Bu mövzudakı ismarıc sayı: 7

[Usuli]

بسم الله الرحمن الرحيم

 

"Elm Tədrisində Mənhəc" adlı məqalədə də zikr edildiyi üzrə elmləri təhsilin müxtəlif hökmləri vardır. Yəni uca Allahın o elmə yönəlik bizdən tələbi nədən ibarətdir.

Ərəb dilini öyrənmənin hökmü nədir?

Bu hər müsəlmanın üzərinə fərzdirmi?

Elm tələbəsinə ərəb dilini hansı səviyədə bilmək yetərlidir? Allahın iznilə bu mövzuda elm əhlinin görüşlərini zikr edəcəyik. Tövfiq Allahdandır.

[Usuli]

İmam Əbu Həmid Əl Ğazali (450-505h/1058-1111 m) "İhyau Ulumid Din" adlı kitabında fərzul kifayə elmləri zikr edərkən deyir:

 

والضربُ الثالثُ : المقدِّماتُ , وهي التي تَجري منه مَجْرى الآلاتِ , كعلْمِ اللغةِ والنحوِ, فإنهما آلةٌ لعلمِ كتابِ اللهِ تعالى وسنةِ نبيِّهِ صلى الله عليه وسلم , وليستِ اللغةُ والنحوُ مِن العلومِ الشرعيةِ في أنفسِهما , ولكن يلزَم الخوْضُ فيهما بسببِ الشرعِ , إذ جاءتِ هذه الشريعةُ بلغةِ العربِ , وكلُّ شريعةٍ لا تظهَر إلا بلغةٍ فيصيرُ تعلُّم تلك اللغةِ آلةً

 

"(Təhsil edilməsi fərzul kifayə olan elmlərdən) Üçüncü qism: Müqəddimə xarakterli elmlərdir.

Bu elmlər "alət" elmləri statusunda olanlardır. "Lüğət" və "Nəhv" elmi kimi. Bu iki elm, uca Allahın Kitabı və Nəbisinin – sallallahu aleyhi və səlləm – sünnətinin bilinməsinə/anlaşılmasına alətdir/vasitədir.

"Lüğət" və "Nəhv" elmi özlüyündə Şəri elmlərdən deyillər. Lakin, Şəriəti öyrənmək üçün onlarla ciddi məşğul olmaq lazımdır. Çünki, bu Şəriət Ərəb dilində gəlmişdir.

Hər Şəriət bir dildə gələr və beləliklə bu dilin öyrənilməsi (şəriətin öyrənilməsi üçün) alət/vasitə olar."

 

Qaynaq: Əbu Həmid Əl Ğazali: İhyau Ulumid Din: 35

Beyrut: Darus Sadir: 2004

[Usuli]

Hənbəli alimlərindən Əhməd İbn Teymiyə (661-728 h/1263-1328 m) ərəb dilini öyrənmək haqda belə deyir:

 

واعلمْ أن اعتيادَ اللغة يُؤثِّر في العقلِ ، والخُلُقِ ، والدِّينِ تأثيرًا قويًّا بيِّنًا ، ويُؤثِّر أيضًا في مُشابهة صدرِ هذه الأمّةِ من الصحابةِ والتابعينَ، ومشابهتُهم تَزيدُ العقلَ والدِّينَ والخُلُقَ

وأيضًا فإنَّ نفسَ اللغةِ العربيةِ مِن الدينِ ، ومعرفتُها فرضٌ واجبٌ ، فإنَّ فهمَ الكتابِ والسنةِ فرضٌ ، ولا يُفهَم إلا بفهمِ اللغةِ العربيةِ ، وما لا يتِمُّ الواجبُ إلا به فهو واجبٌ

 

"Bil ki, dil (ərəb dili) alışqanlığı ağla, əxlaqa və dinə açıq və güclü təsir edir.

Həmçinin bu ümmətin səhabə və tabiundan olan ilklərinə (sələfə) bənzəməyə təsir edir. Onlara bənzəməksə, əqli, dini (həssasiyyəti) və əxlaqı artırar.

