Mövzuda Bir İsmarıc Var

[Xovlani]

بسم الله الرحمن الرحيم

 

Sami dillərinin Cənub qrupunun Şimal bölməsinə daxil  olan  və vaxtı ilə yalnız Ərəb yarmadasında işlək olan ərəb dili hal-hazırda BMT-nin altı rəsmi işlək  dilindən biridir.Ərəb dili tarixən üç inkişaf mərhələsi –qədim ,kalssik və müasir mərhələləri keçmişdir. Ərəb dili flektiv dillər qrupuna məxsusdur.Bu dilin zənginliyinə dəlalət edən məqamlardan biri zəngin söz ehtiyatına malik olması ilə yanaşı həm də dilin öz daxili qramatik imkanları hesabınadır.Misal olaraq dildə isim qrupundan sayılan sifət ,say kimi niqt hissələrinin iki qramatik cinsə,  üç qramatik saya malik olmasını  və iki hallı və üç hallı olmaqla üç cür hallanmasını göstərmək olar.Qeyd etmək yerinə düşərdi ki, dünyada ərəb dilinin tədrisi hal-hazırda iki üsul ilə həyata keçirilir.Birinci və ən qədim üsul, klassik ərəb dili ənənələrinə sadiq qalaraq klassik ərəb dili üsuludur.İkinci üsul isə Avropa tədris üsuludur ki,bu üsulda da ölkəmizdə ilk dəfə kitab təlif etmiş Azərbaycanlı alim Ələsgər Məmmədov olmuşdur.Lakin avropa tədris üsulunun bir sıra zərərli tərəfli vardır ki,bu üsulu tərcih etməmək daha məqsədə uyğundur.

     20 ci əsrin dilçi alimlərindən olan Ğaleyeyninin (ra) yazdığına görə ərəbləri öz dillərinin qramatikasına dair kitab yazmaqa məcbur edən amil dillərinin başqa millətlərin dillərinə qarışıb zay olma qorxusu olmuşdur.Ğaleyeyni yazır:
 

 

لما خشي أهل العربية من ضياعها بعد أن اختلطوا بالأعاجم دونوها في المعاجم و أصلوا لها أصولا تحفظها من الخطأ و تسمى هذه الأصول العلوم العربية
 

“(Ərəblərin) əcəmilər ilə qaynayıb- qarışmalarından sonra ərəb dilçiləri dilin zay olmasından qorxduqları zaman onu lüğətlərə qeyd etdilər və dil üçün onu xətadan qoruyan üsullar təyin etdilər .Bu üsullar (isə) “əl-ulum əl-arabiyyə” adlanır.”

 

Hər bir dildə olduqu kimi ərəb dili də morfologiya və sentaksis adı altında iki qismi bölünmüşdür.Lakin ilk öncələr “nahv” kəliməsi morfologiya və sentaksisi ehtiva etmiş geniş anlamda işlənirdi.Miladi 9-cu əsrdə isə morfologiya sarf adı altında yeni bir sahə kimi meydana gəldi. Tarixi qaynaqlarda dilin qramatik yöndən ilk qurucusunun Əbul-Əsvad əd-Duəli olması qeyd edilmişdir.Onun isə bu işə Əli bin Əbi Talib (ra) tərəfindən təşviq edildiyi zikr edilməkdədir.Bunun ilə yanaşı hər nə qədər nahv elminin qurucularının Abdurrahman bin Hurmuz ilə Nasr bin Asim əl-Leysinin olduqları söylənilsə də onların da nahv elmini Əbul Əsvaddan öyrəndikləri bilinməkdədir. Ərəb dilinin qramatikasının yazılması və dil haqqında geniş mülahizələr və lüğətlərin tərtibatı ilk öncə iki şəhərdə-Bəsrə və Kufə şəhərlərində gerçəkləşmişdi. Bu şəhərlər dil üçün bir məktəb rolunu oynayırdı.Bəsrə məktəbi ilk və ən qüvvətli məktəb idi.Bu məktəbin qurucusu olan Əbul Əsvəd bir çox tələbələr yetişdirmişdir.Rəvayətə  görə dilçilik sahəsində ən qədim əsər müəllifi  Bəsrə məktəbinin məzunlarından olan İsa bin Omar əs-Saqafiyə aiddir.O, Abdullah bin Əbi İshaqın tələbəsi olmuşdur.Lakin onun yazdıqı Kitab əl-Cami və Kitab əl-Mikəmməl isimli kitabları dövrümüzə qədər gəlib çatmamışdır.Lakin tələbəsi olan Əl-Xalil bin Əhmədin təlif etdiyi  Kitab əl-ayn adlı lüğəti bizə gəlib çatmışdır.Bu məktəbin Sibaveyhi ,Əxfəş ,Ebu Ubeydə,Əl-Əsmai və sair alimləri olmuşdur.

