Mövzuda Bir İsmarıc Var

[Zeynul Abidin]

Adı və nəsəbi

 

Əhməd bin Əl Hüseyn bin Əli bin Musa Əl Xorasani Ən Neysəburi Əl Xosrogirdi Əl Beyhəqi Əş Şafi (384-458 h/994-1066 m). İmam, müctəhid, hafiz, allamə, mühəddis, müfəssir, mütəkəllim, usuli, bir çox elmlərdə öz müasirlərini geridə qoyan bir şəxsdir.

 

Doğumu və yetişməsi

 

Beyhaqi hicri 384- cü (miladi 994) ildə şaban ayında Neysəburda dünyaya gəlmişdir. Gənc yaşlarından elm tələbinə baş vurmuş, xüsusən fiqh və hədis elmlərinə erkən nəzər salmağa başlamışdır. Beləki on beş yaşından hədis dinləməyə başlamış, bununla yanaşı eşitdiyi hədislərin dirayəti üçün fiqh elmini tələb etmişdir. Elmə susamış hər bir kəs kimi Beyhəqi də doğmalarının ayrılığını gözə alaraq, qürbət diyarlara səyahət etmiş, Məkkə, Mədinə, Bağdad, Kufə, Rey, İsfahan, Həmədan, Tus, Əsədabad, İsfərayin, Nuqan, Mehrəcan, Damiğan, Təbəran, Ruzbatar və bir çox yerlərə səfər edərək hədis dinləmiş, o yerlərin tanınmış elm nəhənglərindən elmin müxtəlif sahələrində faydalanmışdır.

Bir çox siyasi və digər yöndən qalmaqalın yayıldığı bir zamanda yaşaması, Beyhəqini elm tələbinə olan həvəsindən uzaq sala bilməmiş, böyük bir okeanın nəhəng və qorxunc dalğaları arasından suları yara yara hədəfinə doğru gedən bir gəmi kimi, fitnə dalğalarını yararaq hədəfinə doğru əzmlə irəliləmişdir. Hər elmi öz əhlindən tələb etmiş, bəlkə də bu səbəbdən hər sahədə ensiklopedik bir mütəxəssisə çevrilmişdir. Şeyxlərinə gəlincə Beyhəqi kimi çox səfər edən birisinin şeyxlərinin siyahısı uzandıqca uzanar. Bizə düşən onların ən məşhurlarının az bir qismini qeyd etməkdir.

 

Məşhur şeyxlərindən bəziləri:

 

1. Əbu İshaq Əl İsfərayini Əş Şafii. Fəqih, usuli, öz əsrinin müctəhidlərindən və şafi məzhəbində vəch sahiblərindəndir. Kəlam, üsul, fiqh sahəsində möhtəşəm əsərlər sahibidir.

2. Əbu Bəkr ibn Furak Əş Şafii. Şeyxus Sunnə, mütəkəllim, fəqih, usuli. Beyhəqinin ən çox təsirləndiyi şeyxlərindəndir. Ondan kəlam elmini öyrənmişdir. Zamanının nadir mühəqqiq və münazirlərindəndir. Faydalı və dəqiq əsərlərin sahibidir.

3. Əbul Fəth Əl Mərvəzi Əş Şafii. Şafilərin şeyxi, münazir, fəqih bir zatdır. Beyhəqinin fiqh aldığı şeyxlərindəndir. Zamanında fətva mərcisi sayılırdı.

4. Əbu Abdillah Əl Həlimi Əş Şafi. Məvaraənnəhr bölgəsində mühəddislərin və mütəkəllimlərin şeyxi. Şafii məzhəbində vəch sahiblərindəndir. Dərin zəkası və dəqiq məsələləri bilməsiylə məşhurdur.

5. Əbu Səid Əs Sayrafi Əş Şafii. Allamə, usuli, fəqih, mühəddis. Məzhəbdə yeri böyük zatlardandır. Üsulda səlist ixtiyarlarıyla tanınır.

