Bu mövzudakı ismarıc sayı: 3

[Xətib Təbrizi]

بسم الله الرحمن الرحيم

 

Müasir dövrdə adabtasiyanın bir həqiqət olduğu artıq sübuta yetirilmişdir. Hələ miladi 15-ci əsrdə İbn Xaldun kimi müsəlman bir alim adabtasiyanın bir həqiqət olduğunu söyləmiş və insanların həm mənəvi, həm də xarici quruluşlarının yaşadıqları ərazilərdə hakim olan iqlimin təsiri altında olduğunu təsdiqləmişdir. İbn Xaldun bunun üçün kitabının üçüncü müqəddiməsində çox ağılabatan fikrlər səsləndirir.

[Xətib Təbrizi]

المقدمة الثالثة

في المعتدل من الأقاليم والمنحرف و تأثير الهواء في ألوان البشر والكثير من أحوالهم

 

قد بينا أن المعمور من هذا المنكشف من الأرض إنما هو وسطه لإفراط الحر في الجنوب منه و البرد في الشمال. و لما كان الجانبان من الشمال و الجنوب متضادين من الحر و البرد وجب أن تندرج الكيفية من كليهما إلى الوسط فيكون معتدلاً فالإقليم الرابع أعدل العمران و الذي حافاته من الثالث و الخامس أقرب إلى الاعتدال و الذي يليهما و الثاني و السادس بعيدان من الاعتدال و الأول و السابع أبعد بكثير فلهذا كانت العلوم و الصنائع و المباني و الملابس و الأقوات و الفواكه بل و الحيوانات و جميع ما يتكون في هذه الأقاليم الثلاثة المتوسطة مخصوصة بالاعتدال و سكانها من البشر أعدل أجساماً و ألواناً و أخلاقاً و أدياناً حتى النبؤات فإنما توجد في الأكثر فيها و لم نقف على خبر بعثة في الأقاليم الجنوبية و لا الشمالية و ذلك أن الأنبياء و الرسل إنما يختص بهم أكمل النوع في خلقهم و أخلاقهم قال تعالى: كنتم خير أمة أخرجت للناس و ذلك ليتم القبول بما يأتيهم به الأنبياء من عند الله و أهل هذه الأقاليم أكمل لوجود الاعتدال لهم فتجده على غاية من التوسط في مساكنهم و ملابسهم و أقواتهم و صنائعهم يتخذون البيوت المنجدة بالحجارة المنمقة بالصناعة و يتناغون في استجادة الآلات والمواعين ويذهبون في ذلك إلى الغاية وتوجد لديهم المعادن الطبيعية من الذهب و الفضة و الحديد و النحاس و الرصاص و القصدير و يتصرفون في معاملاتهم بالنقدين العزيزين و يبعدون عن الانحراف في عامة أحوالهم و هؤلاء أهل المغرب و الشام و الحجاز و اليمن و العراقين و الهند و السند و الصين و كذلك الأندلس و من قرب منها من الفرنجة و الجلالقة و الروم و اليونانيين و من كان مع هؤلاء أو قريباً منهم في هذه الأقاليم المعتدلة و لهذا كان العراق و الشام أعدل هذه كلها لأنها وسط من جميع الجهات. و أما الأقاليم البعيدة من الاعتدال مثل الأول و الثاني و السادس و السابع فأهلها أبعد من الاعتدال في جميع أحوالهم فبناؤهم بالطين و القصب و أقواتهم من الذرة و العشب و ملابسهم من أوراق الشجر يخصفونها عليهم أو الجلود و أكثرهم عرايا من اللباس و فواكه بلادهم و أدمها غريبة التكوين مائلة إلى الانحراف و معاملاتهم بغير الحجرين الشريفين من نحاس أو حديد أو جلود يقدرونها للمعاملات و أخلاقهم مع ذلك قريبة من خلق الحيوانات العجم حتى لينقل عن الكثير من السودان أهل الإقليم الأول أنهم يسكنون الكهوف و الغياض و يأكلون العشب و أنهم متوحشون غير مستأنسين يأكل بعضهم بعضاً و كذا الصقالبة و السبب في ذلك أنهم لبعدهم عن الاعتدال يقرب عرض أمزجتهم و أخلاقهم من عرض الحيوانات العجم و يبعدون عن الإنسانية بمقدار ذلك و كذلك أحوالهم في الديانة أيضاً فلا يعرفون نبؤةً و لا يدينون بشريعة إلا من قرب منهم من جوانب الاعتدال و هو في الأقل النادر مثل الحبشة المجاورين لليمن الدائنين بالنصرانية فيما قبل الإسلام و ما بعده لهذا العهد و مثل أهل مالي و كوكو و التكرور المجاورين لأرض المغرب الدائنين بالإسلام لهذا العهد يقال أنهم دانوا به في المائة السابعة و مثل من دان بالنصرانية من أمم الصقالبة و الإفرنجة و الترك من الشمال و من سوى هؤلاء من أهل تلك الأقاليم المنحرفة جنوباً و شمالاً فالدين مجهول عندهم و العلم مفقود بينهم و جميع أحوالهم بعيدة من أحوال الأناسي قريبة من أحوال البهائم و يخلق ما لا تعلمون و لا يعترض على هذا القول بوجود اليمن و حضرموت و الأحقاف و بلاد الحجاز و اليمامة و ما يليها من جزيرة العرب في الإقليم الأول و الثاني فأن جزيرة العرب كلها أحاطت بها البحار من الجهات الثلاث كما ذكرنا فكان لرطوبتها أثر في رطوبة هوائها فنقص ذلك من اليبس و الانحراف الذي يقتضيه الحر و صار فيها بعض الاعتدال بسبب رطوبة البحر. و قد توهم بعض النسابين ممن لا علم لديه بطبائع الكائنات أن السودان هم ولد حام بن نوح اختصوا بلون السواد لدعوة كانت عليه من أبيه ظهر أثرها في لونه و فيما جعل الله من الرق في عقبه و ينقلون في ذلك حكاية من خرافات القصاص و دعاء نوح على ابنه حام قد وقع في التوراة و ليس فيه ذكر السواد و إنما دعا عليه بأن يكون ولده عبيداً لولد إخوته لا غير و في القول بنسبة السواد إلى حام غفلة عن طبيعة الحر و البرد و أثرهما في الهواء و فيما يتكون فيه من الحيوانات و ذلك أن هذا اللون شمل أهل الإقليم الأول و الثاني من مزاج هوائهم للحرارة المتضاعفة بالجنوب فأن الشمس تسامت رؤوسهم مرتين في كل سنة قريبة إحداهما من الأخرى فتطول المسامتة عامة الفصول فيكثر الضوء لأجلها و يلح القيظ الشديد عليهم و تسود جلودهم لإفراط الحر ونظير هذين الإقليمين مما يقابلهما من الشمال الإقليم السابع والسادس شمل سكانهما أيضاً البياض من مزاج هوائهم للبرد المفرط بالشمال إذ الشمس لا تزال بأفقهم في دائرة مرأى العين أو ما قرب منها و لا ترتفع إلى المسامتة و لا ما قرب منها فيضعف الحر فيها و يشتد البرد عامة الفصول فتبيض ألوان أهلها و تنتهي إلى الزعورة و يتبع ذلك ما يقتضيه مزاج البرد المفرط من زرقة العيون و برش الجلود و صهوبة الشعور و توسطت بينهما الأقاليم الثلاثة الخامس و الرابع و الثالث فكان لها في الاعتدال الذي هو مزاج المتوسط حظ وافر و الرابع أبلغها في الاعتدال غاية لنهايته في التوسط كما قدمناه فكان لأهله من الاعتدال في خلقهم و خلقهم ما اقتضاه مزاج أهويتهم و تبعه من جانبيه الثالث و الخامس و أن لم يبلغا غاية التوسط لميل هذا قليلا إلى الجنوب الحار و هذا قليلا إلى الشمال البارد إلا أنهما لم ينتهيا إلى الانحراف و كانت الأقاليم الأربعة منحرفة و أهلها كذلك في خلقهم و خلقهم فالأول و الثاني للحر و السواد و السابع للبرد و البياض و يسمى سكان الجنوب من الإقليمين الأول والثاني باسم الحبشة و الزنج و السودان أسماء مترادفة على الأمم المتغيرة بالسواد و إن كان اسم الحبشة مختصاً منهم بمن تجاه مكة و اليمن و الزنج بمن تجاه بحر الهند و ليست هذه الأسماء لهم من أجل انتسابهم إلى آدمي أسود لا حام و لا غيره و قد نجد من السودان أهل الجنوب من يسكن الربع المعتدل أو السابع المنحرف إلى البياض فتبيض ألوان أعقابهم على التدريج مع الأيام و بالعكس فيمن يسكن من أهل الشمال أو الرابع بالجنوب فتسود ألوان أعقابهم و في ذلك دليل على أن اللون تابع لمزاج الهواء قال ابن سينا في أرجوزته في الطب

 

بالزنج حر غير الأجساداحتى كسا جلودها سوادا

و الصقلب اكتسبت البياضاحتى غدت جلودها بضاضا

 