Həmçinin ərəb dilinin özü dindəndir. Onun bilinməsi də (kifayə olmaq üzrə) fərzdir, vacibdir. Çünki, Kitab və Sünnətin anlaşılması fərzdir. (Bunlar isə) sadəcə ərəb dilinin bilinməsiylə anlaşılar. Vacibin sadəcə onunla tamamlandığı şey də vacibdir."

 

Qaynaq: İbn Teymiyə: İqtidaus Sıratil Mustəqim li Muxaləfəti Əshabil Cəhim: 469

Riyad: Məktəbətur Ruşd

 

Yenə İbn Teymiyə başqa bir yerdə belə deyir:

 

ومعلومٌ أنَّ " تعلُّمَ العربيةِ ؛ وتعليمَ العربيةِ " فرضٌ على الكفايةِ ؛ وكان السلفُ يؤَدِّبونَ أولادَهم على اللَّحْنِ . فنحنُ مأمورونِ أمرَ إيجابٍ أو أمرَ استحبابٍ أنْ نحفَظَ القانونَ العربيَّ ؛ ونُصلِحَ الألْسُنَ المائلةَ عنه ؛ فيحفَظ لنا طريقةَ فهْمِ الكتابِ والسنةِ ؛ والاقتداءِ بالعربِ في خِطابها . فلو تُرك الناسُ على لحْنِهم كان نقصًا وعيْبًا

 

"Məlumdur ki, ərəb dilinin öyrənilməsi və öyrədilməsi kifayi olan fərzdir. Sələf, ləhnə (dil xətasına) yol verdikləri zaman övladlarını danlayardı.

Bizlər, vacib və ya müstəhəb olaraq ərəb dilinin qaydalarını öyrənməklə və ondan başqasına meyl edən dilləri islah etməklə əmr olunmuşuq ki, bu bizim üçün Kitab və Sünnətin anlaşılması yolunu qorusun və danışıqlarında ərəblərə tabe olmağımızı təmin etsin.

Əgər insanlar ləhnə (dil xətasına) yol verdikləri zaman qınanmasalardı bu nöqsan və ayıb olardı."

 

Qaynaq: Əhməd İbn Teymiyə: Məcmu Fətava: 32/252

Mədinə: 1425/2004

[Usuli]

İmam Əbu Həmid Əl Ğazali (450-505 h/1058-1111 m) "İhyau Ulumid Din" adlı kitabında elm talibinə gərəkli olan miqdar haqqında deyir:

 

فاقتصِرْ مِن شائعِ علْمِ اللغةِ على ما تَفهَم منه كلامَ العربِ وتنطِق به , ومِن غريبِه على غريبِ القرآنِ وغريبِ الحديثِ , ودَعْ التعمُّقَ فيه . واقتصِرْ مِن النحوِ على ما يتعلَّق بالكتابِ والسنةِ , فما مِن علمٍ إلا وله اقتصارٌ واقتصادٌ واستقصاءٌ

 

"..."Lüğət" elminin "yayğın"larından, ərəblərin danışığını anlayacaq və o dildə danışacaq qədərilə kifayətlən.

Bu elmin "ğarib"lərindən (nadir və anlaşılması çətin kəlimələrdən) isə Quranın "ğarib"ləri, Hədisin "ğarib"ləri ilə kifayətlən və bu elmdə dərinləşmə!

"Nəhv" elmində isə, Kitab və Sünnətlə əlaqədar olanlarla kifayətlən.

Elə bir elm yoxdur ki onun iqtisar (ibtidai), iqtisad (orta), istiqsa (ali) mərtəbələri olmasın."

 

Qaynaq: Əbu Həmid Əl Ğazali: İhyau Ulumid Din: 63

Beyrut: Darus Sadir: 2004

[Usuli]

Hənəfilərdən Əbu Bəkr Əl Məraşi (v. 1145 h/1732 m) "Tərtibul Ulum" adlı kitabında nəhv mövzusunda mərtəbələrin həddini bu şəkildə müəyyənləşdirmişdir:

 

والاقتصارُ في النحْوِ مثلُ "الأََنْمُوذَج" , والاقتصادُ فيه "الكافيةُ", بلْ أقولُ: لا بدَّ لبلوغِ مرْتبةِ الاقتصادِ فيه تحصيلُ ما تضمَّنه "مُغْنِي اللَّبِيب" أيضاً

ومَن فاتَه فقدْ فاتَ نِصْفَ النحْوِ, وما زادَ على ذلك استقصاءٌ

 

"Nəhv elmində iqtisar (ibtidai) mərtəbəsi "Əl Ənmuzəc" kimi kitabların məzmunudur.

