Bu mövzudakı ismarıc sayı: 3

[Usuli]

بسم الله الرحمن الرحيم

 

Haqqında ən çox danışılan hədislərdən biri, məşhur “On İki Xəlifə” hədisidir. Bu hədis haqqında xüsusilə son zamanlarda bizə də çox sayda müraciətlər oldu. Fikir bildirməyi uyğun görərək, bu barədə qısa bir məqalə yazmağa qərar verdik. Allahdan tövfiq diləyərək deyirik:

Sənəd baxımından səhih olan bu hədisin bir çox versiyası vardır. Onlardan ən “ortası” Muslimin Səhihində rəvayət edilmişdir:

 

عن جابرِ بنِ سَمُرةَ ، قال : انطلَقتُ إلى رسول الله صلى الله عليه وسلم ومعي أبي ، فسمِعته يقول : لا يزال هذا الدين عزيزًا مَنيعًا إلى اثني عشرَ خليفةٍ ، فقال كلمةً صمَّنيها الناسُ ، فقلتُ لأبي : ما قال ؟ قال : كلُّهم مِن قُريشٍ

 

“1821: ... Cabir bin Səmura deyir: Atamla birlikdə Peyğəmbərin yanına getdik və onun belə dediyini eşitdim: “Bu din, on iki Xəlifəyə qədər izzətli və qüvvətli olacaq. Sonra insanların eşitməyimə mane olduğu bir kəlimə dedi. Atamdan nə dediyini soruşdum. Belə cavab verdi: Onların hamısı Qureyşdəndir.”

 

Qaynaq: Muslim bin Əl Həccac: Əl Musnədus Sahih: 3/1453

Beyrut: Dar İhyait Turasil Arabi

 

 

Hədisin düzgün bir şəkildə analiz edilməsi üçün bütün versiyalarını nəzərdən keçirməyimiz qaçınılmazdır!
Hədis Buxari, Muslim, Əbu Davud, Nəsai, Tirmizi, Hakim, Tabərani və digərləri tərəfindən rəvayət edilmişdir. Lakin, ləfzləri müxtəlifdir. Hədisin bütün ləfzlərini topladıqda, aşağıdakı fərqliliklərin olduğunu görürük.

 

Versiyaların çoxunda “xəlifə”, bəzilərində isə, bu söz yerinə “əmir”, “racul/nəfər”, “qayyim/idarəçi” və ya sadəcə “on iki” sözü işlədilib. Lakin, hədisin heç bir ləfzində “imam” sözünün işlədildiyinə rast gəlmədim!

 

Hədisin digər versiyalarında bu “on iki xəlifə dönəminin” bir neçə xüsusi özəlliyi qeyd edilir:
1. İslam/Din/Ümmət izzətli və qüvvətli, istiqamət/doğru yol üzərə olacaq.
2. Bu xəlifləri yardımsız buraxanlar, düşmənçilik edənlər onlara bir zərər verə bilməyəcəklər.

3. Ümmət qeyd edilən xəlifələrin ətrafında birləşəcək.

 

Bəzi versiyalarda izzətin bu on iki xəlifəyə qədər, bəzilərində isə onlar gəlib keçəcəyi müddət ərzində davam edəcəyi bildirilir. Lakin, Ümmətin onların ətrafında birləşməsi xüsusiyyəti, bu izzətin “xəlifələr dönəmindən” öncə deyil, məhz o dönəmdə olduğu ehtimalını qüvvətləndirir.

Bəzi rəvayətlərdə isə, “daha sonra qarışıqlıq olacaq” məzmunlu bir əlavə vardır.
 

[Usuli]

Hədis Şiələrin “On İki İmam” Etiqadını Dəstəkləyirmi?

 

Şiə firqəsinin bu hədisi öz “On iki İmam” etiqadına dəlil gətirməsi məşhurdur və hədisin zahiri bu yöndən ilk baxışda bir çox Müsəlmanda çaşqınlıq yaradır.

Lakin, hədis diqqətli bir şəkildə incələndikdə Şiə firqəsi üçün dəlil olaraq yararsızlığı asanlıqla görülür.
Hədisin Şiələrin qəsd etdiyi “on iki imamdan” bəhs etmədiyini göstərən yönlər aşağıdakılardır:
 

1. Şiələrin, Allah tərəfindən təyin edilmiş imam saydıqları kimsələrdən iki nəfər xaric heç biri ümumiyyətlə idarəçi olmamışdır. Onlardan bəzisi həbs edilmiş (Musa Kazım), bəzisi zülmən öldürülmüşdür (Hüseyn). Xəlifə olmuş Əli və oğlu Həsənə - aleyhiməssalam – gəlincə, hər nə qədər bu məqama layiqliklərində şübhə olmasa da, Muaviyə və ətrafındakı digər mucrimlərin uzun mübarizəsi nəticəsində, Ümmətə tam mənada hakim ola bilmədilər.

