Bu mövzudakı ismarıc sayı: 4

[Usuli]

بسم الله الرحمن الرحيم

 

Məlumdur ki, sifət nasslarının təfsilatlı təvili daha sonrakı əsrlərdə yayğınlıq qazanmışdır.

İlk əsrlərdə təvil örnəkləri var olsada, sonraki əsrlərə nisbətdə daha azdı.

Bu səbəblə, Sələfə uymağı vacib sayanlar təvil əhlini sələfə müxalifətlə ittiham edərlər.

Sələfin ehtiyac duymadığı üçün etmədiyi bir şeyə, daha sonra ehtiyac doğar və edilərsə, belə bir davranış sələfin yolundan ayrılmaqdırmı? Sonrakıları təvilə itən səbəb nədir? Məsələnin həqiqət və mahiyyəti əhli qatında necə dəyərləndirilir?

[Usuli]

Məşhur Şafi fəqihi İzzuddin bin Abdis Səlam (577-660 h/1181-1262 m) bunu belə açıqlayır:

 

وليس الكلام في هذا بدعةٌ قبيحةٌ ، وإنما الكلام فيه بدعةٌ حسنةٌ ، واجبةٌ لما ظهَرتِ الشبهةُ ، وإنما سكَت السلف عن الكلام فيه ، إذ لم يكن في عصرِهم من يحمِل كلامَ الله ورسولَه على ما لا يجوز حمْلُه عليه ، ولو ظهَرت في عصرهم شبهةٌ لكذَّبوهم ، وأنكروا عليهم غايةَ الإنكار

فقد رد الصحابةُ والسلفُ على القدرية لما أظهَروا بدعَتهم ، ولم يكونوا قبلَ ظهورِهم يتكلَّمون في ذلك ، ولا يردُّون على ذلك ، ولا يردُّون على قائله ، ولا نقل عن أحد من الصحابة شيء من ذلك إذ لا تدْعو الحاجة إليه . والله أعلم

 

“Bu haqda danışmaq (yəni nassları təvil etmək) yaxşı bidətdir. Pis bidət deyil. Hətta şübhə ortaya çıxdığı zaman vacib bir bidətdir!

Sələfin təvil haqda danışmama səbəbi, onların dövründə Allahın və Rəsulunun sözlərini caiz olmayan mənaya həml edənlərin mövcud (yayğın) olmamasıdır. Əgər onların dövründə şübhə ortaya çıxsaydı, bunu yalanlayar, şiddətlə qınayardılar.

Qədərilər öz bidətlərini izhar etdikləri zaman səhabələr və sələf onlara cavab verdi. Halbuki, ortaya çıxmadan öncə bu haqda danışmaz, tənqid etməzdilər.

Səhabədən bu haqda (təvil barədə) heç bir şeyin nəql edilməmə səbəbi, ehtiyacın olmamasıdır. Allah daha gözəl bilir.”

 

Qaynaq: İzzuddin bin Abdis Səlam: Kitəbul Fətəva: 56-57

Beyrut: Darul Marifə: 1406/1986
 

[Usuli]

Şafilərdən Muhyiddin Ən Nəvəvi (631-676 h/ 1233-1277 m) sifət ayələri sələfin mövqeyinin təfvid olduğunu qeyd etdikdən sonra, təvilin ehtiyaca binaən zəruri olduğunu deyir:

 

وهذه طريقةُ السلف أو جماهيرِهم , وهي أسلمُ , إذ لا يُطالَب الإنسانُ بالخوضِ في ذلك , فإذا اعتقَد التنزيهَ فلا حاجةَ إلى الخوضِ في ذلك , والمخاطرةِ فيما لا ضرورةَ بل لا حاجةَ إليه , فإن دعَتِ الحاجةُ إلى التأويلِ لردِّ مبتدِعٍ ونحوه تَأوَّلوا حينئذٍ , وعلى هذا يُحمَل ما جاءَ عن العلماءِ في هذا , والله أعلم

 

"Bu, sələfin və ya onların cumhurunun yoludur və daha salamatdır. Çünki, insandan bu mövzulara dalmasını tələb edilmir. Allahın münəzzəhliyinə etiqad edirsə, bu mövzulara dalmasına və zərurət, hətta ehtiyac belə olmayan şeylərdə özünü riskə atmasına ehtiyac yoxdur.

Lakin, əgər bidətçilərə cavab və bənzəri hallar səbəbilə təvilə ehtiyac olarsa o zaman təvil edərlər. Alimlərdən bu babda gələn nəqllər buna (ehtiyaca binaən təvilə) həml edilər. Allah daha gözəl bilir."

 

Qaynaq: Muhyiddin Ən Nəvəvi: Əl Məcmu: 1/49-50

Məktəbətul İrşad
 

[Usuli]

Hənəfilərdən Mulla Ali Əl Qari (v. 1014 h/1606 m) İbn Həcərdən nəqlən deyir:

 

قال ابن حجر : أكثرُ السلف لعدمِ ظهورِ أهلِ البدع في أزْمنتِهم يفوِّضون علمَها إلى الله تعالى مع تنزيهِه سبحانه عن ظاهرِها الذي لا يلِيق بجلال ذاته

وأكثرُ الخلف يؤوِّلونها بحمْلها على محالٍّ تليق بذلك الجلال الأقدسِ ، والكمالِ الأنفَسِ لاضطرارِهم إلى ذلك لكثرةِ أهل الزيْغِ والبدَع في أزمنتِه

 

“İbn Həcər dedi: Sələfin əksəriyyəti, onların zamanında bidət əhlinin ortaya çıxmaması səbəbilə, bunların (mütəşabih sifət nasslarının) elmini uca Allaha həvalə etmişlər. Bununla bərabər uca Allahı, bu nassların Onun zatının cəlalına layiq olmayan zahirlərindən tənzih etmişlər.