İqtisad (orta) mərhələ isə "Əl Kafiyə" kitabıdır. Mən deyirəm ki: Nəhv elmində iqtisad (orta) mərtəbəsinə çatmaq üçün həmçinin "Muğnil Ləbib" adlı kitabın təhsil edilməsi də lazımdır.

Kim bu kitabı ihmal edərsə, nəhv elminin yarısını ihmal etmişdir/qaçırmışdır.

Bunlardan daha üst mərtəbədəki kitablar artıq istiqsa (ali) mərhələdir."

 

Qaynaq: Əbu Bəkr Əl Məraşi: Tərtibul Ulum: 216

Beyrut: Darul Bəşairil İslamiyyə: 1408/1988

 

Qeyd: "Əl Ənmuzəc fin Nəhv" Carullah Əz Zəməxşəriyə aid bir kitabdır. Eyni müəllifin "Əl Mufassal" adlı əsərinin müxtəsər şəklidir.

"Əl Kafiyə fin Nəhv" Cəməluddin İbnul Hacibə aid bir kitabdır.

"Muğnil Ləbib an Kutubil Əarib" İbn Hişam Əl Ənsarinin əsəridir.

 

Əbu Bəkr Məraşinin – rahiməhullah – sözləri mərtəbələr arasındakı cizgiləri daha dəqiq ifadə edir.

Elm talibinə lazım olanın iqtisad mərtəbəsi olduğunu söyləmişdik ki, bu mərtəbənin sonu Məraşiyə görə "Əl Kafiyə" səviyyəsidir.

Əlbətdə ki, bunlar ümumiləşdirmələrdir. Elm tələbəsi nəhv mövzusunda özündə gördüyü əskikləri istiqsa mərtəbəsindən olan kitablara nəzər salaraq tamamlaya bilər. Allahın iznilə bu haqda başqa bir mövzuda müzakirə edəcəyik.
 

[Usuli]

Şafilərdən İbnus Salah (577-643 h/1181-1245 m) hədis talibinə ərəbcədən lazım olan miqdar haqqında deyir:

 

قلتُ : فحقّ على طالبِ الحديثِ أنْ يتعلَّمَ مِنَ النَّحْوِ واللُّغَةِ ما يتخلَّصُ بهِ عن شَيْنِ اللَّحْنِ ، والتحريفِ ، ومَعَرَّتِهمَا

 

"Deyirəm: "Nəhv" və "Lüğət" elmlərindən onu ləhn və təhrifin ayıbından və ləkəsindən qurtaracaq qədərini öyrənmək, hədis talibi üzərində bir haqqdır."

 

Qaynaq: İbn Əs Salah: Ulumul Hədis: 217-218

Darul Fikr: 1406/1986

[Xətib Təbrizi]

 

الفصل الخامس والأربعون في علوم اللسان العربي

أركانه أربعة: وهي اللغة والنحو والبيان والأدب . ومعرفتها ضرورية على أهل الشريعة ، إذ مأخذ الأحكام الشرعية كلها من الكتاب والسنة ، وهي بلغة العرب ، ونقلتها من الصحابة والتابعين عرب ، وشرح مشكلاتها من لغتهم ، فلا بد من معرفة العلوم المتعلقة بهذا اللسان لمن أراد علم الشريعة . وتتفاوت قي التأكيد بتفاوت مراتبها في التوفية بمقصود الكلام حسبما يتبين في الكلام عليها فناً فناً . والذي يتحصل أن الأهم المقدم منها هو النحو ، إذ به يتبين أصول المقاصد بالدلالة فيعرف الفاعل من المفعول والمبتدأ من الخبر، ولولاه لجهل أصل الإفادة . وكان من حق علم اللغة التقدم ، لولا أن أكثر الأوضاع باقية في موضوعاتها، لم تتغير بخلاف الإعراب الدال على الإسناد والمسند والمسند إليه ، فإنه تغير بالجملة ولم يبق له أثر . فلذلك كان علم النحو أهم من اللغة ، إذ في جهله الإخلال بالتفاهم جملة ، وليست كذلك اللغة . والله - سبحانه وتعالى - أعلم وبه التوفيق.