6. Əbu Tayyib Səhl Əs Suluki Əş Şafii. Fəqih, elmdə dərin bir zatdır.

7. Əbu Bəkr Əhməd bin Muhəmməd Əl Burqani. Fəqih, hafiz, zahid birisidir. Fəhmi və zəkasıyla zərbi məsəl olmuş birisidir.

8. Şeyxus Sunnə Əbu Mansur Abdulqahir bin Tahir Əl Bağdadi Əş Şafii. “Usuluddin”, “əl Fərqu beynəl Firaq” və digər qiymətli əsərlərin sahibidir.

9. Əbu Abdirrahmən əs Siləmi. Hafiz, zahid, məşhur sufi şeyxlərindəndir. Məşhur “Tabaqatus Sufiyyə” kitabının müəllifidir.

10. Əbul Həsən Muhəmməd bin Huseyn Əl Ələvi Əl Həsəni Ən Neysəburi. Saleh, uzaqgörən, hikmət sahibi və alim birisi idi.

11. Əbu Əli Ər Rouzbari. Zahid, abid, mühəddis və sufi birisidir. Zamanında yaşıdları və ondan təbəqəcə yuxarı kəslər yanında hörmət sahibi bir alimdir.

12. Əbu İshaq, İbrahim bin Muhəmməd. Məşhur fəqih zatdır.

13. İbnul Bəyyi Əbu Abdillah Muhəmməd bin Abdillah Ən Neysəburi. “Müstədrək” sahibi və mühəddislərin şeyxidir.

14. Ruknul İslam, Əbu Muhəmməd Əl Cuveyni Əş Şafii. İmamul Harameynin atası. Mühəqqiq, fəqih, zahid bir zatdır. Şafilərin şeyxidir.

15. Muqri, Əbul Həsən Əli bin Əhməd Əl Bağdadi. İmam, muhəddis, alim bir zatdır.

16. Əbul Həsən bin Əl Buşran.

17. Əbu Tahir Əz Ziyadi.

18. Abdurrahmən bin Muhəmməd bin Əhməd bin Bəliveyh Ən Neysəburi.

19. Abdullah bin Yusuf Əl İsbahani. Böyük mühəddis və sufidir. Beyhəqi ondan çox rəvayət etmişdir.

20. Əbu İshaq Ət Tusi. Böyük fəqihlərdən və möhtəşəm münazirlərdəndir.

 

Bu və saymaqla bitməyəcək bir çox elm nəhəngləri.

Şeyxinin çoxluğu ilə bilinən Beyhəqi, bir o qədər də tələbələrinin çoxluğu ilə seçilirdi. Onlardan mşhur olanlarının bəzilərini zikr edək.

 

Məşhur tələbələrindən bəziləri.

 

1. Oğlu Əbu Əli, İsmail bin Əhməd Əl Beyhəqi. Şeyxul Qudat ləqəbiylə tanınır. Atasından İmam Şafiinin müsnədi və başqa əsərləri dinləmiş, eləcə də zamanının elm əhlindən yetərincə faydalanmışdır.

2. Nəvəsi Əbul Həsən Ubeydullah bin Muhəmməd bin Əhməd Əl Beyhəqi.

3. Əbul Qasim Əl Mustəmli. Beyhəqidən özünün “Zuhd” kitabını dinləmiş və başqa sahələrdə ondan və bir çox alimdən faydalanmışdır.

4. İmamul Harameyni Əl Cuveyni. Fəqih, usuli, mütəkəllim, münazir birisidir. Şafii məzhəbində “imam” deyildikdə o nəzərdə tutulur. Bu ada haqqıyla layiq birisidir.

5. Əbu Muhəmməd Əl Xavari. Neysəbur imamlarındandır.

6. Əbu Abdillah Əl Fəravi. Fəqihul Həram.