و أما أهل الشمال فلم يسموا باعتبار ألوانهم لأن البياض كان لوناً لأهل تلك اللغة الواضعة للأسماء فلم يكن فيه غرابة تحمل على اعتباره في التسمية لموافقته و اعتياده و وجدنا سكانه من الترك و الصقالبة و الطغرغر و الخزر و اللان و الكثير من الإفرنجة و يأجوج و مأجوج أسماءً متفرفةً و أجيالاً متعددة مسمين بأسماء متنوعة و أما أهل الأقاليم الثلاثة المتوسطة أهل الاعتدال في خلقهم و سيرهم و كافة الأحوال الطبيعية للاعتمار لديهم من المعاش و المساكن و الصنائع و العلوم و الرئاسات و الملك فكانت فيهم النبؤات و الملك و الدول و الشرائع و العلوم و البلدان و الأمصار و المباني و الفراسة و الصنائع الفائقة و سائر الأحوال المعتدلة و أهل هذه الأقاليم التي وقفنا على أخبارهم مثل العرب و الروم و فارس و بنى إسرائيل و اليونان و أهل السند و الهند و الصين. و لما رأى النسابون اختلاف هذه الأمم بسماتها و شعارها حسبوا ذلك لأجل الأنساب فجعلوا أهل الجنوب كلهم السودان من ولد حام و ارتابوا في ألوانهم فتكلفوا نقل تلك الحكاية الواهية و جعلوا أهل الشمال كلهم أو أكثرهم من ولد يافث و أكثر الأمم المعتدلة و أهل الوسط المنتحلين للعلوم و الصنائع و الملل و الشرائع و السياسة و الملك من ولد سام و هذا الزعم إن صادف الحق في انتساب هؤلاء فليس ذلك بقياس مطرد إنما هو إخبار عن الواقع لا أن تسمية أهل الجنوب بالسودان و الحبشان من أجل انتسابهم إلى حام الأسود. و ما أداهم إلى هذا الغلط إلا اعتقادهم أن التمييز بين الأمم إنما يقع بالأنساب فقط و ليس كذلك فإن التمييز للجيل أو الأمة يكون بالنسب في بعضهم كما للعرب و بني إسرائيل و الفرس و يكون بالجهة و السمة كما للزنج و الحبشة و الصقالبة و السودان و يكون بالعوائد و الشعار و النسب كما للعرب. و يكون بغير ذلك من أحوال الأمم و خواصهم و مميزاتهم فتعميم القول في أهل جهة معينة من جنوب أو شمال بأنهم من ولد فلان المعروف لما شملهم من نحلة أو لون أو سمة وجدت لذلك الأب إنما هو من الأغاليط التي أوقع فيها الغفلة عن طبائع الأكوان و الجهات أن هذه كلها تتبدل في الأعقاب و لا يجب استمرارها سنة الله في عباده و لن تجد لسنة الله تبديلاً و الله و رسوله أعلم بغيبه و أحكم و هو المولى المنعم الرؤوف الرحيم

الشعار و النسب كما للعرب. و يكون بغير ذلك من أحوال الأمم و خواصهم و مميزاتهم فتعميم القول في أهل جهة معينة من جنوب أو شمال بأنهم من ولد فلان المعروف لما شملهم من نحلة أو لون أو سمة وجدت لذلك الأب إنما هو من الأغاليط التي أوقع فيها الغفلة عن طبائع الأكوان و الجهات أن هذه كلها تتبدل في الأعقاب و لا يجب استمرارها سنة الله في عباده و لن تجد لسنة الله تبديلاً و الله و رسوله أعلم بغيبه و أحكم و هو المولى المنعم الرؤوف الرحيم
 

Tarix elmləri filosofu İbn Xaldun (732-1332 h/808-1406 )Muqaddimə adlı kitabında demişdir:

Mülayim və mülayim olmayan iqlimlər və havanın bəşərin rənginə və bir çox hallarına təsiri haqqında üçüncü müqəddimə.

 

Cənubunda hərarətin, şimalında isə soyuqluğun ifrat dərəcədə olması səbəbi ilə yer kürəsinin kəşf edilən torpaqlarında (insanların) sıx məskunlaşdıqları ərazilərin kürənin mərkəzi hissələrində olmasını (öncəki müqəddimələrdə) açıqladıq.(Əlbəttə ki,) şimal və cənub tərəflər hərarətdə və soyuqluqda biri-digərinə zidd olarsa, mütləq (şimal və cənub tərəflərdəki havanın) durum(u) mərkəzə doğru tədrici formada irəliləyəcək və (mərkəzi hissədə hava) mötədil (mülayim) olacaqdır. Dördüncü iqlim qurşağı yaşayış üçün ən mülayim iqlim qurşağıdır. Onun (dördüncü iqlim qurşağının) üçüncü və beşinci iqlim qurşaqları kimi kənar iqlim qurşaqları (digər iqlim qurşaqlarından) mülayimliyə daha yaxındır. O iki (3-cü və 5-cı)  iqlim qurşaqlarından sonra gələn ikinci və altıncı iqlim qurşaqları mülayimlikdən uzaqdırlar. Birinci və yeddinci iqlim qurşağı isə mülayimlikdən daha çox uzaqdırlar. Buna görə də elmlər, sənayelər, binalar, libaslar, qida məhsulları, meyvələr, hətta  heyvanlar və  mərkəzi yerləşimli bu üç iqlim qurşağında olan bütün varlıqlar düzgün biçimli olmaq ilə məxsusiləşmişlər.

    Bu üç iqlim qurşağının insan sakinləri cism, rəng, əxlaq, və dini baxımdan (digər iqlim sakinlərindən) daha biçimlidirlər. Hətta peyğəmbərlik belə əksərən bu üç iqlim qurşağında olub. Biz cənub və şimal iqlimlərə peyğəmbərlik göndərilməsi barədə heç bir xəbərə vaqif olmamışıq. Çünki nəbilər və rəsullar yaradılış və əxlaq baxımından yalnız ən kamil kateqoriya ilə səciyyələnirlər. (Yəni onlar digər iqlim qurşaqlarına göndərilsəydilər, gərək onlar kimi biçimsiz bir yaradılışda olaydılar, amma peyğəmbərlər ən kamil insan növü olduqları üçün mötədil olmayan biçimdə yaradılmaları caiz deyil. İbn Xaldun mülayim olmayan iqlim qurşaqlarına peyğəmbər göndərilməməsini belə əsaslandırmağa çalışmışdır.Çünki o zaman gərək göndərilən peyğəmbər də həmin xalqlar kimi mötədil olmayan bir biçimdə olmalıydı.)
 

   Allah Təalə (mərkəzi yerləşimli xalqlar barədə) “Siz ( mötədil olmayan digər iqlim qurşaqlarında yaşayan) insanlar üçün çıxarılmış (mötədil iqlim qurşağında yaşadığınız üçün) ən xeyrli ümmətsiniz”, - buyurmuşdur. (Mərkəzi yerləşimli bu üç iqlim qurşaqlarında yaşayan xalqların xeyrli olmasına ) səbəb isə peyğəmbərlərin Allah qatından onlara gətirdiklərinin qəbul edilməsinin baş verməsi  üçündür. Bu üç iqlimin əhalisi ortabiçimli vücuda sahib olmalarına görə (digər iqlim qurşaqlarında yaşayan insanlardan ) daha kamildirlər. Sən onları (yəni üç mülayim iqlim qurşağının sakinlərini) mənzil salmada, (tikdikləri) libasda, ərzaq (istehsalında) və sənaye işlərində son dərəcə orta mövqedə görərsən. Onlar daş ilə döşənmiş, sənaye üsulu ilə bəzədilmiş, evlər düzəldirlər və alətlər və qabqacaqları gözəl formada düzəltməkdə bir-birləri ilə yarışırlar.Bunun üçün onlar meşəyə gedirlər. Onların qızıl, gümüş, dəmir, mis polad, qalay (stannum) kimi təbii (qara və əlvan) metalları vardır. Onlar ticarət etmək üçün qızıl və gümüşdən istifadə edirlər. (Özlərinə aid olan) bütün durumlarında mötədillikdən kənara sapmaqdan uzaq dururlar.

  Onlar (üç iqlim sakinləri) Məğrib(Şimali Afrikanın qərb hissəsi), Şam, Hicaz, Yəmən, İraq, Hindistan, Sind (Cənub Şərqi Pakistan) və Çin əhalisidirlər. Bura, eyni zamanda , İspaniya və onun yaxınlığında yerləşən Fransa, Galaico, Roma və Yunanlar daxildirlər. Bir də (bu üç iqlim qurşağına adlarını çəkdiyimiz xalqlarla) birlikdə yaşayanlar və onlardan bu iqlimə yaxın (yerlərdə) olanlar daxildirlər. Buna görə də İraq və Şam(dakı iqlim)  iqlimlərin ən mötədilidir. Çünki onlar hər cəhətdən mərkəzdə hesab edilirlər.

  Amma birinci, ikinci, altıncı və yeddinci iqlimlər kimi mötədillikdən (mülayimlikdən) uzaq olan iqlim qurşaqlarının əhaliləri hər bir işlərində mötədilliklərindən uzaqdırlar. Onların (tikdikləri) ev(lər)i  palçıq və qapışdan olur. Ərzaqları qarğıdalı və ot olur. Paltarları isə  üstlərini və dərilərini örtdükləri ağac yarpaqlarından olur. Onların çoxu paltar geyinmirlər. Ölkələrinin (yetişdirdiyi) meyvələri və meyvələrin qabıqları qəribə quruluşlu və mötədillikdən (orta şirinli, orta acılı, orta ölçülü olmaqdan) kənardır. Onların ticari əlaqələri qızıl və gümüş olmayan mis, dəmir, və ya ticarət əlaqələri üçün təyin etdikləri (heyvan) dəriləri vastəsi ilə aparılır. Bunun (ticarət etmək kimi insanı bir xarakterə sahib olmaları) ilə yanaşı  onların xarakteri dilsiz-ağılsız heyvanların xarakterinə yaxındır. Hətta birinci iqlim qurşağında yaşayan Sudan xalqları barədə onların mağaralarda və pöhrəliklərdə (cəngəlliklərdə) yaşaması, (yemək əvəzinə,) ot  yeməsi, onların vəhşi və əhəlləşməmiş olması və bir-birlərini yeməsi nəql edilir.