 

Qırx beşinci fəsl; Ərəb dili elmləri haqqında

 

Ərəb dilinin başlıca tərkib hissələrinin sayı dörddür. Onlar aşağıdakılardır:

1.         Leksika.

2.         Qarammatika.

3.         Stilistika.

4.         Ədəbiyyat

Şəri əhkamların qaynağının Quran və sünnət olduğuna görə, Quran və sünnətin də Ərəb dilində və onları da nəql edənlərin ərəb olduğuna görə və Quran və sünnətin anlaşılması çətin olan tərəflərinin şərhi ərəblərin dilində olduğuna olduğuna görə, şəriət elmini murad edən kəsin bu dil ilə əlaqəli elmlərə arif olması labüd olduğuna görə şəriət bilicilərinə Ərəb dilini bilmək zəruridir.Cümlənin mənası bu dörd elm dayanıq olaraq çeşid-çeşid açıqlandığı üçün cümlənin mənasını tam təmin etmə baxımından bu elmlərin mərtəbələrinin fərqlənməsi ilə bu elmlər, şübhəsiz ki, biri-dəgərindən fərqlənir.Burdandan doğan nəticə bu elmlərdən öncə öyrənilməsi ən mühüm olan elmin Qrammatika (Nahv) olmasıdır, çünki bu elm ilə sözlərin mənalarındakı məqsədlərin əslləri bilinir, fail tamamlıqdan , mübtəda xəbərdən seçilir. Əgər o elm olmasa, ifadənin əsli bilinməz. Leksikologiya elminin də ilkin olaraq ona öyrənilməyə başlamasına hüququ çatır. Əgər bir çox sözün quruluşu öz heyətlərində qorunub saxlanılmasaydı,isnad,müsnəd və müsnəd ileyhə dəlalət edən irabın fərqliliyi ilə onların qrammatik hal şəkilçiləri  dəyişməzdi və o, büsbütün dəyişərdi və onun heç bir nişanı belə qalmazdı. Nəhv elmini bilməmək tam olaraq bir-birini anlamağa xələ gətirdiyi üçün bu səbəbdən nəhv elmi leksikologiya elmindən daha mühimdir. Leksikologiya elmində isə durum belə deyildir. Allah Subhanəhu Təalə daha yaxşı bilir və müvəffəqiyyət onun ilə birlikdədir.
 

Qaynaq:Abdur Rahmən bin Xaldun:Muqaddimə:469

Darul kutub ilmiyyə:2009

[Usuli]

Hənəfi fiqhinin ən geniş qaynaqlarından sayılan "Tatarxaniyyə" kitabının müəllifi Fəriduddin Alim bin Əl Ala Əl İndərpati (v. 786 h/1384 m) Ərəb dili öyrənməyin kifayi fərzlərdən olduğunu deyir:

 

وعلمُ اللُّغة التي هو آلة تحصيل العلم بالشرعيات ، وكذا العلم بالناسخ والمنسوخِ ، والعامِّ والخاص مما في أصول الفقه ، وعلمِ القراءة ، ومخارجِ الحروف ، والعلمُ بالأخبارِ وتفاصيلِها ، والآثارِ وأسامِي رجالِها ، ورواتِها ، ومعرفة المسنَدِ مِن المرسَل ، والضعيفِ والقوي منها ، كلُّها مِن فرُوض الكفاية

 

"Şəri elmlərin öyrənilməsi üçün bir vasitə olan Lüğət elmi (Ərəb dili), Nasix və Mənsux elmi, Fiqh üsulundan Amm və Xassı bilmək, Qiraət və hərflərin məxrəcləri elmi, xəbərlər və onların təfsilatını bilmək, hədislər, hədislərin rical və raviləri haqqında bilgi, müsnədi mürsəldən, zəifi güclüdən ayıra bilmək, bütün bu sayılanlar kifayi fərzlərdəndir."

 

Qaynaq: Fəriduddin Alim bin Əl Ala: Əl Fətəvət Tatarxaniyyə: 18/280

Deobənd: Məktəbətu Zəkəriyyə: 1431/2010