Bu mövzudakı ismarıc sayı: 7

[Usuli]

بسم الله الرحمن الرحيم

 

Məqalənin qələmə alınma səbəbi

 

Hər bir insan zaman zaman dünyəvi və ya uxrəvi müəyyən mövzuları təhlil/analiz edib, qərarlar almağa möhtacdır. Bizlər İslamı digər dinlərə tərcih etməkdə, sürətlə artan firqələr arasında seçim edərkən, müxaliflərə münasibət formalaşdırarkən və digər çoxsaylı mövzularda müəyyən təhlillər edib, qərarlar alırıq.

Uca Allahın bizə fərz qıldığı və ya haram etdiyi bir çox əmrlərə riayət etmək üçün müəyyən şeyləri təhlil etmə gərəyi duyuruq. Məsələn, salihləri dost tutub, onlarla bərabər olmaq, fəsad əhlini tanıyıb, onlardan uzaq olmaq üçün analizə möhtacıq.

Nəticə etibarıyla doğru təhlil etməyən birisi, Allahın istəklərini yerinə yetirə bilməz. Doğru təhlil bacarığı Allaha yaxınlaşmanın təməl elementlərindəndir!

 

İblis, müşriklər, kitab əhli və digərlərinin bir çoxu məhz doğru təhlil etmədikləri üçün Allahdan uzaq düşmüşlər…

İblisin yanlış təhlili: Mən oddan yaradılmışam, Adəm torpaqdan. Mən ondan üstünəm. Üstün olan aşağıdakına səcdə etməz.

İblisin analizi müqəddimələr üzərinə quruludur. Yaradılış maddələrinin fərqliliyi müqəddiməsi doğru olsada, atəşin torpaqdan üstünlüyünü isbatlayacaq bir dəlil yoxdur. Üstün olanın səcdəsinə gəlincə, uca Allah Adəmə səcdə etməsini əmr etməklə onun üstünlüyünü ortaya qoymuşdur. Ümumiyyətlə kimin kimə səcdə edəcəyini müəyyən etmə haqqı hər şeyin sahibi olan Allaha aiddir.

 

Daha sonra müşriklər analiz metodunda İblisə uydular. Onlara sarsılmaz bir hüccət olan Allahın endirdiyinə uymaq əmr edildikdə, məsum olmayan atalarına uydular. Məsum bir dəlili kənara atıb, xəta ehtimalı yüksək olana sarıldılar.

Gerçək peyğəmbəri yalançıdan ayırmaq üçün, müxtəlif əsassız tərəzilər qurdular/kriteriyalar müəyyən etdilər. “Bu Quran, iki şəhərdəki zəngin adamdan birinə gəlməli deyildimi?”, “Peyğəmbərin qızıldan qəsrləri olmalı deyildimi?”, “Peyğəmbər mələklərdən olmalı deyildimi?”, “bizim dilədiyimiz hər möcüzəni göstərməli deyildimi”və s.

 

Yəhudilər öz peyğəmbərlərindən başlarında durub, onları savaşa çıxaracaq bir hökmdar təyini üçün Allaha dua etməsini istədilər. Uca Allah Talutu seçdi. Yəhudilərin təhlili belə oldu: “Talut zəngin olmadığı halda necə liderimiz ola bilər?”

Zənginliyi, şan şöhrəti ölçü edənlərə uca Allah öz kitabında yer yer cavab vermişdir. Cavab, birmənalı olub, bu kriteriyanın kökdən yanlışlığını göstərir. Nemətlər Allahındır, dilədiyinə verər!

Peyğəmbərin mələklərdən olmasını şərt qoşanlara isə, “yer üzündəkilər mələk olsaydı, biz elçilərimizi mələklərdən göndərərdik” deyə cavab vermişdir.