7. Abdulcabbar bin Abdilvahhab Ən Neysəburi. Elm və müruvvət sahibi bir zatdır.

8. Əbul Muzəffər Abdul Munim bin Əbil Qasim əl Quşeyri. Atasından, Beyhəqidən və başqa zatlardan elm almışdır.

9. Əbu Abdillah Əl Qadi Əl Xosrogirdi. Beyhəqi, Quşeyri və başqa zatlardan elm almışdır.

10. Əbu Zəkəriyya Yəhya bin Abdilvəhhab Əl İsbahani.

 

Əsərləri.

 

İmam Beyhəqini tanımaq üçün sadəcə onun əsərlərinə nəzər salmaq kifayət edər. Belə ki qoyub getdiyi nəhəng elmi miras, bu böyük imamın nə qədər dərin biri olduğundan xəbər verir. O əsərlərdən bəzilərini zikr edək:

 

1. Əs Sunənul Kubra. İyirmi iki minə yaxın əsər rəvayəti toplusu olmaqla birgə böyük bir fiqhi ensiklopediyadır. On cilddir.

2. Əs Sunənus Suğra.

3. Mərifətus Sunəni vəl Asar. İmam Şafiinin naslarını və rəvayət etdiyi hədislərini əhatə edir. On beş cildlik bu əsər, şafii məzhəbinin müdafiəsi üçün ortaya qoyulmuş ən qiymətli əsərlərdəndir.

4. Əl Məbsut fi Nususiş Şafii. İmam Şafiinin nasslarını toplamışdır. İmam ibnus Subkinin də dediyi kimi bu kitabla özündən sonra gələnlərə Şafiinin nasslarını toplamaq qapsını bağlamışdır. Çünki orada Şafiinin bütün naslarını qeyd etmişdir.

5. Əl Ərbəunul Kubra

6. Əl Ərbəunus Suğra.

7. İsbatur Ruyə.

8. İsbatu Azəbil Qabr.

9. Əhkamul Quran. Bu kitabında imam Şafiinin təfsir üsuluyla əlaqəli naslarını toplamış, öz şərh və əlavələriylə birgə kitaba ayrıca bir möhtəşəmlik qatmışdır.

10. Əl Əsmau vəs Sifət. Ad və sifətlər məsələsi haqqında yazılmış və öz babında rəqibi olmayan kitabdır.

11. Əl İtiqad. Bu kitabında da Əhlus Sünnə əqidəsini aşılamışdır. Məşhur kitabdır.

12. Əl Cami li Şuabil İman. On dörd cildlik bu kitabda imanın şöbələriylə əlaqəli məsələləri şərh edib.

13. Bəyanu Xatai Mən Əxtaə Aləş Şafii. İmam əş Şafiinin rəvayət etdiyi bir neçə hədisdə xata etdiyini zənn edənlərə qarşı müstəqil rəddiyyə olaraq yazılmış kitabdır.

14. Həyatul Ənbiyai fi Quburihim.

15. Əl Bəsu vən Nuşur.

16. Ət Tərğibu vət Tərhib.

17. Təxricu Əhədisil Umm liş Şafii. İmam Şafiinin məşhur “Əl Umm” kitabının hədislərini təxric etmişdir.

18. Əl Xilafiyyat. Fiqhi xilafları zikr edərək şafii məzhəbini müdafiə edən muqaran fiqh kitabıdır. Elm əhlinin də dediyi kimi Şafi məzhəbəində olan birisinin mütləq oxuması gərəkən bir kitabdır.

19. Əd Dəavətul Kubra

20. Əd Dəavətus Suğra.

21. Əl Qadər.

22. Fədailus Sahabə.

23. Fədailul Əvqat.

24. Mənaqibuş Şafii. İmam Şafiinin mənaqibi haqdadır.

25. Mənaqibu Əhməd. Əhmədin mənaqibi haqdadır.

26. Əl Qiraətu xalfəl İmam.