Bəsrə məktəbi  Sibaveyhinin başçılığı altında fəaliyyət göstərərkən Kufədə Əbu Cəfər bin Muhamməd bin Əbi Sara adlı alimin başçılığı altında yeni bir məktəb- Kufə məktəbi  quruldu.Bu məktəbin ən məhşurlarından Ər-Ruasi ,əl-Kisai ,əl-Fərra ,İbn Siqqit ,əl-Mufaddal əd-Dabbi kimi alimləri misal çəkmək olar.Sonrakı əsrlərdə isə Bağdad ,Əndəlus,Misr dil məktəbləri qurulmuşdur və bu məktəblərin də dil sahəsində öz xidmətləri olmuşdur.

[Xovlani]

بسم الله الرحمن الرحيم

Bir zamanlar “şah əsər” hesab etdiyim professor Ələsgər Məmmədovun “Ərəb dili dərsliyi” kitabı ,əslində, heç  də zənn etdiyim qədər mötəbər  deyilmiş.Belə qənaətə gəlməyimə səbəb, Ə.Məmmədovun öz kitabında verdiyi bəzi məlumatların  orta əsr klassik ərəb dilçilərinin qoyduqları qaydalar ilə uzlaşmadığını müşahidə etməyim olmuşdur.Düzdür,bunu kitabın bütünü barəsində deyib kitabı dəyərdən salmaq da olmaz.Lakin bu, bir həqiqətdir ki, kitabda yalnış məlumatlar mövcuddur.Kitabın (1998-ci il basqısı) 206-cı səhifəsində “Sərbəst  tamamlıq” başlığı altında yazılmış mövzunu  diqqət ilə oxuyub incələdikdən sonra aydın oldu ki,bir zamanlar “rəqibsiz meydan” reallığına alışmış bu kəs bir gün yazdıqlarının hansısa iti gözlərdən yan keçməyəcəyini unutmuşdur.İlk etirazım mövzunun adının “Sərbəst  tamamlıq” adlandırılmasıdır.Rus və Avropa şərqşünaslarına arxayınlaşıb “Məfulun mutlaq”-ı  “Sərbəst  tamamlıq” adlandıran həmyerli alimimizi çaşğınlığa salan səbəb ,cümlədə “Məfulun mutlaq “ yerində işlənmiş məsdər və əvəzedicilərinin qramatik hal şəkilçisi baxımından mənsub (təsirlik) halda olmaları olmuşdur.Formaca təsirlik halda olan olan hər hansı bir sözün tamamlıq hesab edilməsi kökündən yalınışdır.Ə.Məmmədovun “Məfulun mutlaq”-ı  cümlədə tərzi hərəkət rolunda çıxış etdiyini göstərib ona “Sərbəst tamamlıq” adı verməsi bu cəhətdən yalnışdır.İkinci etiraz etdiyim məqam isə Ə.Məmmədovun haqqında danışılan cümlə üzvünün başqa bir üzvdən asılı olmadığını söyləməsi və məhz bu səbəbdən də “Mutlaq” kəliməsinin  “sərbəst” kimi tərcümə edilməli olduğunu deməsidir.Halbuki,ərəblərin qədim və müasir dil uzmanları öz kitablarında “məfulun mutlaq”-ın feil ,məsdər və feilə bənzər kəlimələrdən ibarət olan cümlə üzvlərindən asılı olduğunu ifadə edən başlıqlar açmışlar.Xülasə,Ə.Məmmədovun 207 və 208-ci səhifələrdə “Məfulun mutlaq” ilə bağlı yazdıqlarının dar məzmunlu olduğunu nəzərə alıb növbəti yazımda haqqında danışılan mövzunu daha geniş şəkildə işləməyi planlaşdırdım.Düşünürəm ki, mövcud boşluğu doldurmaq üçün bu mövzunu ən xırda detallarına qədər yazmağa ehtiyac  var.