Zaman zaman yanlış təhlilləri düzəldərkən, doğru təhlil qaydalarını öyrətmişdir. Çürüməkdə olan sümüklərə yenidən can veriləcəyini qəribsəyənlərə, doğru təhlili öyrətmək üçün “yeri göyü yaradanın, yoxdan var edənin bunu daha asanlıqla yaradacağını” bildirmişdir. Quranı Kərimi düşünərək oxuyan kimsə, dediyimizə bir çox misal tapar…

 

Bu yanlış təhlillər onlar üçün bağışlanmadı. Əksinə əzabın ən böyüyünə düçar oldular. Çünki, uca Allah onlara doğrunu yanlışdan seçmək üçün ağıl vermiş, təhlil etməyi öyrətmişdir. Ağlını istifadə etməyənlərə münasibətini öz kitabında belə bildirmişdir: “Allah, ağlını istifadə etməyənlərin üzərinə pislik/əzab atar!”

Yenə bir çox ayədə göz, qulaq kimi informasiya toplama, və beyin kimi analitik veriləri incələmə mərkəzini istifadə etməyənləri heyvanlardan daha sapıq, yer üzündəki canlıların ən şərlisi adlandırmışdır.

Ona verilən ağıl nemətini istifadə etməyib, doğru təhlil etməmək məxluqatın ən şərəflisi olan insanı, heyvanlardan daha aşağı səviyyəyə endirər!

 

Təbii ki, insanları küfrə aparan sadəcə yanlış təhlillər deyil. Bəzən doğrunu seçə bilənlər, təkəbbür və başqa motivlərə binaən haqqı inkar etmişlər. Lakin, bu inkarlarını təmizə çıxarmaq üçün, yanlışda olsa bəzi tərəzilərin arxasında gizlənmişlər…

 

Müsəlman liderlərin, xatiblərin, fərdlərin sağlam düşüncədən uzaq xülyalar üçün həyatlarını tükətmələrini, "zəfər yaxındır" şüarlarıyla hər gün zəfərdən biraz daha uzaqlaşmalarını, hər küncdən sallanan qara bayrağın altında həqiqət axtarmalarını çox gördüm... Bunun ən son örnəyi İŞİD məsələsində ortaya çıxan ixtilaflardır.

Bir çox müsəlman bu mövzuda öz təhlillərini toplumla paylaşdı. Bu təhlillərin bir qismi kökdən əsassız, qara bayraq, qırmızı sancaq nağılları üzərinə qurulmuş, sağını solundan seçə bilməyən beyinsizləri hədəfləyən reklam kampaniyalarıdır. Bir qismi, yetərsiz və güvənilməyən bilginin təhlilidir. Bir qismi yetərli bilginin, yetərsiz, səthi təhlilidir. Bir qismi isə hər şeyin arxasında Amerika axtaran paranoyakların, təəssüblə yoğrulmuş təhlilidir.

Analiz sahəsinin önəmi və bu sahədəki anarxiyanı qisməndə olsa azaltmaq üçün, bu qısa məqaləmizdə Allahın yardımıyla müsəlmanlara doğru təhlilin ən təməl prinsiplərini təqdim etmək istəyirəm.

Bir növ məşhur misalda da deyildiyi kimi, insanlara balıq tutub vermək deyil, balıq tutmağı öyrətmək istəyirəm. Tövfiq Allahdandır.
 

[Usuli]

Analiz nədir?

 

Analiz/Təhlil – müəyyən qaydalara müvafiq olaraq toplanmış bilgilərin, qərarın obyektivliyinə əngəl olan xüsuslardan xali bir şəkildə, müəyyən prinsiplər əsasında incələnib qərara bağlanması, başqa sözlə bir ictihaddır.

Analiz qabiliyyəti sizin gecə görüş cihazınızdır. Onunla başqalarının görmədiklərini görə bilərsiniz.

[Usuli]

Analizin təməl rüknləri

 

Ümumiyyətlə bir mövzunun analizinə başlamadan öncə, məsələnin öncəliyinə, ona zaman sərf etmənin lüzumuna baxılar. Müzakirə edilən, hansısa bir səbəblə aktual olan hər mövzunu təhlil etməyə ömür yetməz. Mövzulara öncəlik sırasına görə zaman ayırın!

Doğru bir analizin vazkeçilməz rüknləri aşağıdakılardır:

 

1. İncələnəcək bilgi toplama. Bu bilginin yetərli miqdarda, lazımı xüsuslar barədə və güvənilir olması şərtdir.
 