27. Əl Mədxalu iləs Sunən.

28. Dəlailun Nubuvvə.

29. Kitabuz Zuhd.

30. Əl Ədəb.

 

Bu və başqa bir çox günümüzə çatmayan əsərləri.
 

[Zeynul Abidin]

Elm əhlinin onun haqda dedikləri.

 

İmamul Harameyni Əbul Məali əl Cuveyni deyir:

 

ما من فقيه شافعي إلا وللشافعي عليه مِنَّة إلا أبا بكر البيهقي ، فإن المنة له على الشافعي لتصانيفه في نصرة مذهبه

 

“Hər şafii fəqihinin boynunda imam Şafiinin bir haqqı var. Əbu Bəkr Əl Beyhəqidən başqa. Məzhəbinin müdafiəsi yolunda yazdığı əsərlərinə görə, Şafii boynunda onun haqqı var.” (Tabaqatuş Şafiyyətil Kubra, Siyəru Alamin Nubələ)

 

Zəhəbi bu sözü ondan nəqletdikdən sonra deyir:

 

أصاب أبو المعالي ، هكذا هو ، ولو شاء البيهقي أن يعمل لنفسه مذهبا يجتهد فيه ، لكان قادرا على ذلك ، لسعة علومه ، ومعرفته بالاختلاف

 

“Əbul Məali düz deyir. O (Beyhəqi) elə onun dediyi kimidir. Əgər Beyhəqi özünün (müstəqil) ictihad edəcəyi bir məzhəb qurmaq istəsəydi, elminin genişliyi və ixtilafları dərin şəkildə bildiyi üçün buna qadir olardı.” (Siyəru Alamin Nubələ)

 

İmam Tacuddin Əs Subki deyir:

 

كان الإمام البيهقي أحد أئمة المسلمين وهداة المؤمنين والدعاة إلى حبل الله المتين

 

“İmam Beyhəqi müsəlmanların imamlarından bir imam, möminlərin hidayətçilərindən və Allahın möhkəm ipinə/dininə dəvət edənlərdən biri idi” (Tabaqatuş Şafiiyətil Kubra)

 

Daha sonra onu və əsərlərini uzun uzadı tərifləyir.

 

İmam Tacuddin Əs Subki “Tabaqat”ında Zəhəbi “Siyər”ində Beyhəqinin oğlundan belə dediyini nəql edirlər:

 

حدثني والدي قال حين ابتدأت بتصنيف هذا الكتاب يعني معرفة السنن والآثار وفرغت من تهذيب أجزاء منه سمعت الفقيه أبا محمد أحمد بن علي يقول وهو من صالحي أصحابي وأكثرهم تلاوة وأصدقهم لهجة يقول رأيت الشافعي في المنام وفي يده أجزاء من هذا الكتاب وهو يقول قد كتبت اليوم من كتاب الفقيه أحمد سبعة أجزاء

أو قال قرأتها

قال وفي صباح ذلك اليوم رأى فقيه آخر من إخواني يعرف بعمر بن محمد في منامه الشافعي قاعدا على سرير في مسجد الجامع بخسروجرد وهو يقول استفدت اليوم من كتاب الفقيه أحمد كذا وكذا

 

“Atam dedi: “Mərifətus Sunəni vəl Asar” kitabını yazmağa başlayıb ondan bəzi cüzlərin təhzibini bitirdikdən sonra əshabımdan saleh, çox tilavət edən və ən doğru danışanlardan olan fəqih Əbu Muhəmməd Əhməd bin Əlini belə deyərkən eşitdim: İmam Şafiini yuxuda gördüm. Əlində bu kitabdan hisslər tutaraq belə dedi: “Bu gün fəqih Əhmədin (Beyhəqinin) kitabından yeddi cüz yazdım.” Və ya “oxudum”.

