Mövzuda Bir İsmarıc Var

[Zeynul Abidin]

Adı və nəsəbi.

 

İzzuddin bin AbdilƏziz bin Abdis Sələm bin Əbil Qasim bin Həsən bin Muhəmməd bin Muhəzzəb Əs Suləmi Əd Dəməşqi Əş Şafii (577-660 h/1181-1262 m).

Alimlərin sultanı, kralları qul kimi satan, mücahid, müvahhid, alim, fəqih, müctəhid, zahid, şeyxul İslam, öndər bir alimdir. İslam tarixində qələmlə qılıncı, zalimlərə göstərdiyi şiddət və məzlumlara sərgilədiyi alçaq könüllülüyü bir arada cəm edən şəxsiyyətlərdən biridir. Künyəsi Əbu Muhəmməd, ləqəbi “Alimlərin sultanı” və “Baiul Muluk” yəni kralları qul kimi satandır.

 

Doğuluşu və elm tələbi.

 

İmam İzzuddin hicrətin 577-ci (1181 m) ilində Dəməşq şəhərində doğulmuşdur. Əsli Mərakeşdəndir. Kasıb olan İzzuddin, elm almağa böydükdən sonra başlamışdır. Tacuddin Əs Subki, atası şeyxulislam Təqiyyuddin Əs Subkidən belə dediyini nəql edir:

 

“İmam İzzuddin bin AbdisSələm kasıb bir ailədən idi. Ailəsi həm elm, həm mənsəb həm də mal dövlət yönündən yoxsul idi. Lakin iffətli bir ailə idi. Günlərin birində Dəməşq məscidinin yanında yatmışdı. Soyuq bir gecə idi. Yuxuda cünub olan İzzuddin məscidin qapsı bağlı olduğundan orada olan böyük bir quyuya atlayaraq qüsl alır. Titrəyə titrəyə sudan çıxan İzzuddin, soyuqdan büzüşərək yatmağa davam edir. İkinci dəfə yuxuda cünub olan İzzuddin yenidən soyuq quyuya atlayası olur. Bu minvalla bir neçə dəfə cünub oldur. Hər dəfəsində də əlacsızlıqdan quyuda qüsl alır. Axırda soyuğun verdiyi ağrıya dözə bilməyib özündən gedir. Bu an belə bir səs eşidir: “Ey İzzuddin! Elmmi istəyirsən yoxsa əməl?” Səsdən ayılan İzzuddin : “Elm istəyirəm, çünki o əmələ götürən və onu islah edən bir şeydir” deyir. Bundan sonra Allahın izni ilə elmə başlayan İzzuddin qısa zamanda Allahın bərəktiylə Əbu İshaq Əş Şirazinin “Ət Tənbih” kitabını əzbərləyir. “

 

 

Elm tələbi həyatının çoxu, zamanında elm mərkəzlərindən sayılan Dəməşqdə keçmişdir. Geniş zəkaya sahib olan İzzuddin, qısa zamanda fiqh, hədis, dil və başqa sahələrdə yaşıdlarını üstələyərək şeyxlərinin diqqətini cəlb etmişdir. Elm tələbi illərini xatırlayaraq deyir:

 

“Oxuduğum hər fənni, şeyxin yanında bitirməyə niyyət edərdim. Lakin müəyyən zaman keçdikdən sonra həmən fənnin şeyxi deyərdi: “Ey İzzuddin, sən burada oturacaq biri deyilsən, bizə ehtiyacın yoxdur, öz üzərində işləsən yetər.” Buna baxmayaraq dərsə davam edir və kitabı bitirirdim.”

 

Yaşının böyüklüyü zamanı elmə başlaması səbəbiylə, həyatdan aldığı olqunluq ona elm tələbində xeyli yardım etmişdir. Tələbəlik həyatının çoxu Dəməşqdə keçsə də bir ara Bağdada getmiş, oranın alimlərindən də dərs aldıqdan sonra yenidən Dəməşqə dönmüşdür. Öz dövrünün bariz alimlərindən dərs almış, onların elm alovu içində bişmişdir. Bununla yanaşı, aldığı elmləri mütəmadi şəkildə təkrarlayardı. Bu haqda özü belə deyir:

“Otuz il keçdi. Hər gecə yatmadan qabaq əhkam bablarını zehnimdən keçirirəm”.