Məsələn İŞİD haqqında qərar vermək üçün şəriətə uyma səviyyələri, yolları, hədəfləri, təməl hərəkətləri, ciddi yanlışları və bu kimi nöqtələrdə yetərli bilgi toplanmalıdır. Onları dəyərləndirmək üçün Bağdadinin qol saatı modeli, üzvlərinin siqaret çəkməsi kimi bəzi önəmsiz şeylərə deyil, təməl elementlərə diqqət edilməlidir.

Bu bilgi, güvənilir qaynaqlardan olmalıdır. Təlxəkləşmiş medyanın quru məqalələri ciddi bir bilgi qaynağı deyil. Bu kimi şeylər üzərində təhlil aparmaq mənasızdır.

Mücahidlərin özündən gələn xəbərlər də ciddi bir incələməyə tabe tutulmalıdır. Öz təcrübəmə dayanaraq təəssüflə bildirmək istəyirəm ki, müxtəlif toplumlar arasında ən çox yalan danışanlar məhz elə onların sırasından çıxır.

Qarşınızda bir “Əbu Riya” prototipi varsa dediklərində yalan ehtimalı 90 faizdir... Gətirilən xəbərlər ziddiyyət təşkil etdikdə, vaqiənin dəstəklədiyi, salah üzrə olan insanların xəbərləri əsas alınmalıdır. Bu mövzuda sözügedən camaatın inkar etməyib, rəsmən qəbul etdiyi video və audio materiallardan istifadə edilə bilər.

Məsələn İŞİD in digər mücahidləri irtidad və başqa çirkinliklərlə ittiham edib, qanlarını halal saymaları öz sözçülərinin, liderlərinin çoxsaylı audio və video materiallarıyla sabitdir.

Bir sözlə informasiya axışı filtrlənməlidir. Uca Allah öz kitabında bu filtrələməyə işarə edərək, fasiqdən gələn xəbəri incələməyi əmr etmişdir. Gələn xəbərlər maksimum sağlam filtrlərdən keçirilməli, bilgi güvənirliyi standartları müəyyən edilməlidir.  Əks halda analiz üsullarınız doğru olsa belə, üzərində işlədiyiniz bilgilər gerçək olmadığı üçün doğru nəticələr əldə edə bilməzsiniz!

 

2. İncələmə – Bilginin, mövzusuna münasib olaraq şəri, əqli qaydalara görə, doğru kriteriyalar işığında incələnməsi.

 

İŞİD örnəyi üzərindən davam edək. Məsələn onların bir şura və müsəlman liderlərin razılığı olmadan xilafət elan etdikləri, digər bir çox müsəlman qrupun qanını halal qıldıqları sabit olduqdan sonra, bu bilgilərin şəri prinsiplər üzərindən incələməsinə keçirik.
Təbii ki, bu proses müvafiq mövzuda şəri elm sahibi olmağı tələb edir. Şəri qiymətləndirməni ancaq şəri bilgi sahibi apara bilər. Şəri bilgidən qəsdim mütləq ictihad mərtəbəsi deyil, lazimi mövzuda yetərli bilgi sahibi olmaqdır. Əgər bu materialı şəri prinsiplərə görə təhlil etsək, gələcəyimiz nəticə birmənalı olacaq: İŞİD in Xilafət iddiası şərən boşdur, bu adamlar ümməti idarə etməli deyil, etdikləri cinayətlər səbəbilə normal bir İslami dövlətin həbsxanasının ən layiqli sakinləri olmalıdırlar.

Müsəlmanlar, sabit bilgilərin təhlilində çox təməl bir xətaya yol verirlər. Kriteriya olmayacaq şeyləri kriteriya olaraq müəyyən edirlər. Tərəzisi yanlış olanın, nəticəsidə yanlış olar. Doğru tərəzi təhlilin onurğa sümüyüdür!

Məsələn İŞİD in bir neçə şəhər ələ keçirməsini, hələdə arxasıyla önünü seçmək üçün bütün “mütəxəssislərini” cəlb etdiyi müasir texnikanı qənimət almasını, onların haqq üzrə olduğuna dəlil kimi istifadə edirlər.

