Bu mövzudakı ismarıc sayı: 6

[Zeynul Abidin]

Adı və nəsəbi:

 

Yəhya bin Şərəf bin Murri bin Həsən bin Hüseyn bin Muhəmməd bin Cümə Hizam, Əl Həvrani Ən Nəvəvi, Əş Şafi.

Künyəsi Əbu Zəkəriyyə, ləqəbi Muhyiddindir. Böyük babalarından olan Hizama nisbətdə “Hizami”, Dəməşq ətrafındakı Həvran məntəqəsinə nisbətdə “Həvrani”, Şam kəndlərindən olan, indiki Suriya ərazisindəki doğulduğu Nəva kəndinə nisbətdə “Nəvəvi” adlanır.

Şeyxul İslam, hafiz, fəqihlər sultanı, zahid bir zat, namı tanıdılmağa ehtiyac duymayacaq dərəcədə məşhurdur. Allahın rəhməti və ridvanı üzərinə olsun!

[Zeynul Abidin]

Doğumu və yetişməsi:

 

İmam, hicri 631-ci (miladi 1233) ildə Məhərrəm ayının ortalarında, Suriyanın Nəva kəndində anadan olub. On yaşında ikən zamanının mütasavviflərindən olan Şeyx Yasin bin Yusuf Əl Mərakişi belə bir hadisəyə şahid olur: Uşaqlar kiçik Yahyanı oynamağa çağırır. Lakin o, Quran oxumağı tərcih edir. Bundan təsirlənən Şeyx Yasinin qəlbində kiçik Yəhyaya sevgi əmələ gəlir.

Bunu görən şeyx Yasin, Quran oxudacaq birisini gətirərək ona deyir:

“Bu uşağa sahib çıx. Ona öyrət, ondan usanma. Ümid edirəm ki, bu uşaq zamanının ən zahidi və ən alimi olacaq.

Qari deyir: “Sən münəccimsən?”

Şeyx Yasin: “Yox münəccim deyiləm, sadəcə olaraq bu sözləri Allah dilimdən tökdü” deyir.

Saleh bir ailədə böyüyən Nəvəvi kiçik yaşlarında Qurani Kərimi əzbərləyir, ilkin zəruri elmləri əldə edir. On doqquz yaşında atasıyla birgə Dəməşqə gələrək oradakı Ravahiyyə mədrəsəsinə yerləşir. İki ilə yaxın bir müddətdə o mədrəsədə qalır, orda elm tələb edir. Bu iki il ərzində yalnız mədrəsə tərəfindən verilən az miqdar yeməklə kifayətlənir, yaşından böyük bir fəzilətə və zühdə sahib bir həyat yaşayır.

Əbu İshaq Əş Şirazinin “Ət Tənbih” kitabını dörd ay yarıma əzbərləyir. Daha sonra isə eyni müəllifin “Əl Muhəzzəb” kitabının dörddəbirini, qaynaq hədis kitablarının bəzilərini, şeyxi Kəmaluddin İshaq bin Əhməd Əl Məğribinin yanında əzbərləyir. Daha sonra atasıyla Həccə gedir.

İmam Nəvəvi elm tələbəsi olduğu dönəmdə bir gündə on ikiyə yaxın elmdən dərs almışdır. Özü tələbəlik illərində bu elmlərdən dərs aldığını deyir:

1. İki dərs İmam Ğazalinin fiqhdə təlif etdiyi “Əl Vasit” kitabından

2. Bir dərs Əbu İshaq Əş Şirazinin fiqhdən yazdığı “Əl Muhəzzəb” kitabından

3. Buxari və Müslimin səhihlərinin cəmindən bir dərs

4. Bir dərs Müslimin səhihindən

5. Bir dərs İbn Cinninin “Əl Lüma” kitabından

6. Bir dərs İbn Sikkitin “İslahul Məntiq” kitabından

7. Bir dərs Sarf elmindən

8. Bir dərs Fiqh üsulundan

9. Bir dərs Rical elmindən

10. Bir dərs Üsuluddindən

 

Bu elmlərdən ziyadə özü daim mütaliə edər, vaxtının qədrini bilərdi. Zamanının məşhur şeyxlərindən dərs almış, elm məclislərindən bacardığı qədər faydalanmışdır. Vaxt mövzusunda çox qənaətçil olan İmam Nəvəvi, yanına gələn ziyarətçilərin belə boş durmaması üçün onlara bir kitab verər, onu məşğul etməyib oxumalarını tələb edərdi.