İxlası, elmə olan şövqü və ciddiyyətinə görə Allah ömrünü bərəkətli etmiş, qısa zamanda bir çox elmə yiyələnmiş, müctəhid olacaq səviyyəyə çatmışdır.

 

Məşhur şeyxlərindən bəziləri.

 

İmam İzzuddinin elm aldığı alimlər saysızdır. Bizə düşən məşhurlardan bəzilərini zikr etməkdir.

 

1. Cəmaluddin İbnul Hərastai Əş Şafii. Bu zat böyük alimlərdəndir. Zamanının böyük fəqihlərindən və mühəddislərindəndir. Şeyxulislamdır. Şeyx İzzuddinin ilk müəllimlərindəndir. Ondan hədis və fiqh elmini almış, haqqında “Ondan daha fəqih birini görmədim” demişdir.

2. Qasim bin Əsakir Əş Şafii. Bu zat da böyük mühəddislərdəndir. Hafiz İbn Əsakirin oğludur. Bir çox əsərlər yazmışdır. Atasından sonra “Nuriyyə” mədrəsəsinin şeyxi olmuşdur. Şeyx İzzuddin ondan hədis emlini almışdır.

3. Fəxruddin ibn Əsakir Əş Şafii. Bu zat Hafiz İbn Əsakirin qardaşı oğludur. Şafiilərin şeyxidir. Zühdü və zülmə qarşı şiddətiylə tanınmışdı. Daima yaxşılığa əmr edər pisliklərdən çəkindirərdi. Dinə müxaləfət gördükdə təhəmmül etməz, sərt reaksiya verərdi. Şeyx İzzuddin ondan fiqh və hədis elmini almış, əxlaqından təsirlənmişdir.

4. İmam Seyfuddin Əl Amidi Əş Şafii. Məşhur fəqih və üsulçu. Zamanının nadirlərindəndir. Güclü və dəqiq münazərələriylə tanınır. Şeyx İzzuddin ondan əqidə və üsul elmlərini öyrənmiş və haqqında demişdir: “Günümüzdə bir zındıq ortaya çıxıb şübhələr yayarsa, şeyximiz Amididən başqa onunla münazərə etməyə layiq kimsə olmaz. Çünki Amidi bu işin adamıdır.” Həmçinin demişdir: “Ondan daha gözəl dərs verən birisini görmədim. Sanki xütbə verirdi. İmam Ğazalinin “Əl Vəsit” kitabından bir ləfz dəyişsəydi, onun ləfzi Ğazalinin ləfzindən daha uyğun olardı”. Yenə demişdir: “Bəhs qaydalarını Seyfuddin Əl Amididən başqasından öyrənmədik”.

5. Şihabuddin Əs Suhravərdi. Böyük mutəsavvif, təsəvvuf elmində “Suhrəvərdiyyə” təriqətinin qurucusu. Əbu Bəkr əs Siddiqin –radiyAllahu anhu- nəslindəndir. Zamanının nadir incilərindən idi. İmam İzzuddin ondan təsavvuf emlini öyrənmişdir.

6. Əbul Həsən Əş Şazəli. Böyük mutəsavvifdir. Təsəvvuf elmində “Şaziliyyə” məktəbinin qurucusudur. Şeyx İzzuddin ondan çox təsirlənmiş və tasavvuf emlini almışdır.

7. Ziyauddin İbnu Şeyxiş Şuyux. Saleh və siqa bir zatdır. Dövrünün bir çox alimlərindən hədis dinləmiş və rəvayət etmişdir.

8. Əbu Tahir Əl Xuşui. Böyük zatlardandır. Mühəddisdir. Ömrünü elmə sərf etmiş birisidir. Zühdü, dürüstlüyü və təqvası dillər əzbəridir.

9. İbn Tabərzad. Böyük mühəddislərdəndir. Çox hədis dinləmiş və rəvayət etmişdir. Vəfat etdikdə xeyli mal tərk etmiş, hamısı da varisi olmadığı üçün beytul mala qalmışdır.