  Slavyanların da halı bu cürdür. Buna səbəb isə onların mötədillikdən uzaq olmasıdır. Onların sahib olduqları xarakterlərinin əlamətləri dilsiz-ağılsız heyvanların xarakter əlamətləri kimidir. Onlar insanlıqdan bu miqdarda uzaqdırlar. Həmçinin onların dini inanc sistemlərində də halları bu cürdür. Onlardan Yəmənin civarında yerləşən, İslamdan öncə və sonra –bu dövrdə Nəsraniliyə etqad bəsləyən həbəşlər kimi, və bu dövrdə İslama etiqad edən Məğrib (Şimal Qərbi Afrika) əraziləri ilə qonşu olan və (hicri) yeddinci yüzillikdə İslamı qəbul edildiyi söylənilən Mali,  Koko (Kuku)  və Təkrur(Toucouleur) əhaliləri kimi, və Şimal tərəfdən Slavyanlar, Fransızlar və Türklər kimi nəsraniliyə etiqad etiqad bəsləyənlərdən  mulayim iqlim qurşaqlarına yaxın tərəflərdə yaşayanlar istisna- bu da ki, çox nadir hallarda olur- onlar(dan yerdə qalan camaat) nubuvvət nədir bilməzlər, heç bir şəriətə etqad bəsləməzlər. Bunlardan savayı,   Cənubda və Şimalda  mülayim olmayan iqlim qurşaqlarının əhalisinin yanında din bilinməyən bir şeydir, elm isə onların arasında yoxdur. Onların bütün halları insaniyyətdən uzaq, heyvanların hallarına yaxındır.

  Allah Təalə buyurmuşdur: “ O,sizin bilmədiyinizi yaradır”. Yəmənin, Hadramovtun, Əhqafın, Hicaz bölgəsinin, Yəmamanın və adlarını zikr etdiyimiz ərazilərə Ərəb yarmadasından qonşu olan ərazilərin birinci və ikinci iqlim qurşaqlarında yerləşməsinə görə bu sözə (3-cü və 4-cü və onlara bir iqlim qurşağı yaxın olan iqlim qurşaqlarından savayı, digər iqlim qurşaqlarında yaşayan insanlar mötədillikdən uzaq olması sözünə) etiraz edil(ə bil)məz. Çünki öncədən söylədiyimiz kimi üç tərəfdən Ərəb yarmadasını büsbütün dənizlər  əhatə etmişdir. Dənizlərin rütubətinin yarmadanın havasında təsiri vardır. Bu isə quraqlığı və hərarətin meydana gətirdiyi  mulayimsizliyi azaldır. Beləliklə, dənizin rütubəti səbəbi ilə yarımadada mötədil iqlimin bir qismi formalaşar.
 

   Kainatın xassələri barədə heç bir elmi təsəvvürləri olmayan  bəzi genologiya ilə məşğul olan alimlər elə təsəvvür etmişlər ki, Sudan ərazisində yaşayan insanlar Nuhun oğlu  Hamın nəslidirlər,  qara rəngə boyanmalarına səbəb isə Nuhun övladına etdiyi və təsirinin oğlu Hamın rəngində və Allahın köləlik nəsib etdiyi  Hamın  övladlarının rəngində  üzə çıxdığı  bəd duaya görədir. Onlar (genelogiya ilə məşğul olan alimlər  həqiqəti yox, sadəcə olaraq, ) nağıl danışanların uydurdurduqlarını nəql ediblər. (Düzdür,) Nuhun öz övladına bəd dua etməsi Tövratda (deyilənlərə görə) baş verib, ancaq orda “qara rəng” məsələsindən söhbət açılmır. (Tövratda) Nuhun, öz övladı Hama onun nəslinin qardaşlarının nəslinə kölə olmaq üçün bəd dua etməsi (yazılmışdır) başqasına yox. Qaralığın Hama nisbət edilməsi iddiası hərarət və soyuqluğun təbiətindən və onların havaya və bu havanın hakim olduğu mühitdə yaradılan heyvanlara təsirindən  qəflətdə olmaq deməkdir. Odur ki, bu rəngin birinci və ikinci iqlim qurşağında yaşayan əhaliyə şamil olması onların atmosferlərinin cənubdakı ikiqat artıq olan hərarət ilə qarışmasına görədir.

  Biri digərinə yaxın olduğu halda, Günəş hər il iki dəfə başalarının üzərində - zenitdə olur. Günəşin zenitdə olması bütün fəsillər boyunca davam edir. (Günəşin) zenitdə olma səbəbi ilə onun şüaları çoxalır, güclü isti onların üzərini alır və dəriləri ifrat dərəcə istilikdən qaralır. (Havasının tempuraturuna görə) bu iki iqlimin  əksi olan digər bir oxşarı şimalda yerləşən yeddinci və altıncı iqlim qurşaqlarıdır. Həmçinin, bu iki iqlimin sakinlərini(n dərisini) atmosferlərinin şimaldakı ifrat dərəcədə olan soyuqluğa qarışmasına görə ağlıq bürümüşdür. Çünki günəş onların üfüqündə gözlə görülən bir dairə formasında və ya ona yaxın ölçüdə görünür və nə zenitə yüksəlir, nə də ki zenitə yaxınlaşır, zenitdəki  hərarət isə zəifləyir.  Bütün fəsillərdə soyuqluq şiddətli olur və, nəticədə, bu iqlimin əhalisinin rəngi ağarır, bu da onların seyrək saçlı olması ilə nəticələnir. Bu iqlimlərə yaşıl gözlü olmaq, dərinin çil-çil olması və saçların sarı-qırmızı rəngə çalması kimi ifrat soyuğun xarakterinin gərəkdirdiyi şeylər  də aiddir. Şimal və cənub iqlim qurşaqları arasında üç iqlim qurşağı-beşinci, dördüncü və üçüncü iqlim qurşaqları yerləşir. Bu iqlim qurşaqlarının orta tempratur xarakterli mötədillikdə böyük payları vardır. Əvvəldə də söylədiyimiz kimi dördüncü iqlim qurşağı son dərəcə mərkəzdə yerləşmə həddinə çatdığı üçün onların ən mötədil olanıdır. Dördüncü iqlim əhalisinin xarakter və yaradılışlarında atmosferlərinin gərəkli qıldığı mötədillikdən payları vardır. Son dərəcə mərkəzdə yerləşmə xususiyyətinə nail ola bilməsələr də belə, bir tərəfi isti cənub itiqamətinə azacıq meyl etdiyinə görə, digər tərəfi isə soyuq şimal istiqamətinə azacıq meyl etdiyinə görə, amma hər iki yan tərəfi mötədillikdən uzaqlaşmadıqları üçün  bu mötədillik onu beşinci və üçüncü iqlim qurşaqlarının (ona qonşu olan) iki yan tərəfindən də izləyir.

  Yerdə qalan dörd iqlim isə mötədillikdən kənardır, əhalisi də həmçinin xarakter və yaradılışda orta biçimli deyillər. Birinci və ikinci iqlim qurşağı hərarət və dərinin qara rəngli olması ilə, altıncı və yeddinci iqlim qurşağı isə soyuqluq və dərinin ağ rəngə çalması ilə məxsusiləşmişdir. Birinci və ikinci iqlim qurşaqları həbəş, zənc və sudan ismi ilə adlanırlar. Həbəş ismi  onlardan Məkkə və Yəmən tuşunda yaşayan kəslərə xass olsa da, Sudan ismi də Hind okeanı tuşunda yaşayan kəslərə xass olsa da, bu adlar qaralıqda fərqli dəyişikliklərə sahib olduqlarına görə xalqlara verilən sinonim adlardır. (Yəni dərisi ən çox qara olana zənci, dərinin qaralıq faizi azaldıqca digərlərinə həbəş və sudan deyilmişdir.) Bu adlar onlara,onların nə qara rəngli bir insana, nə Nuhun oğlu Hama, nə də ki, qeyri birisinə qohum olduqlarına görə məxsus edilməmiş. Biz bəzən Cənub əhalisindən-Sudanlılardan dördüncü mülayim iqlim qurşağına və ya (dərini həddən artıq) bəyaz etməsində mötədillikdən kənar olan yeddinci iqlim qurşağına sakin olan kəsin günlər keçdikcə tədricən övladlarının ağardıqlarını görürük. Əksini də Şimal əhalisindən , və ya dördüncü iqlim qurşağından cənubda sakin olan kəsdə, onun övladlarının rənginin get-gedə qaraldığını görürük. Burda da rəngin atmosferin xarakterinə tabe olması dəlili vardır. İbn Sina tibb barədə rəcəz bəhrində yazılmış şeirində demişdir:

 

Zəncilər(in  yaşadığı ərazi)də hətta bədənlərinin dərisinə qaralıq örtmüş, (onların)bədənləri(ni) dəyişdirmiş bir hərarət vardır.