İmam Nəvəvi ibadətdə də yaşıdlarını üstələmiş, onlardan xeyli irəli getmişdir. Özü deyir: “Ravahiyyə mədrəsəsində qızdırma içində olduğum bir gecə idi. Atam və bəzi qohumlarım da yanımda idilər. Hamısı yatmışdı. Mən də xəstəliyin verdiyi yorğunluq səbəbiylə uzanıb qalmışdım. Birdən birə özümdə bir gümrahlıq hiss etdim. Ayağa qalxıb zikr etməyə başladım. Elə bu anda mədrəsənin hovuzunda gözəl simalı bir şeyxin dəstəmaz aldığını gördüm. Dəstəmazını bitirdikdən sonra yanıma gəlib dedi:

“Ey övlad! Gecənin bu saatında ata və qohumlarını zikr edərək narahat etmə”

Dedim:

“Ey şeyx! Sən kimsən?”

Dedi: “Mən sənə nəsihət edən biriyəm, kim olduğuma fikir vermə”

İmam Nəvəvi deyir:

“İblis olduğu ürəyimə damdı. Əuzu billəhi minəşşeytanir racim dedim və daha yüksək səslə zikr etdim. Həmən şeyx məndən uzaqlaşıb qapıya doğru getdi. Atam səsimə qalxıb səbəbin sordu. Olanları danışdım. Təəccübləndi. Qapıya doğru getdik qapı bağlı idi.”

Ömrünü elmə verən İmam Nəvəvi, Şeyx Əbu Şamədən sonra Dəməşqdəki “Darul Hədisil Əşrəfiyyə” mədrəsəsində şeyxlik edir, dərs verir və alimlər yetişdirir.
 

[Zeynul Abidin]

Məşhur şeyxləri:

 

İmam Nəvəvinin bir çox şeyxləri olub. Biz ən məşhurlarını zikr etməklə kifayətlənəcəyik.

1. İmam, zahid Əbu İbrahim İshaq bin Əhməd bin Osman Əl Məğribi. İmam Nəvəvinin fiqhdə ilk şeyxidir. İmam Nəvəvi onun xidmətində durar, çoxca öyər və hər məclisdə boynunda onun minnətinin olduğunu vurğulardı.

2. Əbu Muhəmməd Abdurrahman bin Nuh bin Muhəmməd bin İbrahim bin Musa Əl Maqdisi Əd Dəməşqi. Bu şeyxindən də fiqh elmini almışdır.

3. İmam müfti Əbu Hafs Ömər bin Əsad bin Əbi Ğalib Ər Ribii Əl İrbili. Fiqhdə şeyxlik edib.

4. İmam Əbul Həsən Əs Səllar bin Əl Həsən Əl Hələbi. Bu da fiqh aldığı şeyxlərindəndir.

5. Tacuddin İbnul Firkəh.

6. Əbu Şamə Əl Maqdisi Əş Şafi.

7. Şeyx Yasin bin Yusuf Əl Mərakişi. Tasavvuf təriqətində şeyxidir. Zəhəbinin də dediyi kimi, İmam Nəvəvi tez tez bu şeyxini ziyarət edər, onun bərəkətini umardı.

8. Əbu İshaq İbrahim bin İsa Əl Muradi Əl Əndəlusi Əş Şafi. Bu şeyxindən hədis mənaları elmini almışdır.

9. Hafiz Zeynuddin Əbul Bəqa Xalid bin Yusuf bin Sad Ən Nablusi. Rical elmini aldığı şeyxlərindəndir.

10. Diya İbn Təmməm Əl Hənəfi. Ondan hədis dinləmiş və hədislə bağlı elmləri almışdır.

11. Fəxruddin Əl Maliki. Ondan dil elmini almışdır.

12. Əbul Abbas Əhməd bin Salim Əl Misri Ən Nəhvi. Bu şeyxindən də nəhv və sarf elmlərini almışdır.