Halbuki bu tamamilə yanlış bir tərəzidir. Öncəliklə uca Allah bunun bir tərəzi olmadığını kitabında bir çox yerdə xəbər vermişdir. Huneyndə möminləri məğlub etmişdi, Uhud savaşındakı məğlubiyyət haqqında isə Ali İmran surəsinin 140 cı ayəsində zəfər və məğlubiyyətin haqq əhlinə xas olmadığını, əksinə bu cür şeyləri daima dövr etdirdiyini xəbər vermişdir. Zəfər haqqın ölçüsü olsaydı, buna ən layiq olan ordu, Peyğəmbərlərin ordusu olardı!

Bu tərəzinin batilliyinə həmçinin ağıl da dəlalət edir. Tarix boyu və hal hazırda, kafir və ya müsəlmanların öz içində olmaq üzrə bir çox batil firqə müzəffər olmuşdur. Sizin kriteriyalara görə hal hazırda ən doğru yolda olanlar İŞİD dən qat qat böyük yerlərə hakim Amerika, Rusya kimi güclü dövlətlərdir.

Yaxud da Muaviyəni tənqiddən qorumaq üçün bir kriteriya təyin edirlər “vəhy katibi olub”. Toxunulmazlıq üçün bu cür bir kriteriya təsbiti, insanın nə şəriətdən nə də ağıldan nəsibi olmadığına dəlalət edir. Əgər bunu ölçü edən səfeh, Allahın kitabını oxuyub anlasaydı ölçüsündən vaz keçərdi. Çünki, peyğəmbərlərə vəhy katibindən çox yaxın olan insanlar vardır ki, etdikləri zülmdən dolayı Cəhənnəmə yem olmuşlar. Nuhun - aleyhissəlam - oğlu sülbündən gəlmişdi, Lutun - aleyhissəlam - xanımı illərcə onunla bir yastığa baş qoymuşdu. Bu cür yaxınlığı tənqidedilməzlik kriteriyası sayan kimsə, Quranı inkar etmişdir. Quran həmçinin rəsullara yaxın olmanın daha böyük sorumluluq tələb etdiyini vurğulamış, Peyğəmbərlərimizin xanımlarına günah qarşılığında ikiqat əzab vəd etmişdir.

Yanlış tərəzilər sayılmayacaq qədər çoxdur. Allah nəsib edərsə bunlardan məşhur olanları bir mövzuda toplayıb, oxucularımıza təqdim edəcəyik.

Parçaları birləşdirmək, hadisələri bir bütün olaraq dəyərləndirmək, əhliylə məşvərət etmək və bu kimi ünsürlər bilgi incələməsinin vazkeçilməz təməlləridir.

 

3. Obyektivlik - Bilgi toplama və incələmə prosesinin obyektivliyə əngəl olacaq təəssüb, hava və həvəs kimi amillərdən xali olması.
 

Uca Allah bu şərti bizə əhli kitab qissələrində “onlara elm gəldikdən sonra ancaq aralarındakı paxıllıq/kin ucbatından ixtilafa düşdülər” buyuraraq tez tez xatırladır.

Hər bir təhlilçinin ilk ölçüsü şəriət olmalıdır. Filankəs mücahiddir, alimdir, sufi şeyxidir və dolayısıyla tənqid edilməz kimi təəssüb göstəricilərindən uzaq durulmalıdır. Əksinə insanın mövqeyi, topluma təsir gücü nə qədər böyükdürsə, məhz onun tənqidi öncəlikli olmalıdır ki, xətalarına uyulmasın. Gəmidəki dəlikləri təmir etməyə ən böyüyündən başlanılar. Hər kəsin tənqidə açıqlığı mövzusunu “Toxunulmazlar Kastası” adlı yazımızda geniş bir şəkildə incələmişik. Diləyənlər müraciət edə bilərlər.

 

Tutarlı nəticələr əldə etmək üçün bütün bu mərhələlərin tərtibli bir şəkildə təqib edilməsi qaçınılmazdır!
 