Nəhayət çarəsiz qalan Həsən bin Əli, xilafəti bu mucrimlərə təslim etmək məcburiyyətində qaldı. Çünki, Ümmət içərisində Dünyanı Axirətdən üstün tutan və bu səbəblə Muaviyənin yanında yer alan, yaxud qanuni xəlifəni yardımsız qoyan yetərincə insan vardı...

İslam Tarixində Şiə firqəsi mənsublarının qurduğu ən güclü dövlət Fatimilərdir. Lakin, onlar da ümmətin tamamına hakim ola bilməmişlər. Hətta Fatimilər Şiələrin İsmailiyyə qoluna mənsub olduqları üçün, imamətin bir çox nöqtəsində, xüsusən imamların on iki olmasında “on iki imamçı” Şiələrə müxalifdirlər. Hətta sonuncular onları Nasibi adlandırır və buna əsas olaraq Musa Kazıma buğz etdiklərini göstərirlər… Başqa sözlə “on iki imamçı” Şiələrə görə Fatimilər belə, hədisdəki xəlifələr deyil…

Nəticə etibarıyla: Hədis on iki nəfərin xəlifə/idarəçi olacağını deyir. Şiələrin imamət iddia etdiyi şəxslər xəlifə olmadıqları üçün, bu dəlillə onların iddiası arasında bir uyğunsuzluq vardır.
 

2. Hədisdə Ümmətin bu xəlifələr ətrafında toplanacağı qeyd edilir. Lakin, reallıqda ümmət Şiələrin imamlıq iddia etdiyi şəxslərin ətrafında toplanmamışdır. Hətta Əlini qismən, oğlu Həsəni və Hüseyni isə tam mənada yardımsız qoymuşdur. Şiələrin iddiası və dəlil/hədis arasındakı digər uyğunsuzluq budur.
 

3. Hədisdə bu xəlifələr zamanında İslamın izzətli və güclü olacağı qeyd edilir. Burada iki nöqtəni incələməliyik:

A ) Şiələr üçün İslam nədir? Hər kəsə məlumdur ki, Şiələr qatında dinin ən təməl prinsiplərindən biri imamətdir. İslamın izzəti imamətin reallaşmasıdır!

B )  Şiələrin qəsd etdiyi mənada İslam izzətli olubmu? Bu firqənin imamətinə inandıqları kimsələrdən iki nəfər xaric heç biri reallıqda imamət funksiyasını yerinə yetirməyə nail olmamışdır.

Əksinə çox hallarda Fasiqlər və Münafiqlər həm Sünnilərə, həm Şiələrə hakim olmuşlar. İmamətin/Şiə nəzərindəki İslamın tapdalandığı bir cəmiyyətdə İslamın izzətindən və qüvvətindən danışıla bilərmi?

Məgər Şiə firqəsi öz imamlarının, hətta Əlinin çox zaman çarəsizlikdən təqiyyə etdiklərini etiraf/iddia etmirlərmi? Əgər imamlar həbs edilib, zülmən öldürülübsə, bu Dünyəvi mənada izzət yox zillətdir.

Allah bilir ki, mən bu sözləri olub keçən hadisələrlə razılaşdığımdan, imamların zəlil qılınmasından xoşlandığımdan demirəm! Sadəcə vaqiəni xatırladıb, hədis və Şiələrin iddiaları arasındakı növbəti uyğunsuzluğa diqqət çəkmək istəyirəm!

 

4. Hədisin bəzi versiyalarında, onlara düşmənçilik edənlərin bir zərər verməyəcəyi qeyd edilir. Lakin, İslam Tarixinə baxdıqda imamlara düşmənçilik edənlərin onlara çox ciddi zərərlər verdiklərini, həbs etdiklərini, şəhid etdiklərini, ailələrini əsir aldıqlarını görürük. Bu zərərdən Peyğəmbərin qardaşı Əli bin Əbi Talib belə qurtula bilmədi. Hədisin Şiə imamlarından bəhs etmədiyini göstərən növbəti uyğunsuzluq budur.

 

5. Əgər hədis mücərrəd olaraq on iki xəlifənin olacağını xəbər verib, onların vəsflərindən bəhs etməsəydi, bu halıyla da imamət etiqadına dəlalət etməzdi. Çünki, on iki xəlifənin varlığı, sadəcə rəqəm uyğunluğu olub, bunların məhz Şiələrin on iki imamı olduğunu göstərməz!