13. Məşhur "Əlfiyyə" sahibi İbn Malik Ən Nəhvi Əş Şafi. Ondan özünün təlifatı olan əsərlərindən dərs almışdır.

14. Qadi Əbul Fəth Ömər bin Bundar bin Ömər bin Əli Ət Tiflisi Əş Şafi. Fəxruddin Ər Razinin fiqh üsulundan yazdığı məşhur "Əl Muntəxab" əsərini, eləcə də İmam Ğazalinin "Əl Mustasfa" əsərinin bir hissəsini bu şeyxinin yanında oxumuşdur.

15. Dəməşq qazilərinin qazisi İzzuddin Əbul Məfaxir Muhəmməd bin Abdilqadir bin Abdilxaliq bin Əs Saiğ. Bu şeyxindən də fiqh üsulu elmini almışdır.

16. Əbu İshaq İbrahim bin Əli bin Əhməd bin Fadl Əl Vasiti.

17. Əbu İshaq İbrahim bin Ömər bin Nasr Əl Vasiti.

18. Əbul Abbas Əhməd bin Abdid Daim Əl Maqdisi. Hər ikisi hədis şeyxləridir.

19. Əbu Muhəmməd İsmail bin İbrahim bin Əbil Yusr Ət Tənuxi.

20. Əbu Muhəmməd Abdurrahmən bin Salim bin Yəhya Əl Ənbari.

21. Əbul Fərəc Abdurrahmən bin Əbi Amr Muhəmməd bin Əhməd bin Qudamə Əl Maqdisi.

22. Şərəfuddin Əbu Muhəmməd Abduləziz bin Əbi Abdillah Muhəmməd bin Abdilmuhsin Əl Ənsari.

23. İmaduddin Əbul Fədail Abdulkərim bin Abdissaməd bin Əl Hərastani

24. Hafiz Əbul Fadl Muhəmməd bin Muhəmməd bin Muhəmməd Əl Bəkri.

25. Əbu Zəkəriyya Yəhya bin Əbil Fəth Əl Hərrani Əs Sayrafi.
 

[Zeynul Abidin]

Məşhur tələbələri:

 

İmam Nəvəvinin tələbələrinin, onun elm bulağından su içənlərin sayını əhatə etmək çətin bir şeydir. Biz sadəcə olaraq ən məşhurlarını zikr etməklə kifayətlənəcəyik.

1. Allamə Əlauddin İbnul Attar.

2. Əbul Abbas Əhməd bin Musab.

3. Mühəddis Əbul Abbas Əhməd bin Fərah Əl İşbili.

4. Raşiduddin İsmail bin Osman bin Abdilkərim bin Əl Muəllim Əl Hənəfi.

5. Əbu Abdillah Muhəmməd bin Əbil Fəth Əl Hənbəli.

6. Şihabuddin Əhməd bin Muhəmməd bin Abbas bin Cəvan.

7. Fəqih Əbul Abbas Əhməd Əd Darir Əl Vasiti Əl Xalləl.

8. Nəcmuddin İsmail bin İbrahim bin Salim Əl Xabbəz.

9. Şeyx Cibril Əl Kurdi.

10. Şeyx Camal Rafi Əs Samidi.

11. Əl Əmin Salim bin Əbid Durr.

12. Fəqih Qadi Cəmaluddin Süleyman bin Amr bin Salim Əz Zuri.

13. Qadi Sadruddin Əbul Fadl Süleyman bin Hilal bin Şibl Əl Cəfəri Əl Həvrani Əd Dəməşqi Əş Şafi.

14. Əbul Fərəc Abdurrahmən bin Muhəmməd bin Abdilhəmid bin Abdilhadi Əl Maqdisi.

15. Abdurrahim bin Muhəmməd bin Yusuf Əs Səmənnudi.

16. Fəqih Əbu Hamid Abdulmahmud bin Abdissalam bin Hatim bin Əbi Muhəmməd bin Əli Əl Bali.

17. Əlauddin Əli bin Eyyub bin Mansur Əl Maqdisi.