[Usuli]

Təhlilin/Analizin növləri

 

Təhlillər hədəfinə, dərinliyinə, mövzusuna, düzgün kriteriyalar üzərində qurulma nisbətinə və başqa təməl dəyərlərinə görə müxtəlif ola bilər.

İnsanlar öz təhlillərində müxtəlif hədəflər güdürlər. Məsələn bir təhlilçinin hədəfi İŞİD in xilafət iddiasının doğruluğunu yoxlamaq və doğru olması halında yanlarında yer almaqdır.

Bir digərinin hədəfi bundan daha böyükdür. İŞİD in xilafət iddiasının batilliyinə qərar verməklə kifayətlənməz, ümmətin bu duruma düşmə səbəblərini axtarar və onlarla mücadilə yolları haqda düşünər.

Bir təhlilçi səthi bir təhlil apararaq, medyadakı məlumatlarla kifayətlənər. Digər biri cəbhəyə gedər, orada medya qurumlarının ifadə etməkdən aciz olduğu vahiməli durumu öz gözlərilə görər.

Bir təhlilçi İŞİD in haqq əhli olduğuna ancaq daşıdıqları bayrağın rəngini əsas alaraq qərar verər.

Digər bir təhlilçi məsələni eninə boyuna incələyər, lazımi təməl kriteriyalara diqqət yetirər.

İŞİD i şəri yöndən incələyə biləcəyimiz kimi, dünyəvi olaraq bir dövlət kimi ayaqda qalma şansınıda müzakirə edə bilərik.

Hadisələrə baxmaq tabloya baxmaq kimidir. Tablonun ən yaxşı görünməsi üçün ideal məsafə vardır. Çox yaxınlaşan detallarda boğular, uzaqlaşan gərəkli təməl elementləri görməz...
 

[Usuli]

Analiz nəticələrinin dəyişkənliyi/dinamikliyi

 

Bir çox insan, qərara vardıqdan sonra onu dəyişməməyi bir səmimiyyət və sabitlik olaraq qəbul edir. Halbuki vardığımız nəticə amillərin dəyişməsilə dəyişə bilər. Hər bir ağıllı insan zamanla bilgi qaynaqları, incələmə metodları kimi nöqtələrdə təcrübə toplayar, baxış dərinliyini artırar.

Məsələn təcrübəsiz zamanlarımızda bilgi toplayarkən, ədalı bir şəkildə ümmətin qeyrətindən bəhs edən “kepka, uzun saç və kambat şalvar” stilli “Əbu Riya”ların verdiyi bilgi bizim üçün yəqin mərtəbəsində idi. Lakin zamanla bu cür tiplərin bir çoxunun nəinki İslam, insanlıq və şəxsiyyət kimi məfhumlarla əlaqəsinin olmadığını görüb, təcrübə qazandıqca artıq bu kimilərin gətirdiyi xəbərlər bizim üçün ən güvənsiz bilgi oldu... Dolayısıyla onların gətirdiyi məlumatlara dayalı olan nəticələrdə dəyişməlidir.

Analiz metodlarımız, təhlil dərinliyimiz, düzgün kriteriyalar müəyyən etmə bacarığımız, hadisələrə tərəfsiz yanaşma səviyyəmiz dəyişdikcə nəticələrin dinamikliyi də qaçınılmazdır.
Məsələn ilk başda səthi yanaşaraq “Şam haqda hədislər və müjdə var, bərəkətli torpaqlardır” şəklində quru şüarlar bizə kriteriya olaraq yetirdisə, düşüncəmiz dərinləşdikcə bu kimi şeylərin bir kriteriya olmadığını anlamış oluruq. Çünki, öncəliklə müjdə olsun olmasın, hər zaman və məkanda müsəlmanlara yardım fərzdir. Daha sonra isə ən böyük fitnələr, mücahidlərin bir birini boğazlaması kimi çirkin əməllər məhz Şamda baş verir. Əgər bərəkətdən qəsdiniz müsəlmanların, xüsusilədə mücahidlərin qanını bol bol axıtmanızdırsa, bəli çox bərəkətli torpaqlardır...

Düşüncə yöntəmlərimiz dəyişdikcə qərarlarımız dəyişməlidir!