 

6. Hədis əslində Şiə firqəsinin lehinə deyil, aleyhinə dəlildir. Necə? Biz hədisdə qəsd edilən xəlifələrin Şiə imamları olmadığını bir neçə yöndən isbatladıq. Elə isə, bu xəlifələr başqalarıdır və Din, Şiələrin imamətinə inandıqları kimsələrdən başqasının Xəlifə olmasıyla da izzətli ola bilər… Peyğəmbərin bu dönəmi izzət və istiqamətlə vəsf etməsi, eyni zamanda “paralel imamların” xilafətinin qanuniliyini göstərir. Əgər Şiələrin qəsd etdiyi mənada imamət vacib olsaydı, bu on iki xəlifənin təriflənməsi deyil, pislənməsi lazım olardı. Çünki, onlar həqiqi imamların hakimiyyətini qəsb etmiş sayılardılar və İslam izzətli, Ümmət istiqamət üzrə olmazdı.

 

Saydığımız bu açıq nöqtələr xaric, qəribə olan iki nöqtə də var:

 

7. Hədisdə bu xəlifələrin Qureyşdən olduğu deyilir. Halbuki, Qureyşin bir çox qolları vardır. Məsələn ilk Xəlifə Əbu Bəkr Bənu Teym, Ömər Bənu Adi, Osman Bənu Umeyyə (Əməvi), Əli və Həsən Haşimilərdəndir. Onlardan sonra hakimiyyət İslam Tarixinin qara ləkəsi olan Əməvilərə keçmişdir. Elə isə, Peyğəmbər niyə digər qolları kənarda buraxacaq şəkildə “Xəlifələr Haşimilərdəndir” buyurmamış, əksinə “Qureyşdəndir” deyərək digər qolların da bura daxil olmasına şərait yaratmışdır? Xüsusilə Xilafət uğruna Haşimilərlə çəkişən Əməvilər varkən, Əməvilərə də şamil bir ifadə işlətmək hikmətə nə qədər uyğundur? Məqamın tələbi, onların Haşimilərdən və ya daha xüsusi – Əli/Fatimə övladlarından olduqlarını vurğulamaq və üzərində durmaq deyildimi?
 

8. Diqqət çəkən məqamlardan biri, hədisin heç bir ləfzində xəlifə yerinə “imam” sözünün istifadə edilməməsidir…

[Usuli]

Əhli Sünnətin Hədis Haqqında Fikirləri

 

Hədisin Şiələrin “On iki İmam” etiqadına dəlil təşkil etmədiyini isbatladıqdan sonra, bu barədə Əhli Sünnətin mövqeyinə də qısa şəkildə nəzər salmaq faydalı olar.

Hədisin şərhi üçün bir çox kitaba müraciət etdim. Alimlərdən bəziləri, hədisin, daha dəqiq desək hədisdəki xəlifələrin kimliyini təsbitin müşkil/problemli olduğunu açıq şəkildə bildirir.

Muhəlləb deyir: “Hədis haqda qəti söz deyə bilən bir nəfərlə belə qarşılaşmadım”. İbnul Cəvzi isə, hədis haqqında araşdırma apardığını, suallar verdiyini və qəsd edilənin nə olduğunu öyrənə bilmədiyini deyir.

Alimlərdən bir çoxu hədisi açıqlamağa çalışmış və müxtəlif fikirlər bildirmişlər. Bu rəylərin hamısında müəyyən boşluq və “tap tapmaca”, fərziyyə üslubu bariz bir şəkildə müşahidə edilir. Rəyləri tək tək müzakirə etmək fikrində deyiləm.

Lakin, rəylərdən sadəcə biri haqqında tənqidi fikir bildirmək istəyirəm. Alimlərdən bəzilərinə görə, on iki xəlifə sırasına Əməvi kralları da daxildir. Bu görüşlə razılaşmaq mümkün deyil! Çünki, hədisdə açıq şəkildə olmasa da, məzmun etibarıyla bu xəlifələrin zamanı öyülür. Əməvilərin cinayətləriylə tanış olan hər kəs, Peyğəmbərin belə bir dönəmi öyməyəcəyini anlayar. Allah Elçisinin Nəbəvi xilafətə özündən sonra 30 il ömür biçməsi, ondan sonrasını “despot krallıq” adlandırması da dediyimizin digər bir təsdiqidir.

 

Bununla yanaşı, hədisdə qeyd edilən, İslamın izzəti və Ümmətin o xəlifələr ətrafında birləşməsi şərtlərinin Əməvilər zamanında reallaşdığını deyə bilmərik.

