqındakı "nə gözəl bidətdir" sözü də dediyimizi gücləndirir.

Hədisdə "hər bidət" kəliməsinin işlədilməsi, hədisin mənası xüsusiləşdirilmiş ümum olmasına əngəl deyil! Əksinə bu kəliməyə rağmən hədisə təxsis/xüsusiləşdirmə daxil olmuşdur.

Uca Allahın (küləyin) hər şeyi darmadağın etməsi haqqındakı ayəsində və Rəsulullahın - sallallahu aleyhi və səlləm - "mən hər möminə özündən daha üstünəm"  hədisində olduğu kimi."

 

Qaynaq: Muhyiddin Ən Nəvəvi: Şərhul Muslim: 6/155

Beyrut: Daru İhyəit Turasil Arabi

 

 

Qeyd: Nəvəvinin bu sözlərində çox önəmli xüsusun izahı vardır. Sələfilərin bidət məsələsində ən çox sarıldıqları nöqtələrdən biri, hədisdə hər bir bidətin zəlalət olduğu deyildiyi halda, bəzi bidətlər bu ümum ifadəsi olan "hər bir" sözünün əhatəsindən necə istisna edilə bilər sualıdır.

Nəvəvi bu etiraza bir ayə və hədisi örnək göstərərək cavab vermişdir. Uca Allah ayədə buyurur:

"(O külək) Rəbbinin əmrilə hər şeyi darmadağın edər. Məskənlərindən başqa heç bir şey görünməz. Mücrim qövmü biz belə cəzalandırarıq." (Əl Əhqaf: 46/25)

Bu ayədə uca Allah küləyin hər şeyi dağıtdığını deyir. Öncəliklə bizlər hissən və əqlən məsələn səmanın, yür üzünün bu küləklə dağıdılmadığını bilirik və ayədəki "hər" kəliməsi beləcə hissən məhdudlaşaraq, ümumiliyini itirir.

Daha sonra uca Allah ayədə onların məskənlərinin belə dağılmadığını ifadə edir. Beləcə "hər" kəliməsinin hər zaman ümum ifadə etmədiyi ortaya çıxmış olur. Qurani Kərimdə bunun örnəkləri çoxdur.

Rəsulullahın "mən hər möminə özündən daha üstünəm"  sözləridə bu qəbildəndir.
 

[Usuli]

Buxarini şərh edənlərdən Şəmsuddin Əl Kirmani (717-786 h/1317-1384 m) bidət haqqında deyir:

 

والبدعة كلُّ شيءٍ عُمِل على غيرِ مثالٍ سابقٍ , وهي خمسةُ أقسامٍ : واجبة ومندوبة ومحرمة ومكروهة ومباحة . وحديث "كلُّ بدعةٍ ضلالةٌ" مِن العامّ المخصوصِ

 

"Bidət - (lüğətdə) öncəki analoqu olmadan edilən hər bir şeydir. Beş qismə bölünür: Vacib, məndub, haram, məkruh və mübah.

"Hər bidət zəlalətdir" hədisi, mənası xüsusiləşdirilmiş ümum ifadəsidir."

 

Qaynaq: Şəmsuddin Əl Kirmani: Əl Kəvəkibud Dərari: 9/154

Beyrut: Daru İhyəit Turasil Arabi

[Usuli]

Məşhur üsulçu İzzuddin bin Abdis Səlam (577-660 h/1181-1262 m) bidətlər haqqında deyir:

 

البدعةُ فعلُ ما لم يُعهَدْ في عصرِ رسول الله - صلى الله عليه وسلم -. وهي منقسِمةٌ إلى : بدعة واجبة ، وبدعة محرَّمة ، وبدعة مندوبة ، وبدعة مكروهة ، وبدعة مباحة والطريق في معرفةِ ذلك أن تُعرَضَ البدعةُ على قواعدِ الشريعة : فإن دخلتْ في قواعدِ الإيجاب فهي واجبةٌ ، وإن دخَلتْ في قواعد التحريم فهي محرمةٌ ، وإن دخلتْ في قواعد المندوب فهي مندوبة ، وإن دخَلتْ في قواعد المكروه فهي مكروهة ، وإن دخلت في قواعد المباح فهي مباحةٌ ، وللبدَعِ الواجبةِ أمثلة

أحدها : الاشتغال بعلمِ النحو الذي يُفهم به كلامُ الله وكلامُ رسوله - صلى الله عليه وسلم - ، وذلك واجبٌ لأنَّ حفظَ الشريعة واجبٌ ولا يتأتَّى حفظُها إلا بمعرفةِ ذلك ، وما لا يتِم الواجبُ إلا به فهو واجب

المثال الثاني : حفظُ غريبِ الكتاب والسنة مِن اللغة

المثال الثالث : تدوينُ أصولِ الفقه

المثال الرابع : الكلام في الجرْح والتعديلِ لتمييزِ الصحيح مِن السقيم ، وقد دلَّت قواعدُ الشريعة على أنَّ حفظَ الشريعة فرضُ كفايةٍ فيما زادَ على القدَر المتعيَّن ، ولا يتأتَّى حفظً الشريعة إلا بما ذكرناه