18. Allamə Ziyauddin Əbul Həsən Əli bin Salim bin Rabiə Əl Ənsari Əl Əzrai Əş Şafi.

19. Əlauddin Əli bin Osman bin Hassan bin Məhasin Əd Dəməşqi Əş Şağuri.

20. Əbul Həsən Əli bin Muhəmməd bin Muvəffəq bin Mansur Əl Yəməni Əş Şafi.

21. Bədruddin Muhəmməd bin İbrahim bin Sadullah bin Cəmaə.

22. Şəmsuddin Muhəmməd bin Əbi Bəkr bin İbrahim bin Abdirrahmən bin Nəqib.

23. Şihabuddin Muhəmməd bin Abdilxaliq bin Osman bin Muzhir Əl Ənsari Əd Dəməşqi.

24. Əbu Abdillah Muhəmməd bin Ğalib bin Yunus bin Şubə

25. İmam Nasiruddin Əbul Fəth Mansur bin Nəcm bin Zəbban.

26. Hibətullah bin Abdirrahim Bin İbrahim bin Əl Barizi.

27. Əbu Yusuf Yaqub bin Əhməd bin Yaqub Əl Hələbi Əş Şafi.

28. Yusuf bin Hərb Əl Həsəni Əl Məkki Əl Mardini.

29. Hafiz Cəmaluddin Yusuf bin Əz Zəkiy Abdirrahmən Əl Mizzi.

30. Əbul Fədl Yusuf bin Muhəmməd bin Abdillah Əl Misri.
 

[Zeynul Abidin]

Əsərləri:

 

İmam Nəvəvi bir çox sahədə faydalı əsərlər təsnif etmişdir. Onlardan bəziləri aşağıdakılardır:

 

Fiqh sahəsində:

 

İmamın fiqh elmidən yazdığı kitabları iki qismə bölmək olar. Tamamladığı kitablar və ya ölümü və digər səbəblərə görə tamamlaya bilmədiyi kitablar.

 

Tamamladığı kitablar aşağıdakılardır:

 

1. Minhəcut Talibin. İmam Rafiinin yazdığı “Əl Muharrar” isimli kitabın ixtisarıdır. Bu kitabda “Əl Muharrarı” ixtisar etməklə bərabər İmam Rafiinin bəzi seçimlərinə dəqiqlik gətirib, öz tərcihlərini qeyd etmişdir.

2. Ravdatut Talibin. İmam Rafiinin “Fəthul Əziz” kitabının ixtisarıdır.

3. Təshihut Tənbih. İmam Şirazinin "Ət Tənbih" kitabındakı məsələlərin təhqiqi mövzusundadır.

4. Təhrirut Tənbih.

5. Əl İdah fil Mənasik. Həcc və Həclə əlaqəli məsələlər fiqhində yazılmış kitabdır. Öz sahəsində tayı bərabəri olmayan bir təlifdir.

6. Ət Tərxis fil İkrami vəl Qiyam (İnsanlar üçün ayağa qalxmanın cəvazı haqdadır).

7. Ruusul Məsəil.

8. Əl Fətəva (Tələbəsi İbn Attar tərəfindən toplanmışdır).

 

Vəfatı və digər səbəbdən tamamlaya bilmədiyi kitablar aşağıdakılardır:

 

9. Əl Məcmu. Əbu İshaq Əş Şirazinin "Əl Muhəzzəb" kitabına verdiyi şərhdir. Muqaran fiqh sahəsində əvəzolunmaz kitabdır. Riba bölümünə kimi yazmış, əcəli səbəbiylə bitirə bilməmişdir. Kitabı Şeyxulislam Təqiyyuddin Əs Subki təkmil etmişdir.

10. Kitabut Təhqiq. Müsafir namazına kimidir.

11. Ət Tənqih. Namaz fəslinə qədərdir.