 Slavyanlar (isə)  zərif dəriliyə çeviriləcək  həddə ağ rəngə dönüblər.

 

Şimal əhlinə gəlincə, onlar rəngləri etibarı ilə adlandırılmamışlar,çünki adlar qoyan o dilin əhalisi üçün ağlıq bir rəng idi. Ad qoyma zamanı bu rəng etibarı ilə adın rəngə uyğun  düşməsi və buna adət edilməsi üçün bu rəngdə onları sövq edən bir qəribəlik yoxdur. Şimal iqliminin Türk, Slavyan, Tuğurğur, Xəzər, Lan sakinlərini və Fransızlardan , Yəcuc və Məcuclardan olan bir çoxunu növbənöv adlar ilə isimlənən müxtəlif adlar altında görmüşük. Öz yaradılışlarında, xarakterlərində və həyat tərzlərində və yaşam, məskən salma, sənayelər,  elmlər,  riyasət və mülk kimi can atdıqları bütün özlərinə aid olan təbii hallarında   mötədillik əhli hesab edilən  üç iqlim əhalisinə gəldikdə isə onlarda nubuvvət, padşahlıq, dövlətlər, elmlər, məmləkətlər, şəhərlər, tikililər, fərasət, yüksək formada sənayelər və digər orta biçimli hallar mövcud olmuşdur.

  Bizim xəbərlərinə vaqif olduğumuz bu iqlimin əhalisi ərəblər, romalılar, farslar, israillilər, yunanlar, cənub şərqi pakistanlılar, hindlilər və çinlilər kimiləridir. O zaman ki, geologiya ilə məşğul olanlar bu ümmətlərin simalarında, şüarlarında, fərqlilik gördülər, hesab etdilər ki, bu onların nəsəbi ilə əlaqədardır. Ardından da cənub əhalisinin hamısını-sudanlıları Nuhun oğlu Hamın övladları hesab etdilər və onların rəngi barəsində şübhələr uydurdular.Bu zəif hekayətləri nəql etmək zəhmətini öz üzərlərinə götürdülər. Sonra onlar şimalda yaşayan əhalinin hamısını və ya əksər hissəsini Yafisin nəslinə aid etdilər. Orta biçimli xalqların və (müxtəlif ) elmləri, sənayeləri, dinləri, şəriətləri, siasəti və hökmdarlığı mənimsəmiş  yerin mərkəzi əhalisini Samın övladları hesab etdilər. Bu iddia onların qohumluq bağlılıqlarında lap haqqa təsadüf etsə də, bu qanuna uyğun müqayisə deyil. O, ancaq bir fakt barədə xəbər verməkdir, (bu faktları əsas alaraq) cənub əhlini onların qara dərili Ham ilə qohumluq bağlılıqları olmasına görə Sudan və Hubşan isimi ilə adlandırmaq (kimi bir doğru nəticəyə varmaq) demək deyil. Onları belə yanlışa gətirib çıxaran şey  yalnız və yalnız “ümmətlər arasında fərqlənmə məhz onların nəsəb bağlantılarına görə baş verir” fikrinə etiqad bəsləmələri olmuşdur.

  Amma (əslində) belə deyil. Ərəblərdə, Bəni israildə və Farslarda olduğu kimi nəslin və ya ümmətin fərqlənməsi onların bəzilərində nəsəbə görə olur. Bəzilərində isə (məsələn)  Zəncilərdə, Həbəşlərdə, Slavyanlarda  Sudanlılarda olduğu kimi yaşadıqları cəhət və səmtə görə olur. Bəzəndə ərəblərdə olduğu kimi adətlər, şüarlar, və nəsəb ilə olur. Bu fərqlənmə, ümmətlərin sahib olduqları bundan başqa hallara , digər xass və fərqləndirici əlamətlərinə görə də olur. Cənubun və Şimalın müəyyən bir səmtində yaşayan bir xalq barədə  ona aid olan bir dinə, rəngə, və (nəslinə nisbət edilən) o atada təsadüf olunan bir nişana görə  məşhur  filankəsin oğlu olmağı ilə sözü ümumiləşdirmək yalnız və yalnız kainatın xassələri  və onun cəhətləri barədə qəflətin düşürdüyü yalnışlıqlardır. Bütün bunlar (rənglər, fərqliliklər) hamısı nəsillərdə dəyişikliyə uğrayır və onların davamlı olması vacib deyil.

   Allah Təalə buyurmuşdur:
 

“(Bu) Allahın öz qullarındakı (təqdir) etdiyi qanunudur. Sən Allahın qanununda dəyişikli görməzsən”.

Allah və rəsulu Allahın qeybini daha yaxşı bilir və daha hikmətlidir. O, mövladır,nemət verəndir, şəfqətlidir və rəhimlidir.
 

 

Qaynaq: İbn Xaldun: Muqəddimə: səh-65

Darul kutub ilmiyyə: 2009

Ismarıc Xətib Təbrizi tərəfindən 15 fevral 2015 - 19:03 tarixində redaktə edildi.

[Xətib Təbrizi]

المقدمة الرابعة في أثر الهواء في أخلاق البشر
 

قد رأينا من خلق السودان على العموم الخفة و الطيش و كثرة الطرب فتجدهم مولعين بالرقص على كل توقيع موصوفين بالحمق في كل قطر و السبب الصحيح في ذلك أنه تقرر في موضعه من الحكمة أن طبيعة الفرح و السرور هي انتشار الروح الحيواني و تفشيه و طبيعة الحزن بالعكس و هو انقباضه و تكاثفه. و تقرر أن الحرارة مفشية للهواء و البخار مخلخلة له زائدة في كميته و لهذا يجد المنتشي من الفرح و السرور مالا يعبر عنه و ذلك بما يداخل بخار الروح في القلب من الحرارة العزيزية التي تبعثها سورة الخمر في الروح من مزاجه فيتفشى الروح و تجيء طبيعة الفرح و كذلك نجد المتنعمين بالحمامات إذا تنفسوا في هوائها و اتصلت حرارة الهواء في أرواحهم فتسخنت لذلك حدث لهم فرح و ربما انبعث الكثير منهم بالغناء الناشئ عن السرور. و لما كان السودان ساكنين في الإقليم الحار و استولى الحر على أمزجتهم و في أصل تكوينهم كان في أرواحهم من الحرارة على نسبة أبدانهم و إقليمهم فتكون أرواحهم بالقياس إلى أرواح أهل الإقليم الرابع أشد حراً فتكون أكثر تفشياً فتكون أسرع فرحاً و سروراً و أكثر انبساطاً و يجيء الطيش على أثر هذه وكذلك يلحق بهم قليلا أهل البلاد البحرية لما كان هواؤها متضاعف الحرارة بما ينعكس عليه من أضواء بسيط البحر و أشعته كانت حصتهم من توابع الحرارة في الفرح و الخفة موجودة أكثر من بلاد التلول و الجبال الباردة و قد نجد يسيراً من ذلك في أهل البلاد الجزيرية من الإقليم الثالث لتوفر الحرارة فيها و في هوائها لأنها عريقة في الجنوب عن الأرياف و التلول و اعتبر ذلك أيضاً بأهل مصر فإنها مثل عرض البلاد الجزيرية أو قريباً منها كيف غلب الفرح عليهم و الخفة و الغفلة عن العواقب حتى أنهم لا يدخرون أقوات سنتهم و لا شهرهم و عامةً مأكلهم من أسواقهم. و لما كانت فاس من بلاد المغرب بالعكس منها في التوغل في التلول الباردة كيف ترى أهلها مطرقين إطراق الحزن و كيف أفرطوا في نظر العواقب حتى أن الرجل منهم ليدخر قوت سنتين من حبوب الحنطة و يباكر الأسواق لشراء قوته ليومه مخافة أن يرزأ شيئاً من مدخره وتتبع ذلك في الأقاليم و البلدان تجد في الأخلاق أثراً من كيفيات الهواء و الله الخلاق العليم و قد تعرض المسعودي للبحث عن السبب في خفة السودان و طيشهم و كثرة الطرب فيهم و حاول تعليله فلم يأت بشيء أكثر من أنه نقل عن جالينوس و يعقوب بن إسحاق الكندي أن ذلك لضعف أدمغتهم و ما نشأ عنه من ضعف عقولهم و هذا كلام لا محصل له و لا برهان فيه و الله يهدي من يشاء إلى صراط مستقيم.

 

Atmosferin bəşərin xarakterinə təsiri barədə  düördüncü müqəddimə
 

 

"Biz, ümumən, Sudanlıların xarakterində yüngülxasiyyətlilik ,  yelbeynlilik  və çox şadyanalıq görmüşük. Sən onları hər ritm üzərində rəqs etməyə aludə olduqlarını, hər bir ölkədə axmaqlıq ilə vəsf olunduqlarını görərsən. Onların belə olmasındakı tam yerli-yerində təyin edilmiş doğru səbəb fərəh və sevincin təbii halının (insanın) heyvani ruhun intişarından və (onun) yayılması(ndan ibarət) olmasıdır. Hüznlənməyin təbii halı isə bunun tam əksidir. O, (da) ruhun  kondensasiyası və (ölçüsünün) qısaldılmasıdır. Təyin edilmişdir ki, hərarət havanı və buxarı yayır, onun kəsifliyini seyrəldir və kəmiyyətini (isə) artırır.