10. Hənbəl Ər Risafi. Mühəddisdir. Əhmədin müsnədini rəvayət edənlərdən biridir. Bir çox diyarları gəzərək elm almış və elm yaymışdır.

 

Məşhur tələbələri.

 

İmam İzzuddinin tələbələrinə nəzər salan, onun qədrinin nə qədər uca olduğunu anlayar. Belə ki yetişdirdiyi tələbələr, bu ümmətin elm qütbləridir. Məşhurlarından bəzilərini qeyd edək.

 

1. Şeyxulislam Təqiyyuddin İbn Dəqiq Əl İd Əş Şafii. Allamə müctəhid bir zat. Tanıdılmağa ehtyac duymayacaq qədər məşhurdur. İki məzhəb, Maliki və Şafii məzhəblərinə görə fətva verərdi. Şeyxi İzzuddin kimi o da haqqı hayqırmaqdan çəkinməzdi. Zamanının krallarına “ay insan”, “a kişi” deyərək xitab edər, gəldiklərində ayağa durmaz onları görmürmüş kimi işinə davam edərdi. Şeyxi İzzuddini çox sevər və onun yoluyla gedərdi. Ona ilk olaraq “alimlərin sultanı” ləqəbini də o vermişdir.

2. Şihabuddin Əl Qarafi Əl Maliki. Uca zat, məşhur üsulçu. Zamanında malikilərin fəqihi idi. Şeyxi İzzuddinə ən çox bənzəyən birisi idi. Bu, yazılarında və həyat tərzində hiss olunur. Allah üçün qınayanın qınağından qorxmaz, haqq gördüyü şeyi nəyin bahasına olursa olsun müdafiə edərdi.

3. Şərafuddin Əd Dimyati. Zamanının böyük mühəddislərindən və hafizlərindəndir. Hədis emlini sənəd və mətn yönüylə dərinliklərinə kimi mənimsəmiş bir zat idi. Şeyxi İzzuddindən çox təsirlənmiş birisi idi. Əlinin altında bir çox tələbələr yetişmişdir. İmam Təqiyyuddin Əs Subki də bu zatlar arasındadır.

4. Əbu Şamə Əl Maqdisi Əş Şafii. Şanı uca bir zatdır. Elmdə qədəmi ağır birisidir. Hətta ictihad səviyyəsinə çatdığı da deyilir. Şeyxi İzzuddindən elm almış, onu sevmiş və yolundan ayrılmamışdır. Ölümü müsibətli bir ölüm olmuşdur. Belə ki fətva sormaq adıyla yanına iki zındıq girmiş, onu qorxunc şəkildə döymüşlər. Aldığı zərbələrdən xəstələnmiş və bu səbəblə vəfat etmişdir.

5. Əhməd bin Əl Fərah Əl İşbili. Alim və zahid bir zat. Vüqarlı və səkinəli idi. Daima düşüncəli olardı. Xristiyanlar - qabbəhəhumullah - onu əsir almış, sonra isə uca Allahın izni ilə qurtulmuşdur. Misirə gedib şeyx İzzuddindən dərs almış, ondan həm elmi həm də əxlaqi yöndən çox təsirlənmişdir.

6. Tacuddin Əl Firkəh. Böyük zatlardandır. Şeyx İzzuddindən, hafiz İbn Salahdan və zamanının bir çox aliminnən dərs almış və Şamın fəqihləri sırasına keçmişdir.

 

Məşhur əsərləri.

 

İmam İzzuddin kimi bir müctəhidin yazdığı əsərlər, ancaq sahibinin ucalığından xəbər verər. Onlardan bəzilərini zikr edək.

 

Üsuluddin sahəsində.

 

1. Əl Milhə fi İtiqadi Əhlil Haqq.

2. Əl Ənva fi İlmit Tövhid.

3. Risələ fit Tövhid.

4. Vasiyyətuş Şeyx İzziddin İbni AbdisSələm ilə Rabbihi Məlikil Alləm.

5. Bəyanu Əhvalin Nəsi Yəvməl Qiyamə.

6. Əl Fərqu Beynəl İslami vəl İman.

 

Bütün bu risalələr öz babında yazılmış dəyərli risalələrdir.