12. Dəqaiqur Ravda. Namaz bölümünün bir qisminə kimidir.

13. Dəqaiqul Minhəc. Müəllifi olduğu "Minhəcut Talibin" kitabında qərib mənalı sözlərin açıqlanması mövzusundadır.

14. Qismətul Ğanəim.

15. Muxtasaru Qismətil Ğanəim.

16. Əl Muntəxab.

17. Muxtasarut Tənbih.

 

Hədis elmindən:

 

Bu elmdən yazdığı kitabları da fiqh sahəsində yazdığı kitabları kimi iki qismə bölmək olar:

 

Hədis sahəsində tamamladığı kitablar. Onların bir qismi aşağıdakılardır:

 

18. Şərhu Sahihil Muslim. İmam Muslimin "Səhih"inə verdiyi şərhdir. Bu sahədə baş vurulacaq möhtəşəm kitabdır.

19. Muxtasaru Sahihil Muslim.

20. Riyadus Salihin. Tanıdılmağa ehtiyacı olmayacaq qədər məşhur kitabdır.

21. Əl Ərbəun Ən Nəvəviyyə. Məşhur qırx hədis kitabıdır.

22. İrşadu Tulləbil Həqaiq. Hədis üsulundandır.

23. Ət Təqrib.

24. Ət Təysir fi Mərifətis Sunənil Bəşirin Nəzir.

25. Camius Sunnə.

 

Vəfatı və digər səbəblərlə tamamlaya bilmədiyi kitablar aşağdakılardır:

 

26. Ət Təlxis. Buxarinin "Səhih"inə verdiyi şərhdir. Elm fəslinə qədərdir. Yaxud da İman fəslinə qədərdir.

27. Əl İcaz. Əbu Davudun "Sünən"inə verdiyi şərhidir. Dəstəmaz fəslinin ortalarına kimidir.

28. Əl İmla. "Əməllər niyyətlərə görədir" hədisinin şərhidir.

29. Əl Xülasə. Əhkam hədisləri mövzusundadır. Zəkat fəslinin bir hissəsinə kimidir.

 

Təracim, mənaqib, tarix və rical elmindən:

 

30. Təhzibul Əsməi vəl Luğat.

31. Tabəqatul Fuqaha.

32. Əl Mubhəmət. Xatib Bağdadinin "Tarix"inin ixtisarıdır.

33. Mənaqibuş Şafi. İmam Şafinin həyatı və fəziləti haqdadır.

34. Muxtasaru Usdil Ğabə.

35. Muxtasarut Tabaqatiş Şafiiyyə. İbn Salahın "Tabaqat"ının ixtisarıdır.

 

Tasavvuf və ədəb elmindən:

 

36. Ət Tibyan fi Ədəbi Həmələtil Quran. Quran tələbələrinin ədəbi haqdadır.

37. Bustənul Arifin. Təsəvvuf elmindən və sufilik ədəbindəndir.

38. Tuhfətu Tulləbil Fədail.

39. Muxtəsaru Ədəbil İstisqa.

40. Ədəbul Mufti vəl Mustəfti.

 

Başqa sahədəki əsərləri:

 

41. Risalətul Məqasid. Kəlam/Əqidə və tasavvuf elmindəndir.

42. Mənaratul Huda fil Vəqfi vəl İbtida. Təcvid elmindəndir.

43. Ğaysun Nəf fil Qiraətis Səb. Quranın yeddi qiraəti haqdadır.

44. Fədlul Qiyam li Əhlil İlm.

45. Tuhfəyul Valid və Buğyətur Raid.

46. Əl Əzkar. Zikrlər məcmusdur.

47. Ət Tibyan vəl Məvaiz.

48. Muxtasarut Tibyani vəl Məvaiz.

49. Miratuz Zaman fi Tarixil Əyan.

50. Əl Mubhəm alə Hurufil Mucəm.
 