Çünki, Ümmət onların ətrafında birləşmədi. Muaviyənin zamanından başlayaraq zorla, qanla birləşdirildi və bundan sonra dəfələrlə üsyana qalxdı və bu üsyanlar ən vəhşi üsullarla yatırıldı. Hüseynin – aleyhissəlam – Kərbəla qiyamı, Harra hadisələri, Abdullah bin Zubeyrin Abdul Məlik Bin Mərvanla mübarizəsi, Qurraların/Fəqihlərin İbnul Əşas rəhbərliyindəki qiyamı və digər hadisələr dediyimizin təsdiqidir. Ümmət Əməvilər ətrafında birləşməyib! Qanında boğularaq birləşdirilib! Belə bir hala “Ümmətin toplanması” demək, zorlanmış qadının səssizliyini halından razılıq əlaməti saymaqdır…

Əməvi dönəmində İslamın izzətinə gəlincə, minbərlərdən Əliyə lənət oxunan, insanların diri diri basdırıldığı, Kəbənin mancanaqla vurulduğu, Peyğəmbərin Mədinəsinin  darmadağın edilib, şəhərdəki qadınların zorlandığı, münkəri nəhy edənlərin dilinin kəsildiyi, bir sözlə fisq və fucurun hakim olduğu yerdə hansı izzətdən danışıla bilər? Həccac və bənzərlərinin at oynatdığı dönəmlər salihlərin izzətli deyil, əksinə zəlil zamanlarıdır. Əgər bir izzətdən danışılacaqsa, Əməvi dönəmi İslamın yox, fasiqlərin ən izzətli dönəmidir! Bu baxımdan hədisdə Əməvi krallarından bəhs edildiyini demək, Şiə imamlarından bəhs edildiyi fikri qədər absurddur.

 

Nəticə etibarıyla, hədisin Şiələrin lehinə dəlil təşkil etmədiyi sabit olsa da, qəsd edilən xəlifələrin kimliyini əminliklə təsbit etmək mümkün deyil. Lakin, Əhli Sünnətin bu xəlifələrin kimliyini əsaslı bir şəkildə təsbitdən aciz olması, heç bir şəkildə Şiə firqəsinin haqlı olduğunu göstərməz!
 

[Usuli]

Hədis Haqqında Şəxsi Fikrim

 

Mənim fikrimcə, bir qayda olaraq “Siyasi Hədislərə” yanaşmamız, digər hədislərə nisbətdə daha ehtiyatlı olmalıdır! Ciddi spekulyasiyalar, böyük maraqlar üçün əsas təşkil edə biləcək hədislər, sənəd və mətn etibarıyla dərin bir şəkildə analiz edilməlidir. Bu iş standart hədisçilərin, ənənəvi hədis üsulundan daha böyük miqyaslıdır və İslam Tarixini ibrətlə oxuyan hər kəs, qeyd etdiyimiz problemin fərqinə varar.

Qara bayraqlar, ümməti qurtaracaq müxtəlif adamlar haqqındakı hədislər hicrətin ilk əsrindən bəri müxtəlif qruplar tərəfindən istismar edilmişdir. İlk əsr kəlamçılarından Dirar bin Amr “Kitabut Tahriş” (Türkcə tərcüməsi mövcuddur) adlı əsərində bu cür hədislərdən bəzilərinə toxunmuşdur.

 

Mən bu hədisdə qəsd edilən xəlifələrin kimliyini bilmirəm. Çünki, İslam tarixində hədisdə qeyd edilmiş şərtləri eyni zamanda daşımış 12 xəlifə tanımıram. Bəlkə də bu, “vaqiənin hədisi rədd etməsi” növündən bir şeydir… Doğrusunu Allah bilir.

Məncə bizlər 12 xəlifə haqqında “tap tapmaca” oynamaq yerinə, Ümmət arasında haqqıyla öndərlik edə bilən, Ümmətin ətrafında toplandığı xəlifələrin on ikidən daha az olduğu barədə düşünməli, bundan utanmalı, səbəblər üzərində baş yormalı, ibrət almalıyıq. Hədisdən bizə qalacaq praktik fayda bu olardı...

Hədis özlüyündə bizə bu Xəlifələrə sarılmağı, yaxud başqa bir şeyi əmr etmədiyi üçün doğru və ya yalan olması, reallıqda bizə bir zərər verməz.

Bizlərə düşən, spekulyasiya və quru şüarçılığa yol açan şeylərin önünü kəsib, Şəriətin ümumi prinsiplərinə müvafiq hərəkət etmək, Salihlərə dəstək olub, Fasiq və Münafiqlərlə mübarizədir! Doğru yolda addımlamaq istəyən üçün, yol yetərincə aydındır! Tövfiq yalnız Allahdandır!