 

Təfsir və Quran elmləri sahəsində

 

7. Təfsirul Quranil Azim. Qurani Kərimə verilmiş ən möhtəşəm təfsirlərdəndir. İmam bu təfsirdə nəhv, əhkam və bir çox yöndən açıqlamalar vermişdir.

8. Muxtasaru Təfsiril Mavərdi. İmam Mavərdinin “Ən Nukətu vəl Uyun” adlı təfsirinin ixtisarıdır.

9. Əmali İzzudin İbni Abdissələm. Bu, imamın dərsdə izah etdiyi bir çox məsələlərin toplusudur. Təfsirə, hədisə və əhkamlara aid məsələlərin izahıdır.

10. İşaratul İcaz fi Badi Ənvail Məcaz. Bu möhtəşəm kitab “Məcazul Quran” adıyla da məşhurdur. Şeyxin ən mötəbər kitablarından sayılır. Bu kitabı bir çoxu ixtisar və təlxis etmişdir. Onlardan biri də İmam Suyutidir.

 

Hədis sahəsində

 

11. Muxtasaru Sahihi Muslim. Bu kitabı Tacuddin Əs Subki onun kitabları arasında qeyd etmişdir.

12. Şərhu Hədisi Ummi Zəra. Aişə Anamızın rəvayət etdiyi bir hədisin şərhidir.

13. Şərhu Hədisi “Lə Darara və Lə Dirar”. Adından göründüyü kimi o hədisin şərhidir.

 

Fiqh üsulu sahəsində

 

14. Qavaidul Əhkam fi Məsalihil Ənam. Qədim qaynaqlarda bu kitab “Əl Qavaidul Kubra” kimi daha çox tanınmışdır. Kitab dinin məqasidi mövzusundadır. Öz babında yazılmış kitablar içində ən üstünüdür. Belə ki səlist sistemi ilə tanınan bu kitab sayəsində, məqasid deyildikdə ağıla ilk gələn İzzuddin İbn AbdisSələm olur.

15. Əl İmam fi Bəyani Ədillətil Əhkam. Fiqh üsulu kitabıdır. Ayələrin şərii hökmlərə nə cür dəlalət etdiyindən söz açır.

 

Fiqh sahəsində

 

16. Əl Ğayə fi İxtisarin Nihəyə. İmam Cuveyninin “Nihayətul Mətləb” kitabının ixtisarıdır. Kitab Şafii fürusunda önəmli yerə sahibdir. Belə ki sahibinin, İmam Cuveyninin rəylərinə etdiyi önəmli təqiblər xəzinəsidir.

17. Məqasidus Saləh. Kitabın mövzusu, namazın şərəfi, önəmi və üstünlüyüdür.

18. Məqasidus Saum.

19. Mənasikul Həcc. Həcc ibadətindən bəhs edir.

20. Əhkamul Cihadi və Fadluh. Adınnan bəlli olduğu kimi cihadla bağlı əhkamlar və cihadın fəziləti mövzusunda yazılmışdır.

21. Əl Cəmu beynən Nihayəti vəl Havi.

22. Əl Fətava.

23. Əl fətəval Məvsiliyyə.

24. Əl Fətaval Misriyyə.

 

Tasavvuf sahəsində

 

25. Şəcəratul Arifi vəl Əhval və Salihul Əqvali vəl Əmal. Təsəvvuf sahəsində yazılmış lətif əsərlərdəndir. Kitabda həmçinin bəzi etiqadi məsələlərə də toxunur. Türkcəyə tərcümə edilib.

 

Siyər və tarix sahəsində.

 

26. Bidayətus Sul fi Təfdilir Rasul. Allah Rəsulunun - sallAllahu aleyhi və əlihi və səlləm - digər bəşərdə olmayan üstün xüsusiyyətlərini mövzu edinən kitabdır.

27. Qissətu Vəfatin Nəbi sallAllahu aleyhi və əlihi və səlləm.

28. Tərğibu Əhlil İslam fi Səkəniş Şam. Şam torpaqlarının fəzilətindən bəhs edir.
 

[Zeynul Abidin]

Alimlərin onun haqqında dedikləri.