 

   Buna görə də  sən sərxoş olan kəsdə (sözlə) ifadə olunmaz  fərəh və sevinc görə bilərsən. Buna səbəb isə şərabın gücünün ruhun əhval-ruhiyyəsində dirçəltdiyi ruhun güclü hərarətli buxarının qəlbə daxil olmasıdır. Ardından ruh yayılır, sevinc xarakteri meydana çıxır. Həmçinin, biz hamamlarda sevincək olan insanların nəfəs aldıqları zaman (hamamdakı) havanın hərarəti onların ruhlarına birləşdiyini və (ruhlarının) qızındığını  buna görə də onlara sevinc üz verdiyini görürük. Bəzən onların bir çoxundan sevincdən qaynaqlanan mahnı oxumaq (kimi hərəkətlər) meydana çıxar.

 

   Sudanlılar isti iqlimdə sakin olduqları üçün isti onların xarakterləri üzərində və yaradılışlarında hakim kəsilib. Onların ruhlarında bədənlərinə və iqlimlərinə görə istilik vardır.Onların ruhları dördüncü iqlimin əhalisinin ruhları ilə müqayisədə daha istidir və (nəticədə,) daha yayğın,  sevinc və fərəhlənmək baxımından daha tez  fərəhlən, xoş əhval-ruhiyyə baxımından daha çox xoş əhvallıdırlar. Bunun da ardınca (onlarda) yüngülbeynlik  meydana çıxır. Dənizin səthindən əks olunan işıqlar və şüalar nəticəsində  havasının hərarəti güclü olduğu üçün dəniz yanı dövlətlərin əhalisinin bir qismi də bu məsələdə onlara qoşulur.(Yəni ağıldan kəm olma məsələsində.)

  

   Onların (bir insanda) sevinc və yüngülxasiyyətliliyin meydana çıxması üçün (sakini olduqları ölkələrdəki atmosferdə bu xarakterləri meydana gətirmək üçün ) hərarətin (ehtiyac duyulan qədər olması) zəruriliyindəki payları soyuq (atomosferin hakim olduğu) təpələrdə və dağlarda yaşayan əhali(nin xarakterində bu ünsürü meydana çıxarmaq üçün atmosferlərinin ehtiyac duyulan qədər  istilik payların)dan  daha çoxdur. Biz üçüncü iqlim qurşağında (yerləşən) yarımada dövlətlərdə (yaşayan əhalinin xarakterində) yarımadalarda  və onların atmosferində hərarətin bol olması səbəbi ilə bundan (sərsəmlikdən) biraz (payları olduqlarını) görürük. Çünki bu yarımadalar sahillərdən və təpələrdən cənub tərəfdə yerləşirlər.

 

   Yarımada ölkələrinə pararlel olduğu üçün və yaxud onlara yaxın olduğu üçün  Misr əhalisini də  bu hesaba qat. (Bax gör,) sevinc, yüngül xasiyyətlilik, (baş verə biləcək ) son nəticələrdən qəflətdə olmaq  onlarda necə də üstünlük təşkil edib !!! Hətta onlar bir illik və bir aylıq azuqə tədarükü də görmürlər. Yiyəcəklərinin bütününü (hər gün) bazarlardan alırlar. Məğrib şəhərlərindən olan Fəs (şəhəri) əgər Misrin əksinə olaraq soyuq təpələr üzərində yerləşirsə, sən onun əhalisini necə də hüzn susqunluğu kimi bir susqunluq içərsində görərsən!!!

Onlar  son nəticələr xüsusunda  necə də çox nəzər yetirirlər . Hətta onlardan biri iki illik buğda taxılı azuqə toplasa, tədarükünə bir şeyin itki verməsi qorxuduğuna görə gündəlik azuqəsini almaq üçün erkən bazara gələr. Sən bunu iqlimlərdə və ölkələrdə tədqiq et, xarakterlərdə atmosferin necəliyindən (doğan) təsirini görəcəksən. Allah Xalləqdir (yaradıcıdır), Alimdir (hər şeyi biləndir).

 

   Əl-Məsudi Sudan xalqının yüngülxasiyyətli , yüngülbeyn olması və onlarda olan çox şadyanalıq etmə səbəbi barədə araşdırılmaya toxunmuş və onun izahına çalışmış, amma Qalen və Yaqub bin İshaq əl-Kindinin “bunun səbəbi onların beynlərinin zəifliyidir, bunda meydana çıxan şey onların ağıllarının zəifliyi ucbatındandır” nəqlindən daha artıq bir şey gətirməmişdir. Bu təhsilli bir  dayalı və haqqında dəlilin mövcud olduğu cümlə  deyil.
Allah istədiyini doğru yola hidayət edir" .

 

Qaynaq:  İbn Xaldun; Muqaddimə, səh-68

 

Daru’ l-kutub ilmiyyə. 2009
 

Təliq:

Hal-hazırda müasir tibbdə bilinən bir reallıqdır ki, insan günəşdən D vitamini qəbul edir. Əgər insan D vitaminini lazım olduğundan çox qəbul etsə, onun başında sərsəmlik yaranır. Afrika kimi isti ölkələrdə də insanların bu hala düşməsinin səbəbi budur.

 

 Artıq miladi 15-ci əsrdə İbn Xaldun (732-1332 h/808-1406 ) Muqəddimə adlı əsərində bu məsələyə toxunmuşdur.

Ismarıc Xətib Təbrizi tərəfindən 13 mart 2015 - 08:54 tarixində redaktə edildi.

[Xətib Təbrizi]

المقدمة الخامسة في اختلاف أحوال العمران في الخصب و الجوع و ما ينشأ عن ذلك من الآثار في أبدان البشر و أخلاقهم
 