 

(Atam Beyhəqi) dedi: O günün səhəri, Ömər bin Muhəmməd adıyla tanınan qardaşlarımdan olan başqa bir fəqih də yuxuda imam Şafiini Xosrogirddəki böyük Camiidə olan taxtında oturaraq belə deyərkən gördü: “Bu gün fəqih Əhmədin (Beyhəqinin) kitabından belə belə faydalandım.”

 

Bu hadisəni rəvayət etdikdən sonra Zəhəbi deyir: “Bu haq yuxudur. Beyhəqinin əsərləri qədri uca, faydası çox əsərlərdir. İmam Əbu Bəkr (Əl Beyhəqi) kimi gözəl əsərlər yazan çox azdır”

 

İmam Cəlaluddin Əs Suyuti deyir:

 

وبورك له في علمه لحسن قصده وقوة فهمه وحفظه وكان على سيرة العلماء قانعاً باليسير

 

"Gözəl niyyəti, fəhminin gücü və hafizəsinə görə ömrü bərəkətli olmuşdur. Aza qane olaraq alimlərin yoluyla gedərdi." (Tabaqatul Huffaz)

 

İmam Beyhəqinin elmi şəxsiyyəti

 

İmam əl Beyhəqinin elmi şəxsiyyətini qısaca ifadə edəsi olsaq, onun ensiklopedik bir mühəqqiq olduğunu deyə bilərik. Məsələn əqidə sahəsində yazdığı “Şuabul İman”, “Əl Əsmau və Sifət”, “Əl İtiqad”, “Əl Qədər”, “Dəlailun Nubuvvə” və digər kitablarına nəzər salan birisi onun bütün ömrünü sadəcə əqidə elminə sərf etdiyini zənn edər. Həmçinin hədis sahəsində yazdığı əsərlər, sanki onun sadəcə bu sahədə dərinləşdiyini deyir. Digər sahədə yazdığı əsərlər haqda da eyni şeyi demək olar.

Məzhəbin müdafiəsinə gəlincə, bu elə Beyhəqinin işidir. Yazdığı hər əsərdə imam Şafiini və onun məzhəbini müdafiə etməsi onu məzhəbin sarsılmaz dirəyi halına gətirmişdir. Məsələn “Əs Sunənul Kubra”sı, imam Şafiinin rəvayət etdiyi hədisləri imamın və öz sənədiylə rəvayətindən əlavə, məzhəbin müdafiəsi rolunu oynayan ensiklopedik bir əsərdir. “Mərifətus Sunəni vəl Asar” əsəri isə imam Şafiinin naslarını əhatə edən və məzhəbinin müdafiəsinə qalxan ayrı bir əsərdir. Hələ onun (araşdırdığım qədəriylə) günümüzə gəlib çatmayan “Əl Məbsut fi Nususiş Şafii” əsərini demirəm. Alimlərin bu əsər haqda dedikləri, o əsərin nə qədər qiymətli olduğundan xəbər verir. Onun “Bəyanu Xatai mən Əxtaə aləş Şafii” kitabı isə imam Şafiini müdafiə edən ayrıca bir sənət əsəridir. “Mənaqibuş Şafii”də imam Şafiini, etiqaddan tutmuş zühdə kimi hər yöndən tərif etməsi isə başqa bir qissədir. “Əl Xilafiyyat” kitabındakı müthişliyi isə ayrıca mövzu tələb edir. Qısaca olaraq deyə bilərik ki imam Tahavinin hənəfi məzhəbindəki rolu nədirsə, Beyhəqinin də şafii məzhəbindəki rolu odur. Bəlkə də daha artıq. Allah hər ikisindən razı olsun.

 

Vəfatı

 

İmam Beyhəqi ömrünü elm tələbi və sərfinə verdikdən sonra, hicri 458 ci (miladi 1066) ildə yetmiş dörd yaşında vəfat etmişdir. Xosrogirddə dəfn olunmuşdur. Allah rəhmət etsin, amin.