01. Dostu Allamə İbn Hacib Əl Maliki deyir:
 

ابن عبدِ السَّلام أفقهُ مِن الغَزَالي

“İbn Abdis Sələm, Ğazalidən daha fəqih idi.”

02. Əbu Şamə Əl Maqdisi deyir:
 

وكان أحق الناس بالخطابة والإمامة وأزال كثيراً من البدع التي كان الخطباءُ يفعلونها

“Xatibliyə və imamlığa ən çox haqqı olan birisi idi. Xatiblərin etdiyi bir çox bidətləri söküb atdı.”

03. Müctəhid İbn Dəqiq Əl İd deyir:
 

كان ابن عبد السلام أحد سلاطين العلماء

“İbn Abdis Sələm alimlərin sultanlarından bir sultan idi.”


04. İmam Nəvəvi deyir:
 

الشيخ الإمام المجمع على إمامته وجلالته وتمكنه في أنواع العلوم وبراعته

“Şeyx, imam, imaməti, böyüklüyü, bir çox elmlərdə mütəməkkinliyi və mahirliyində icma edilmiş birisidir.”

05. Zəhəbi deyir:

 

بلغ رتبة الاجتهاد وانتهت إليه رئاسة المذهب ، مع الزهد والورع ، والأمر بالمعروف والنهي عن المنكر ، والصلابة في الدين

“İctihad rütbəsinə çatmışdı. Məzhəbin (şafii məzhəbinin) söz sahiblərindən olmuşdur. Bununla belə zahid və təqva sahibi idi. Yaxşılığı əmr edər pisliklərdən çəkindirərdi. Dində çox möhkəm idi.”

06. Tacuddin Əs Subki deyir:
 

شيخ الإسلام والمسلمين ، وأحد الأئمة الأعلام ، سلطان العلماء إمام عصره بلا مدافعة ، القائم بالأمر بالمعروف ، والنهي عن المنكر في زمانه ، المطلع على حقائق الشريعة وغوامضها ، العارف بمقاصدها لم ير مثل نفسه ، ولا رأى من رآه مثله ، عِلمْاً وورعاً وقياماً في الحق ، وشجاعة وقوة جنان ، وسلاطة لسَان

“Şeyxul İslami vəl muslimin, tanınmış imamlardan biri, alimlərin sultanıdır, zamanının imamı olmasında söz ola bilməz. Öz vaxtında yaxşılığı əmr edib pislikdən çəkindirərdi. Şəriətin həqiqətlərinə dalmış, qapalılıqlarını bilən birisidir. Şəriətin məqsədlərini gözəl şəkildə bilənlərdəndi. Elmdə, təqvada, haqqı yerinə yetirməkdə, şücaətdə, qəlbinin möhkəmliyində və dilinin kəskinliyində nə özü kimisini görmüş, nə də onu görənlər onun kimisini.”

07. Şeyx Cəmaluddin Əl İsnəvi deyir:

 

كان رحمه الله شيخ الإسلام علماً وعملاً ، وورعاً ، وزهداً وتصانيف ، وتلاميذ ، آمراً بالمعروف ناهياً عن المنكر ، يهين الملوك فمن دونهم

“Allahın rəhməti üzərinə olsun - elm, əməl, təqva, zühd, kitab yazmaq və tələbə yetişdirməkdə şeyxul İslam idi. Yaxşılığı əmr edər pisliklərdən çəkindirərdi. Kralları və bənzərlərini alçaldardı.”

08. İbnul İmad Əl Hənbəli deyir:

 

الإمام العلامة ، وحيد عصره ، سلطان العلماء وبرع في الفقه والأصول والعربية ، وفاق الأقران والأضراب ، وجمع بين فنون العلم من التفسير والحديث والفقه واختلاف الناس ومآخذهم ، وبلغ رتبة الاجتهاد ، ورحل إليه الطلبة من سائر البلاد ، وصنف التصانيف المفيدة

“İmam, allamə, zamanının nadiri, alimlərin sultanıdır. Fiqh, üsul, ərəb dili (və başqa sahələrdə) irəliləmiş, taylarını və müasirlərini üstələmişdir. Təfsir, hədis, fiqh, alimlərin ixtilafı və dəlilləri kimi bir çox bilgiləri cəm etmişdir. İctihad rütbəsinə çatmışdır. Dünyanın hər yerindən onun yanına tələbələr getmişdir. Çox sayda faydalı əsərlər təsnif etmişdir.”