إعلم أن هذه الأقاليم المعتدلة ليس كلها يوجد بها الخصب و لا كل سكانها في رغد من العيش بل فيها ما يوجد لأهله خصب العيش من الحبوب و الأدم و الحنطة و الفواكه. لزكاء المنابت و اعتدال الطينة و وفور العمران و فيها الأرض الحرة الترب لا تنبت زرعاً و لا عشباً بالجملة فسكانها في شظف من العيش مثل أهل الحجاز و جنوب اليمن و مثل الملثمين من صنبهاجة الساكنين بصحراء المغرب و أطراف الرمال فيما بين البربر و السودان فإن هؤلاء يفقدون الحبوب و الأدم جملةً و إنما أغذيتهم و أقواتهم الألبان و اللحوم و مثل العرب أيضاً الجائلين في القفار فإنهم و إن كانوا يأخذون الحبوب و الأدم من التلول إلا أن ذلك في الأحايين و تحت ربقة من حاميتها و على الإقلال لقلة وجدهم فلا يتوصلون منه إلى سد الخلة أو دونها فضلاً عن الرغد و الخصب و تجدهم يقتصرون في غالب أحوالهم على الألبان و تعوضهم من الحنطة أحسن معاض و تجد مع ذلك هؤلاء الفاقدين للحبوب و الأدم من أهل القفار أحسن حالاً في جسومهم و أخلاقهم من أهل التلول المنغمسين في العيش فألوانهم أصفى و أبدانهم أنقى و أشكالهم أتم و أحسن و أخلاقهم أبعد من الانحراف و أذهانهم اثقب في المعارف و الإدراكات هذا أمر تشهد له التجربة في كل جيل منهم فكثير ما بين العرب و البربر فيما وصفناه و بين الملثمين و أهل التلول يعرف ذلك من خبره و السبب في ذلك و الله أعلم أن كثرة الأغذية و كثرة الأخلاط الفاسدة العفنة و رطوباتها تولد في الجسم فضلات رديئةً تنشأ عنها بعد افظارها في غير نسبة و يتبع ذلك انكساف الألوان و قبح الأشكال من كثرة اللحم كما قلناه و تغطي الرطوبات على الأذهان و الأفكار بما يصعد إلى الدماغ من أبخرتها الردية فتجيء البلادة و الغفلة و الانحراف عن الاعتدال بالجملة و اعتبر ذلك في حيوان القفر و مواطن الجدب من الغزال و النعام و المها و الزرافة و الحمر الوحشية و البقر مع أمثالها من حيوان التلول و الأرياف و المراعي الخصبة كيف تجد بينها بوناً بعيداً في صفاء أديمها و حسن رونقها و أشكالها و تناسب أعضائها و حدة مداركها فالغزال أخو المعز و الزرافة أخو البعير و الحمار و البقر أخو الحمار و البقر و البون بينها ما رأيت و ما ذاك إلا لأجل أن الخصب في التلول فعل في أ بدان هذه من الفضلات الردية و الأخلاط الفاسدة ما ظهر عليها أثره و الجوع لحيوان القفر حسن في خلقها و أشكالها ما شاء و اعتبر ذلك في الآدميين أيضاً فإنا نجد أهل الأقاليم المخصبة العيش الكثيرة الزرع و الضرع و الأدم و الفواكه يتصف أهلها غالباً بالبلادة في أذهانهم و الخشونة في أجسامهم و هذا شان البربر المنغمسين في الأدم و الحنطة مع المتقشفين في عيشهم المقتصرين على الشعير أو الذرة مثل المصامدة منهم و أهل غمارة و السوس فتجد هؤلاء أحسن حالاً في عقولهم و جسومهم و كذا أهل بلاد المغرب على الجملة المنغمسين في الأدم و البر مع أهل الأندلس المفقود بأرضهم السمن حملةً و غالب عيشهم الذرة فتجد لأهل الأندلس من ذكاء العقول و خفة الأجسام و قبول التعليم مالا يوجد لغيرهم و كذا أهل الضواحي من المغرب بالجملة مع أهل الحضر و الأمصار فأن الأمصار و إن كانوا مكثرين مثلهم من الأدم ومخصبين في العيش إلا أن استعمالهم إياها بعد العلاج بالطبخ و التلطيف بما يخلطون معها فيذهب لذلك غلظها و يرق قوامها و عامة مآكلهم لحوم الضأن و الدجاج و لا يغبطون السمن من بين الأدم لتفاهته فتقل الرطوبات لذلك في أغذيتهم و يخف ما تؤديه إلى أجسامهم من الفضلات الردية فلذلك تجد جسوم أهل الأمصار ألطف من جسوم البادية المخشنين في العيش و كذلك تجد المعودين بالجوع من أهل البادية لا فضلات في جسومهم غليظةً و لا لطيفةً. و اعلم أن أثر هذا الخصب في البدن و أحواله يظهر حتى في حال الدين و العبادة فنجد المتقشفين من أهل البادية أو الحاضرة ممن يأخذ نفسه بالجوع و التجافي عن الملاذ أحسن ديناً و إقبالاً على العبادة من أهل الترف و الخصب بل نجد أهل الدين قليلين في المدن و الأمصار لما يعمها من القساوة و الغفلة المتصلة بالإكثار من اللحمان و الأدم و لباب البر و يختص وجود العباد و الزهاد لذلك بالمتقشفين في غذائهم من أهل البوادي و كذلك نجد هؤلاء المخصبين في العيش المنغمسين في طيباته من أهل البادية و من أهل الحواضر و الأمصار إذا نزلت بهم السنون و أخذتهم المجاعات يسرع إليهم الهلاك أكثر من غيرهم مثل برابرة المغرب و أهل مدينة فاس و مصر فيما يبلغنا لا مثل العرب أهل القفر و الصحراء و لا مثل أهل بلاد النخل الذين غالب عيشهم التمر و لا مثل أهل أفريقية لهذا العهد الذين غالب عيشهم الشعير و الزيت و أهل الأندلس الذين غالب عيشيم الذرة و الزيت فإن هؤلاء و أن أخذتهم السنون و المجاعات فلا تنال منهم ما تنال من أولئك و لا يكثر فيهما الهلاك بالجوع بل و لا يندر و السبب في ذلك و الله أعلم أن المنغمسين في الخصب المتعودين للأدم و السمن خصوصاً تكتسب من ذلك أمعائهم رطوبة فوق رطوبتها الأصلية المزاجية حتى تجاوز حدها فإذا خولف بها العادة بقلة الأقوات و فقدان الأدم و استعمال الخشن غير المألوف من الغذاء أسرع إلى المعا اليبس و الانكماش و هو ضعيف في الغاية في فيسرع إليه المرض و يهلك صاحبه دفعةً لأنه من المقاتل فالهالكون في المجاعات إنما قتلهم الشبع المعتاد السابق لا الجوع الحادث اللاحق. و أما المتعودون لقلة الأدم و السمن فلا تزال رطوبتهم الأصلية واقفةً عند حدها من غير زيادة و هي قابلة لجميع الأغذية الطبيعة فلا يقع في معاهم بتبدل الأغذية يبس و لا انحراف فيسلمون في الغالب من الهلاك الذي يعرض لغيرهم بالخصب و كثرة الأدم في المآكل و أصل هذا كله أن تعلم أن الأغذية و ائتلافها أو تركها إنما هو بالعادة فمن عود نفسه غذاء و لاءمه تناوله كان له مألوفاً و صار الخروج عنه و التبدل به داءً ما لم يخرج عن غرض الغذاء بالجملة كالسموم و اليتوع و ما أفرط في الانحراف فأما ما وجد فيه التغذي و الملاءمة فيصير غذاء مألوفاً بالعادة فإذا أخذ الانسان نفسه باستعمال اللبن و البقل عوضاً عن الحنطة حتى صار له ديدناً فقد حصل له ذلك غذاء و استغنى به عن الحنطة و الحبوب من غير شك و كذا من عود نفسه الصبر على الجوع و الاستغناء عن الطعام كما ينقل عن أهل الرياضيات فإنا نسمع عنهم في ذلك أخباراً غريبة يكاد ينكرها من لا يعرفها و السبب في ذلك العادة فإن النفس إذا ألفت شيئاً صار من جبلتها و طبيعتها لأنها كثيرة التلون فإذا حصل لها اعتياد الجوع بالتدريج و الرياضة فقد حصل ذلك عادةً طبيعيةً لها و ما يتوهمه الأطباء من أن الجوع مهلك فليس على ما يتوهمونه إلا إذا حملت النفس عليه دفعة و قطع عنها الغذاء بالكلية فإنه حينئذ ينحسم المعاء و يناله المرض الذي يخشى معه الهلاك و أما إذا كان ذلك القدر تدريجاً و رياضةً بإقلال الغذاء شيئاً فشيئاً كما يفعله المتصوفة فهو بمعزل عن الهلاك و هذا التدريج ضروري حتى في الرجوع عن هذه الرياضة فإنه إذا رجع به إلى الغذاء الأول دفعةً خيف عليه الهلاك و إنما يرجع به كما بدأ في الرياضة بالتدريج و لقد شاهدنا من يصبر على الجوع أربعين يوماً و صالاً و أكثر. و حضر أشياخناً بمجلس السلطان أبى الحسن و قد رفع إليه امرأتان من أهل الجزيرة الخضراء و رندة حبستا أنفسهما عن الأكل جملة منذ سنين و شاع أمرهما و وقع اختبارهما فصح شأنهما و اتصل على ذلك حالهما إلى أن ماتتا و رأينا كثيراً من أصحابنا أيضاً من يقتصر على حليب شاة من المعز يلتقم ثديها في بعض النهار أو عند الإفطار و يكون ذلك غذاءه و استدام على ذلك خمس عشرة سنةً و غيرهم كثيرون و لا يستنكر ذلك. و اعلم أن الجوع أصلح للبدن من إكثار الأغذية بكل وجه لمن قدر عليه أو على الإقلال منها أو على الإقلال منها و إن له أثراً في الأجسام و العقول في صفاتها و صلاحها كما قلناه و اعتبر ذلك بآثار الأغذية التي تحصل عنها في الجسوم فقد رأينا المتغذين بلحوم الحيوانات الفاخرة العظيمة الجثمان تنشأ أجيالهم كذلك و هذا مشاهد في أهل البادية مع أهل الحاضرة و كذا المتغذون بألبان الإبل و لحومها أيضاً مع ما يؤثر في أخلاقهم من الصبر و الاحتمال و القدرة على حمل الأثقال الموجود ذلك للإبل و تنشأ أمعاؤهم أيضاً على نسبة أمعاء الإبل في الصحة و الغلظ فلا يطرقها الوهن و لا ينالها من مدار الأغذية ما ينال غيرهم فيشربون اليتوعات لاستطلاق بطونهم غير محجوبة كالحنظل قبل طبخه و الدرياس و القربيون و لا ينال أمعاءهم منها ضرر و هي لو تناولها أهل الحضر الرقيقة أمعاؤهم بما نشأت عليه من لطيف الأغذية لكان الهلاك أسرع إليهم من طرفة العين لما فيها من السمية و من تأثير الأغذية في الأبدان ما ذكره أهل الفلاحة و شاهده أهل التجربة أن الدجاج إذا غذيت بالحبوب المطبوخة في بعر الإبل و اتخذ بيضها ثم حضنت عليه جاء الدجاج منها أعظم ما يكون و قد يستغنون عن تغذيتها و طبخ الحبوب بطرح ذلك البعر مع البيض المحضن فيجيء دجاجها في غاية العظم و أمثال ذلك كثيرة فإذا رأينا هذه الآثار من الأغذية في الأبدان فلا شك أن للجوع أيضاً آثارا في الأبدان لأن الضدين على نسبة واحدة في الـتأثير و عدمه فيكون تأثير الجوع في نقاء الأبدان من الزيادات الفاسدة و الرطوبات المختلطة المخلة بالجسم والعقل كما كان الغذاء مؤثراً في وجود ذلك الجسم و الله محيط بعلمه.

 

 

Aclıq və bol məhsullıq baxımından sivilizasiyanın durumları və aclıq və bol məhsul səbəbi ilə insanların  bədələrində və xarakterlərində inkişafın fərqliliyi barədə beşinci müqəddimə.

 

Məlumatın olsun ki, nə bu mötədil iqlimlərin hamısında məhsul bolluğu var, nə də ki, onların hamısının sakinləri  firavan həyat keçirirlər. Əksinə, onların (, yəni bu iqlim qurşaqlarının) içərsində həm əhalisi, (yaşadıqları ərazilərdəki ) əkin yerlərinin yararlı və təbiətinin mötədil, (insanlar tərəfindən) məskunlaşmasının  isə çox  olmasına görə taxıl, yaxmac, buğda, meyvələr ilə bol, (əhalisi) yaxşı dolanışıqlı olan iqlim də var, bir sözlə, həm də  heç bir bitki və ot bitirməyən isti torpağa sahib, Hicaz, Yəmənin cənub hissəsinin əhalisi kimi,  Məğrib səhrasında  və Sudanlıların və Bərbərlərin (ölkələri) arasında yerləşən qumluq (ərazilər) tərəflərdə sakin olan  Sanhaca əhalisindən üzüduvaqlılar  kimi, bir sözlə, taxıla və yaxmaclara malik olmadıqları üçün və qidaları və ərzaqları ancaq  süd və ət olduğu üçün (əhalisi) ehtiyaclı həyat keçirən iqlim(lər) də vardır. Həmçinin səhralarda dolaşan ərəblər kimi (əhalisi ehtiyac içərsində dolalan iqlim qurşaqları da bura aiddir), çünki onlar (sahib olduqları) sərvətin azlığına görə kasıbdırlar. Əgər təpələrdən taxıl və yaxmac əldə etsələr (də belə), - ancaq bu da həmişə yox, bəzi vaxtlarda və (əhali arasndakı) kollektiv müqavilə (şərtləri) altında olur – bundan (,yəni təpələrədən taxıl və yaxmac əldə etməkdən) onlar firavan keçinmək və məhsul bolluğuna (nail olmaq) bir yana dursun, (heç) ehtiyacı və ya ehtiyacın birazını (belə) təmin etməyə nail olmurlar.