Xələfin əksəriyyəti isə bu nassları, Onun müqəddəs zatına və dəyərli kamalına uyğun olacaq şəkildə təvil etmişlər. Onların zamanında bidət və əyrilik əhli çoxaldığı üçün buna məcbur idilər.”

 

Qaynaq: Mulla Ali Əl Qari: Mirqatul Məfatih Şərhu Mişkətil Məsabih: 1/162

Beyrut: Darul Fikr: 1422/2002
 

[Usuli]

Hənəfilərdən Mulla Ali Əl Qari (v. 1014 h/1606 m) sonrakı alimlərin detallı təvilə üstünlük vermə səbəbini açıqlarkən deyir:

 

فاضطرَّ ذلك جميعَ الخلفِ والسلف إلى صرْفِ اللفظ عن ظاهره ، وإنما اختلَفوا هل نَصرِفه عن ظاهرِه معتقدين اتِّصافَه سبحانه بما يليق بجلاله وعظمَته مِن غير أن نئوِّله بشيءٍ آخرَ ، وهو مذهبُ أكثرِ أهل السلف ،  وفيه تأويلٌ إجماليٌ أو مع تأويلِه بشيءٍ آخرَ ، وهو مذهبُ أكثر أهلِ الخلف وهو تأويلٌ تفصيليٌ ، ولم يُريدوا بذلك مخالفةُ السلف الصالح ، معاذ الله أن يُظنُّ بهم ذلك ، وإنما دعَتِ الضرورةُ في أزمنتهم لذلك ; لكثرةِ المجسِّمة والجهمِيةِ وغيرِها مِن فرَقِ الضلالة ، واستيلائِهم على عقولِ العامَّة ، فقصَدوا بذلك ردْعَهم وبطلانَ قولهم

ومِن ثمَّ اعتذَر كثيرٌ منهم وقالوا : لو كنَّا على ما كان عليه السلفُ الصالحُ مِن صَفاءِ العقائد وعدمِ المبطِلينَ في زمنهم لم نخُضْ في تأويل شيءٍ من ذلك ، وقد علِمت أن مالكاً والأوزاعيَّ ، وهما مِن كبار السلف أوَّلا الحديثَ تأويلا تفصيلياً ، وكذلك سفيانُ الثوري أوَّل الاستواءَ على العرش بقصدِ أمره ، ونظيرِه {ثم استوى إلى السماء} ، أي : قصَد إليها ، ومِنهم الإمام جعفرُ الصادق ، بل قال جمعٌ منهم ومِن الخلف : إن معتقِدَ الجهةِ كافرٌ ، كما صرَّح به العراقي ، وقال : إنه قولُ لأبي حنيفةَ ومالكٍ والشافعي والأشعري والباقلاني

 

“(Mütəşabih naslardakı vəsflərin zahir üzrə qəbulunun imkansızlığı) bütün sələfi və xələfi bu ləfzləri zahirləri üzrə anlamamağa məcbur etmişdir.

Onlar arasındakı ixtilaf sadəcə bu nöqtədədir: Bunları zahirlərindən çıxarmaqla bərabər, Allahın cəlalına və böyüklüyünə yaraşan müəyyən bir şeyə təvil etməliyikmi?

Sələfin əksəriyyətinə görə edilməməlidir və bu görüşdə belə icmali/ümumi bir təvil vardır.

Xələfin əksəriyyətinə görə isə, (ləfzin zahirini rədd etməklə bərabər) müəyyən bir mənaya təvil edilər. Bu isə təfsili/daha dərin bir təvildir.

Lakin xələf bununla (detallı təvillə) saleh sələfə müxalifəti qəsd etməmişdir. Onlar haqqında belə bir zənndən Allah qorusun.

Onları buna təşviq edən şey sadəcə öz zamanlarındakı zərurət idi. Beləki, Mücəssimə, Cəhmiyyə başqa zəlalət firqələri çoxalmış və avamın fikirlərini istila etmişdilər. Bununla onları dəf etməyi və məzhəblərini batil çıxarmağı hədəfləyirdilər.

Buna gör onlardan bir çoxu bu şəkildə üzr bildirmişlər: Əgər biz də saleh sələfin dönəmindəki kimi təmiz etiqad və müxalifsiz olsaydıq, bu təvillərin heç birini etməzdik.

Daha öncə gördün ki, sələfin iki böyüyü olan Malik və Əvzai hədisi təfsili/detallı olaraq təvil etmişlər.

Eləcədə Sufyan Əs Səvri ərşə istivanı Onun yönəlməsi olaraq təvil etmişdir. Bunun bir bənzəridə “sonra səmaya istiva etdi” (Əl Bəqərə: 2/29) ayəsidir. Buradakı istivadan qəsd “səmaya yönəldi” mənasıdır. Onlardan (detallı təvil edənlərdən) biridə İmam Cəfər Əs Sadiqdir.

Hətta sələfdən və xələfdən bir qrup belə demişdir: “Allahın bir cəhətdə olduğuna inanan kimsə kafirdir”. İraqi bunu açıq şəkildə söyləmiş və bu görüşün Əbu Hənifə, Malik, Şafi, Əşari və Bəqilləniyə aid olduğunu bildirmişdir.”

 

Qaynaq: Mulla Ali Əl Qari: Mirqatul Məfatih Şərhu Mişkətil Məsabih: 3/924

Beyrut: Darul Fikr: 1422/2002