Mənaqibi.

İzzuddin İbn Abdis Sələmin mənaqibi, saymaqla bitməyəcək dərəcədədir. Onun xaçlılarla cihad etməsi, minbərə çıxıb cihad etməyən alimlərin üzərinə qadın yaylıqları atıb “alın örtünün Əndəlüsdəki qadınlar göndərib” deyərək onları cihada çıxarmasından tutmuş, cihad vaxtı küləyə əmr etməsinə kimi həyatı bir çox mənqibəylə doludur. Lakin onlardan sadəcə birini zikr etməklə kifayətlənəcəyik. Yuxarıda zikr etdik ki, imamın ləqəblərindən biri də “Baiul Muluk”, yəni kralları qul kimi satandır. Bu ləqəbin ona verilməsinin şanlı bir tarixi var.

Dəməşqi bürümüş xəyanətə lazımi sinə gərdikdən sonra Misirə üz tutan alimlər sultanını, Misir hakimi Saleh Nasuriddin Əyyub layiqincə qarşılayır. Ona qazilər qazisi rütbəsini təklif edir. Ölkəyə hakim xaosu islah etmək üçün bu rütbəni qəbul edir alimlərin sultanı. Hakimin ətrafındakı başçıların pulla alınıb xüsusi bir gücə çevrildiklərini görən imam, onlara “qul” damğası vuraraq azad insanın təsərrüf edəcəyi alver, evlilik və başqa hüquqların onlar üçün keçərli olmayacağı fətvasını verir. Bu qərardan sonra həyatları altüst olan hakim strukturun üzvləri arasında sultanın naibi də var idi. Daha da anlaşılması üçün misal verək. İzzuddin İbn Abdis Sələm o zamankı nazirlərin pulla iş gördükləri üçün onlara qul damğası vuraraq azad insan təsərrüfündən məhrum edir. Azad olmaları üçün qul kimi satılıb, alanın azad etməsini şərt qoşur. Bu fətvanı geri götürməsini tələb edən sultanın bu tələbindən qəzəblənən şeyx, vəzifəsindən istefa edərək Misiri tərk etmək üçün yola qoyulur. Misir xalqı, içində sultan da olmaqla şeyxin arxasınca gəlir və getməməsi üçün yalvarırlar. Şeyxin irəli sürdüyü şərt isə açıqdır: “Qul hökmündə olan bu nazirlər bazarda adları hallana hallana satılacaq, sonra alan kişi azad edərsə azad olacaqlardı”. Durumun dəyişməyəcəyini anlayan sultan şərti qəbul edir. İmam İzzuddin bir bir o nazirləri qul kimi bazarda sıraya düzür. Adlarını çəkərək qiymətlərini oxuyur. O qədər bahalı qiymətlər qoyur ki heç kəs ala bilmir. Sultan məcbur olub öz cibindən o qiymətləri ödəməklə nazirlərini alır. Bundan sonra imamın ləqəbi, kralları satan olur.”

Bəli, zülmün önündə min təvillə əyilənlərdən deyildi İzzuddin İbn Abdis Sələm. Alimlərin sultanı, bazarda zalim kral alveriylə məşğul idi, onları qul kimi satırdı. Zalimlərin ayağı altına xalça olmuş birilərinin o zəlil məqamnan boş başlarını qaldıraraq, onların sahibi olmuş kralları satan İzzuddin imama dil uzatmaları necə də üzücüdür…

Vəfatı.

İmam, hicrətin 660- cı (1262 m) ilində Cəmadil Ulə ayında vəfat edir. Cənazəsinə bütün Misir xalqı qatılır, bazarlar və küçələr boşalır. Sultan və başqaları, eləcə də qul kimi satdığı nazirlər də içində olmaqla bütün Misir cənazəsini qıldıqdan sonra toprağa verilir. Allahın rəhməti və rizvanı üzərinə olsun, amin.