  Sən onları görərsən ki, əksər durumlarında (sağdıqları) südləri (içmək ilə) kifayətlənirlər və (içdikləri) südlər onlar üçün buğdanın yerini yaxşıca əvəz edir. Bunun ilə yanaşı, sən səhra əhlindən taxıla və yaxmaca malik olmayan bu kəsləri bədən və xarakterlərində hal baxımından təpəlik ərəzilərin çörək (bolluğunda) batan əhalisindən daha yaxşı olduqlarını görərsən. Onların rəngləri daha saf, bədənləri daha pakdır. Formaları daha mükəmməl və daha gözəldir, xarakterləri isə  mötədillikdən kənara sapmaqdan daha uzaqdır. Onların zehnləri bilik və qavrayışda daha parlaqdır. (və ya elmdə və qavrayışda daha düz hədəfə çarpandır.) Bu, onların nəsillərində təcrübənin şahid olduğu bir işdir. Ərəblər və Bərbərlər arasında yaşayanların  çoxu bizim təsvir etdimiz durumdadırlar və  (Sanhaca əhalisindən) üzüduvaqlılar və təpə(lik ərazidə yaşayan) əhali arasındakılar (da belədirlər). Ondan(dediklərimizdən) xəbəri olan onu (bu dediklərimizin doğru olduğunu) bilir. Bunun səbəbi isə - Allah daha yaxşı bilir – odur ki, qidaların çoxluğu, onların korlanmış və qoxumuş tərkib hissələri və rutubətləri (insanların) cismində (onların) cisimlərinin nahiyələrinin əlaqəsiz formada bir-birindən uzaqlığını  meydana gətirən pis tullantılar doğurur . Rəngin tutqunluğu, və söylədiyimiz kimi ətin çoxluğundan  (insanların) formalarının eybəcər olması (da) bura aiddir, və (qidanın) rütubəti zehnlərin və düşüncələrin üzərini özünün pis buxarından beynə qalxan şey ilə örtür və (nəticədə) axmaqlıq, qəflət, bir sözlə, (insanın quruluşunda) mötədillikdən sapmaq (kimi hallar) baş verir.
 

   Bunu (müqayisəli şəkildə)  səhra və quraqlıq yerlərin heyvanlarından olan antilop, dəvəquşular, köpkəröküz, zürafə, çöl eşşəyi, qaramal və  bu heyvanların oxşarı olan (amma quraqlıq ərazilərdə və səhralarda  yox, əksinə) təpələr(də), sahillər(də), və münbit çəmənliklərdə yaşayan  heyvanlar ilə bərabər  nəzərdən keçirt. Necə də onların dərilərinin saflığında,  parlaqlığının və formalarının gözəlliyində və əzalarının bir-birinə uyğunlaşmasında, zehni qabiliyyətlərinin fərasətində (tamami ilə biri-birinə) yad olan (bir) fərq(in olduğunu)  görərsən!!!

Antilop keçilərin (bir) tayıdır. Zürafə dəvənin bir tayıdır. Eşşək ilə qaramal (biri digərinin bir) tayıdır. Aralarındakı fərq (isə) sənin gördüyün kimidir.

Bunun səbəbi ancaq təpələrdəki məhsuldarlığ(dan əldə edilən  qidan)ın pis qalıqlarının və korlanmış tərkib hissələrindən heyvanların üzərlərində peyda olmuş izin heyvanların bədənlərinə təsir göstərməsidir.

Aclıq (isə) səhra heyvanlarının yaradılış və formalarına istənilən qədər gözəllik gətirir. Bunu, həmçinin insanlarda da nəzərdən keçirt. Biz çörək, çoxlu əkin və mal-qara,  yaxmac  və meyvələrlə bol olan iqlim əhalisinin əksərən zehnləri baxımından axmaqlıq, bədənləri baxımından isə qabalıq ilə vəsf olunduqlarını görmüşük.

  Bu, Masmuda, Ghomaras və Sus əhalisi kimi həyat zövqlərindən kənarda qalanların, arpa yarması və qarğıdalı (yemək)  ilə kifayətlənənlər ilə yanaş, yaxmac və buğda bolluğuna batanların durumudur. Sən onları (Masmuda, Ghomaras və Sus əhalisini) ağıl və bədəncə daha yaxşı halda görərsən. Bir sözlə, tamami ilə, öz (sahib olduqları) ərazidə yağ(lı qidalar)a sahib olmayan İspaniya(nın müsəlman) əhalisi ilə yanaşı, yaxmac və buğda(bolluğun)da  batmış  (Afrikanın) Məğrib ölkələrinin əhalisi(nin vəziyyəti) də belədir. Onların (İspaniya xalqının) qidasının çoxu qarğıdalıdır, buna görə də sən onların ağıllarının  zəki, çəkilərinin yüngül və  onlarda yazıb-oxumaya özlərindən qeyrisində olmayan (böyük bir) həvəs  görərsən. Bir sözlə, şəhərlərin əhalisi və oturaq əhali ilə yanaşı, Məğribin ətraf yerlərinin əhalisinin də durumu belədir.  Şəhərlərin əhalisi,  onlar (oturaq əhali) kimi yaxmacdan zəngin və ruziləri bol olsa da belə, ancaq onların bu qıdaları onları bişirmək və onlara  qatdıqları (maddələr) ilə  onları yüngülləşdirmək əməliyyatından sonra bu qidaları istifadə etmələrinə görə gombul olmurlar, və onların qədd-qaməti incə olur, çünki onların yediklərinin əksəri qoyun və ev quşları ətidir.

  Onlar yeməklərinin arasından əhəmiyyətsizliyinə görə yağı sevmirlər, buna görə də onların qidalarında rütubət az olur və onların cismlərində (qəbul etdikləri qidanın) pis qalıqlarının yaranmasına gətirib çıxardan (maddələr) azalır . Buna görə də sən şəhərlərin əhalisini  ruzinin bolluğundan qabalaşan köçəri (bədəvi)  həyat yaşayan əhalidən cismcə daha incə olduğunu görərsən. Həmçinin sən köçəri əhalidən aclığa alışmış kəslərin bədənlərində (yeməyin zərərli) qalıqları(nı) nə qaba, nə də seyrək şəkildə görərsən.

Bil ki, bu məhsul bolluğunun bədən və bədənin əhvallarındakı (təsir) izi, hətta insanın din və ibadət halında da üzə çıxır. Biz dünya zövqlərindən kənarda qalan bədəviləri və  ya oturaq həyat yaşayanlardan aclığa və (dünya) ləzzətlər(in)dən özünü kənar tutmağa məcbur edən kəs(lər)i din baxımından və ibadətə girişmək (yaxınlaşmaq) baxımından firavanlıq və bolluq içərsində yaşayan əhalidən daha gözəl halda görmüşük. Əksinə, biz, şəhərlərdə və paytaxt şəhərlərdə,  sakinlərini, (meydana çıxması) çoxlu ət, yaxmac və buğdanın ən yaxşı qismini (əla sort buğda)  yemək ilə bağlı olan  amansızlıq və qəflət bürüdüyü üçün din əhlini az görmüşük. Ona görə də abidlərin və zahidlərin vücudu öz qidalarında aclıq çəkən bədəvilər(in vücuduna bənzəməsi) ilə (digər insanların vucudundan) fərqlənir.

  Həmçinin bu xüsusda biz eyni şəhərin əhalisinin bolluq və firvanlıq baxımından halının fərqliliyi ilə (bədəncə də bir-birlərindən) fərqli olduğunu görürük. Həmçinin biz, bizə çatana (xəbərlərə) əsasən, Məğrib bərbərləri, Fas şəhərinin və Misrin  əhalisi kimi, - amma çöl və səhra sakinləri olan Ərəblər, qidalarının əksəriyyəti xurma olan xurmalıq ərazilərin sakinləri, bu dövrdə yediklərinin çoxusu arpa  və bitki yağı olan Afrika xalqları, yediklərinin çoxusu qarğıdalı  və bitki yağı olan İspaniya xalqı  kimi yox, çünki onlara quraqlıq (məhsulsuzluq) və aclıq üz verərsə, nə onlara(birinci adı çəkdiklərimizə) üz verən onlara üz verər, nə onlarda aclığıa görə kütləvi ölüm hadisəsi baş verər, nə də ki,  bu,  (onlarda) nadirən olar- köçəri, oturaq və paytaxt  əhalisindən  bolluq içərsində yaşayan və həyatın gözəlliklərində (naz-neməti içərsində) qərq olan kəslərin onlara quraqlıq üz verərkən və onları aclıq ağuşuna alarkən başqalarından daha tez həlak olduqlarını görürük. Buna səbəb odur ki, –Allah ən düzünü bilir – məhsul bolluğuna qərq olanların, xüsusən, yaxmac və yağ(la qidalanmağ)a vərdiş edənlərin bağırsaqları (insanın orqanizminə) xarakterik, təbii rütubətdən həddi aşacaq dərəcədə üstün bir rütübət əldə edir .