وللبدعِ المحرَّمةِ أمثلةٌ . منها : مذهب القدرية ، ومنها مذهبُ الجبْرية ، ومنها مذهبُ المرجِئة ، ومنها مذهبُ المجسّمة ، والرد على هؤلاءِ مِن البدعِ الواجبةِ

وللبدعِ المندوبةِ أمثلةٌ . منها : إحداثُ الرُّبُط والمدارسِ وبناءُ القناطِر ، ومنها كل إحسانٍ لم يُعهَدْ في العصر الأول ، ومنها : صلاة التراويح ، ومنها الكلام في دقائق التصوُّفِ ، ومنها الكلام في الجدَل في جمعِ المحافِل للاستدلال على المسائل إذا قُصِد بذلك وجهٌ الله سبحانه

وللبدع المكروهة أمثلةٌ . منها : زَخْرَفةُ المساجِد ، ومنها تزويقُ المصاحِف ، وأما تلْحينُ القرآن بحيث تتغيَّر ألفاظُه عن الوضْع العربي ، فالأصحُّ أنه مِن البدَع المحرَّمة

وللبدع المباحة أمثلةٌ . منها: المصافَحة عَقيبَ الصبْح والعَصْر ، ومنها التوسُّع في اللذيذ مِن المآكِل والمشارِب والملابِس والمساكن ، ولبسُ الطَّيالِسة، وتوسيعُ الأكمام

وقد يُختلَف في بعضِ ذلك ، فيجعَله بعضُ العلماء مِن البدعِ المكروهةِ ، ويجعَله آخرون مِن السنن المفعولة على عهْدِ رسول الله - صلى الله عليه وسلم - فما بعده ، وذلك كالاستعاذة في الصلاة والبَسْملة

 

"Bidət - Rəsulullahın - sallalahu aleyhi və səlləm - zamanında olmayan şeydir. Beş qismə bölünür: Vacib bidət, Haram bidət, Məndub bidət, Məkruh bidət və Mübah bidət.

Bidətin hansı qisimdən olduğunu müəyyən etmək yolu belədir: Bidət Şəriət prinsiplərinə ərz edilər, əgər vaciblik qaydalarına daxil olarsa vacibdir, haramlıq qaydalarına daxil olarsa haramdır, məndubluq qaydalarına daxil olarsa məndubdur, məkruhluq qaydalarına daxil olarsa məkruhdur, mübahlıq qaydalarına daxil olarsa mübahdır.

 

Vacib bidətin bir çox örnəyi vardır: Uca Allahın və Rəsulunun kəlamını onun vasitəsiylə anladığımız Nəhv elmiylə məşğul olmaq. Bu vacibdir. Çünki Şəriətin qorunması vacibdir və bu proses ancaq Nəhvi bilməklə gerçəkləşər. Vacibin ancaq onunla tamamlandığı şeydə vacibdir.

Kitab və Sünnətdəki qərib kəlimələrin bilinməsi, "Fiqh Üsulu" elminin tədvini/sistemləşdirilməsi, səhihi zəifdən ayırmaq üçün "cərh və tədil" haqqında müzakirə də bu növə aiddir.

Şəriət prinsipləri dəlalət edir ki, fərzu ayn xaricindəki şeylərdə Şəriətin qorunması fərzu kifayədir. Bu isə ancaq dediyimiz şeylərin reallaşmasıyla mümkün olar.

 

Haram bidətlərə gəlincə, Qədəriyyə, Cəbriyyə, Mürciə, Mücəssimə məzhəblərini örnək göstərmək olar. Bu məzhəblərə cavab vermək isə vacib bidətlərdəndir.

 

Məndub bidətin örnəkləri: Sərhəd qarnizonları, Mədrəsə və körpü tikintisi, Təravih namazı, Tasavvuf elminin incəliklərindən danışmaq, bununla uca Allahın rızası qəsd edildiyi zaman iddiaların doğruluğuna dəlil gətirmək üçün məclislərdə cədəl etmək. Bir sözlə ilk əsrdə olmayan bütün xeyirli işlər bu qisimdəndir.

 

Məkruh bidətin örnəkləri: Məsçidləri bəzəmək, Mushaflara naxış qoymaq kimi şeylərdir. Quranı sözlərin Ərəb dilindəki mənası dəyişəcək şəkildə xüsusi avazla oxumağa gəlincə, daha səhih görüşə görə bu əməl haram bidətlərdəndir.

 

Mübah bidətin örnəkləri: Sübh və Əsr namazlarından sonra əl sıxaraq salamlaşmaq, ləziz yemək və içkilərə, təmtəraqlı ev və libaslara dalmaq, Taylasan geymək, paltarın qollarını geniş etmək.

 

Bunlardan bəzilərində ixtilaf edilmişdir. Alimlərdən bəzisi bir şeyi məkruh bidətlərdən sayarkən, digərləri bunu Rəsulullahın zamanında və daha sonra bilinən sünnət saymışlar. Namazda şeytandan Allaha sığınmaq/istiazə və bismillah demək bunun örnəyidir."

 

Qaynaq: İzzuddin bin Abdis Səlam: Qavaidul Əhkəm fi İsləhil Ənam: 2/205

Qahirə: Məktəbətul Kulliyyətil Əzhəriyyə: 1414/1991