Bəlkədə əlimizdə səhih bilgilər və doğru analiz metodları varkən, təəssüb və başqa maneələr bizə ədalətli qərar almağa əngəl olmuşdu. Zamanla Allah qorxusu ağır basır, bu duyğuları kənara atıb, obyektiv qərarlar ala bilirik...
 

[Usuli]

Analiz qabiliyyəti inkişaf etdirlə bilərmi?

 

Birmənalı olaraq bəli! Bunun üçün müvafiq sahə haqqında kitablar oxumaq, dərslər dinləmək, gözəl və tərtibli analizləri təqib etmək lazımdır.

Bu qabiliyyəti inkişaf etdirmək xüsusilə liderlər üçün daha önəmlidir. Çünki onlar, ümmətin ən stratejik məqamlarında oturublar. Ancaq çox təəssüf ki, onların bir çoxu nəinki problem həll etmək, problemin nə olduğunu anlaya bilməyəcək qədər analiz qabiliyyətindən məhrumdurlar... Oskar mükafatı üçün təsbit edilmiş kriteriyalar, bizim bir çox şeyxin haqqı və haqlını təsbit üçün istifadə etdiyi kriteriyalardan daha tutarlıdır. Bunu görmək üçün ətrafda olub bitənlərə ayıq başla  baxmaq yetərlidir.

Günümüzdə firqələr də sürətlə artmaqdadır. Onlar arasında seçim etmək, təhlillər aparmaq get gedə çətinləşir. Güclü bir təhlil qabiliyyəti hər müsəlman üçün artıq vazkeçilməz bir şeyə çevrilir... Təbii ki, haqqa müvafiqlik kimi bir dərdi olan müsəlman üçün.
 

[Usuli]

Analizdə təqlid və ictihad

 

Bildiyimiz kimi təqlid əslən qınanan bir şey olub, zəruri hallarda caiz olur. Əsl olan ictihaddır.

Alim sanılanların cahil olduğu bir dönəmdə təqlidin təhlükəsi daha böyükdür. İnsanlar düşünmə tənbəlliyinə meylli olduqlarından, İŞİD in xilafət iddiasına münasibət üçün “alimlərin” ağzına baxır. Halbuki bu mövzuda danışan bir çox “alim” olaylardan xəbərsiz, bilgi qaynağı Əl Cəzirə kanalından ibarət olan, əlindəki bilgini şəri və əqli analizə tabe tutmaqdan aciz “riyazus salihin” hafizləridir... Kömək istəyəndə aciz, istəniləndə...

Zamanımızda ağıl sahibi olan hər müsəlmana tövsiyəm, bu kimi mövzuları bilgisi nisbətində təhlil edib, təqlidə ancaq öz boyunu aşan, zəruri nöqtələrdə baş vurmasıdır... Çünki müsəlmanların artıq təqlid ediləcək adamları belə bitmək üzrədir...

[Usuli]

Fərqli fikirlərə qarşı dözümlülük

 

İnsanların təhlilləri fərqli olduğu üçün müxtəlif qərarlara vara bilirlər. Fərqli düşünmək düşmənlik qaynağı deyil! Düşmənliyin qaynağı müxalif bir fikrə qarşı dözümsüzlük, ümmətin bir çox fərdinə bulaşdırılmış quduzluq xislətidir!

Müxaliflərdə bu daha çox müşahidə edilir. Xilafətin legitimliyiylə bağlı bir məsələ müzakirə edildikdə İŞİD ə qarşı olan hər kəsi “xilafət düşməni” tituluna layiq görərlər. Belə təlxəklərin halı, arxası qibləyə, övrət yerləri açıq namaz qıldığı üçün tənqid edildiyi zaman, tənqid edəni namaz düşməni olmaqla ittiham edənin halıdır...

İxtilaf etdikləri mövzuda bir birini yeyən müsəlmanlara anlatılması gərəkli olan ilk şey, o məsələnin həqiqəti deyil, bu cür şeylər üstündə bir birini yeyib bitirmələrinin haram olduğu, ümməti parçalayıb zəiflətdiyidir!

Həmd bütün nemətlərin sahibi olan Allahadır.