  Əgər bağırsaqların (yaxmac və yağ yemək) vərdişi az qidalanma, yaxmac qıtlığı, (yeyilməsinə) alışılmamış sərt yeyintilərdən yararlanmaq ilə pozularsa, (bu) bağırsağın qurumasını və büzülməsini tezləşdirər, çünki o, son dərəcə zəif bir (bədən) üzvüdür. Ardından da ona xəstəlik üz verər və o, bədəndə ölümcül yaralanan hissə olduğu üçün sahibini bir dəfəyə həlak edər. Aclıq zamanlarında həlak olanları (toxluqdan) sonrakı, sonradan üz verən aclıq yox, yalnız və yalnız öncəki adət etdikləri toxluqdur öldürən. Amma süd içməyə alışmış və yaxmac və yağı (isə) tərk etməyə alışmış kəslərin (bədənlərinin) əsli rütubətləri bütün növ təbii qidalara qabil olaraq artmadan davamlı surətdə öz yerində qalır və bu kəslərin bağırsaqlarında qidanın dəyişimi ilə quruluq və (normallıqdan) kənara sapma (halları) baş vermir. Əksər vaxt onlar bol məhsuldarlıq və qida yeməklərində  yaxmacın çoxluğu səbəbi ilə özlərindən qeyrisinə baş verən həlakdan salamat qalırlar. Kim özünü (çox) qidaya vərdiş edərsə, və onun (çox) qəbul edilməsi onun (səhhətinə) uyğun düşürsə, (o artıq) buna alışar  və (bir dəfəyə qidadan) imtina və ya qidanın (büsbütün başqa qida ilə) dəyişdirilməsi onun üçün xəstəliyə çevrilər.

  (Baxmayaraq ki, zəhərli bitkilərin) zəhərlər(i), südləyənlər və (acılığda) ifrat dərəcədə mötədillikdən kənar olan (bitkilər) qida çərçivəsindən kənara çıxmır (,amma onlar ,adətən müalocə məqsədləri üçün istifadə edildikləri üçün  mən qida deyərkən nəzərdə onları tutumuram.) Amma o şeydə ki, həqiqi qidalanma və bədən üçün  yararlanma var beləsi, adətən, (insan üçün) alışılmış qidaya çevrilir.

Əgər insan öz nəfsini buğdanın əvəzinə, vərdişə çevrilənəcən süd, paxla ilə yararlanmağa məcbur etsə, bu, onun üçün qida olaraq hasil olacaq və (beləliklə,) onun,   şübhəsiz, buğda və çörəyə ehtiyacı olmayacaq. Həmçinin kim nəfsini riyazət əhlindən nəql olunduğu kimi aclığa tab gətirməyə və yeməksiz keçinməyə öyrəşdirərsə, onun da halı belə olar (,yəni yeməyə ehtiyacı olmaz).  Çünki biz bu barədə riyazət əhlindən onların (yəni bu xəbərlərin) həqiqətinə arif olmayan kəsin az qala inkar edəcəyi qəribə xəbərlər duyuruq . Buna səbəb (bu işə) vərdiş olmaqdır, çünki nəfs bir şeyə alışarsa, (xilqəti etibarı ilə, düşdüyü mühitə) çox uyğunlaşan (bir yaratıq) olduğu üçün (alışdığı) o şey onun anadangəlmə xüsusiyyətinə və təbiətinə çevrilər. Əgər nəfsə aclıq vərdişi ona tədricən və riyazət yolu ilə üz verərsə, bu, onun nəfsinə xarakterik olan bir vərdiş ilə üz verəcək. Təbiblər “aclığ (insanı) hələk edər” kimi düşüncələri ilə yalnız nəfsin bir dəfəyə aclığa məruz qoyulması və büsbütün onu qidadan məhrum edilməsinidən başqa bir şeyi nəzərdə tutmayıblar, çünki  bu zaman bağırsaq kəsilir və ona  sahibinin ölümü ilə nəticələnməsidən qorxulan xəstəlik üz verir. Ancaq yeməkdən imtina təsəvvufçuların etdiyi kimi yeməyi az-az azaltmaq ilə tədricən, riyazət yolu ilə olarsa, o, həlaka düçar olmaq ehtimalından uzaqdır.

  Bu cür tədrici formada yeməyin miqdarını dəyişmək hətta riyazətdən geri dönərkən də  zəruridir.(Yəni riyazət yolu ilə az yeməyə öyrəşmiş adam, riyazəti tərk edərkən gərək birdən-birə çox yemək yeməsin, yəni tədrici formada yeməyini çoxlatsın.) Çünki o, bir dəfəyə əvvəlki qidalanma(formasın)sına qayıtsa, onun həlak olmasından qorxular. O ancaq əvvəlki halına tədrici formada riyazətə başladığı kimi qayıtmalıdır. Biz qırx gün və ya daha çox  fasiləsiz aclığa tab gətirən kəs görmüşük. Bizim şeyxlərimiz sultan Əbu’ l-Həsənin məclisində idilər. Sultana (İspaniyanın) Algeciras və Ronda əyalətlərindən (gələn), özlərini illərdən bəri büsbütün yemək yeməkdən saxlayan  iki qadın təqdim edildi. Onların məsələsi (hər tərəfə) yayıldı və ardından (dediklərinin doğru və ya yalan olması bilinməsi üçün) imtəhan edildilər, (amma) dedikləri doğru çıxdı. O iki qadın ölənə qədər (yemədən) bu hal(lar)ına bağlı qaldılar. Həmçinin biz öz əshabımızdan da gündüzün bəzi saatlarında və səhər vaxtı keçinin döşlərini ağzına alıb süd ilə kifayətləndiyini görmüşük. Bu  da onun (həyatı boyunca) qidası olub və o, və ondan qeyriləri belə halda on beş il davam ediblər. Bu, inkar edilməz.
 

   Bil ki, bədən üçün aclıq , aclığa və az yeməyə tab gətirən kəs  üçün çox yeməkdən hər yönü ilə daha münasibdir (daha faydalıdır) və aclığın öncə söylədiyimiz kimi cismlərin və ağılların saflığında və qaydasında olmasında bir nişanəsi vardır. Bu məsələdə  cismlərdə yeməklərdən hasil olan yeməklərin (bədənlərdə buraxdığı) izlərdən də ibrət götür. Biz əla, iri gövdəli heyvanların əti ilə qidalan kəslərin nəsillərinin də həmçinin bu cür (iri gövdəli ) yarandığını görmüşük. Bu, oturaq həyat tərzi sürən kəslər ilə yanaşı,  bədəvilərdə müşahidə edilən bir şeydir. Həmçinin dəvənin südü və əti ilə qidalanan kəslərdə yediklərinin onların əxlaqına səbr etmək, dözmək və dəvədə olduğu kimi ağır yükləri qaldırmaq baxımından təsir etməsi ilə yanaşı, həm də onların bağırsaqlarının sağlamlıq və yoğunluq baxımından dəvənin bağırsaqları ölçüsündə inkişaf etdiyini , onların bağırsaqlarına qüvvətsizlik və zəiflik üz vermədiyini, onlardan qeyrisinə üz vermiş zərərin onlara üz vermədiyini, qarınlarının işləməsi üçün açıq-aşkaranə çiy kolokvint, dəryas, (Dryas /Дриада) euphoribia esula kimi südləyənləri içdiyini və bundan onların bağırsaqlarına zərər gəlmədiyini görmüşük.

  Əgər belə qidaları zərif qidalar üzərində bağırsaqları inkişaf edən incəbağırsaqlı şəhər əhalisi qəbul etsə, bu qidaların içində zəhər olduğu üçün beləsi bir gözqırpımında həlak olar. Qidaların bədənlərə təsirindən biri də  kəndlilərin dedikləri və təcrübə əhlinin müşahidə etdikləridir. Belə ki, əgər toyuq dəvənin peynində bişmiş dənlər ilə yemlənərsə, sonra onun yumurtası götürülərsə, və sonra toyuq yumurtanın üstünə kürt düşərsə, doğulan cücələr olduqlarından daha böyük olacaqlar. Bəzən kəndlilər peyni kürt düşülmüş yumurtalar ilə bir yerə qoymaq ilə toyuqları bişmiş dən yedizdirməyə ehtiyac duymurlar, bundan əmələ gələn cücələr son dərəcə böyük olur. Bunun misalları çoxdur. Əgər biz qidaların izlərini bədənlərdə görürüksə, şübhəsiz ki, aclığın da həmçinin bədəndə təsirləri vardır, çünki iki ziddi təsir etmə və etməmə baxımından eyni ölçüdədirlər, çünki  qidalanmağın   cismin vücudunda təsiri olduğu kimi aclığın (da) bədənin fəsadlı artıqlardan və cismə və ağla xələl gətirən qarışıq rütubətlərdən təmizlənməsində təsiri olur.

Allah öz elmi ilə (hər şeyi) əhatə edəndir.

 

Qaynaq:  İbn Xaldun; Muqaddimə, səh-69, 70, 71.

 

Daru’ l-kutub ilmiyyə. 2009