[Zeynul Abidin]

Alimlərin onun haqqında dedikləri:

 

Cəlaluddin Əs Suyuti "Tabaqatul Huffaz" adlı əsərində deyir:

 

الإمام الفقيه الحافِظ الأوْحد القدْوة شيخ الإسلام عَلَم الأولياء محيي الدين أبو زكريا يحيى بن شرَف بن مرِي الحِزامي الحوْراني الشافعي

كان إماماً بارعاً حافظاً متقِناً , أتقن علوماً شتّى وبارك الله في علمِه وتصانيفه لحُسن قصدِه وكان شديدَ الورعِ والزّهدِ أمّاراً بالمعروف ناهِياً عن المنكَر تهابه الملوك , تاركاً لجميعِ ملاذ الدّنيا ولم يتزوّج وولِي مشيَخة دارِ الحديثِ الأشرَفية بعد أبي شامةَ فلمْ يتناولْ منها دِرهما

 

"İmam, fəqih, hafiz, zamanının vahidi, örnək şəxsiyyət, Şeyxulislam, övliyaların öndəri, Muhyiddin Əbu Zəkəriyya Yəhya bin Şərəf bin Murriy Əl Hizami Əl Həvrani Əş Şafi.

İmam, bacarıqlı, hafiz, itqan sahibi birisi idi. Bir çox elmlərdə dərinləşmiş, gözəl niyyəti üçün Allah ömrünə və yazdıqları əsərlərinə bərəkət vermişdir.

Çox təqva və zühd sahibi idi. Yaxşılığa əmr edər, pisliklərdən çəkindirərdi. Şahlar ondan çəkinərdilər. Dünya ləzzətlərini tərk etmiş birisi idi. Evlənməmişdi.

Şeyx Əbu Şamədən sonra "Darul Hədisil Əşrafiyyə"də şeyxlik etmiş, ordan bir dirhəm belə almamışdır."

 

Şeyx Tacuddin Əs Subki deyir:

 

شَيخ الإسلام أستاذ المتأخِّرين وحجة الله على اللاحقين والداعي إلى سبيلِ السّالفين...

لهُ الزّهد والقَناعة ومتابعة السالفين مِن أهل السّنة والجَماعة والمُصابرة على أنواعِ الخير لا يصرِف ساعة في غير طاعةٍ , هذا مع التفنُّن في أصناف العلوم فِقها ومتونَ أحاديث وأسماءَ رجالٍ ولغةً وتصوُّفا وغير ذلك

 

"Şeyxulislam, mütəaxxirinlərin/son dönəm alimlərinin ustadı, özündən sonra gələnlərə Allahın bir hüccəti, sələfin yoluna dəvət edən birisi idi.

Zühd və qənaət sahibi, Əhli Sünnə vəl Cəmaatdan olan sələfə tabe birisi idi.

Cürbəcür xeyr işlərə səbrlə yönələr, bir saatını belə xeyir əməl etmədən keçirməzdi.

Bütün bunlar onun fihq, hədis mətnləri, rical ismləri, dil və tasavvuf və bu imi elmlərdə dərinləşməsindən əlavə şeylərdir."  (Tabəqatuş Şafiyyətil Kubra)

 

Yenə şeyx Tacuddin Əs Subki atası Şeyxulislam Təqiyyuddin Əs Subkinin, "Darul Hədisil Əşrəfiyyə"də yerləşdiyi vaxtı gecələr təhəccüdə qalxdıqda şer olaraq bu cür dediyini nəql edir: 

 

  وفي دار الحديث لطيف معنى ...... على بسط لها أصبو وآوي

عسى أني أمس بحر وجهي ...... مكانا مسه قدم النواوي

 

"Darul Hədisdəki xalçaların üzərində

Çox incə mənalar var onlara tərəf şövqlə yönəlir və həsrətlə yanaşıram

Ümid edirəm ki üzümlə

Nəvəvinin ayağı dəyən yerlərə toxunaram" (Tabəqatuş Şafiyyətil Kubra)

 

Tələbəsi şeyx Aləuddin İbnul Attar deyir:

 

ثُم اشتغَل بالتصنيفِ والاشتِغال و الإفادةِ والمُناصَحةِ للمُسلمينَ ووِلاتِهم مع ما هُوَ عليْه مِن المُجاهدةِ بنفْسِه ، والعملِ بدقائق الفقه والاجتهاد على الخروج من خلاف العلماء ، وإنْ كان بعيدَ المراقَبة لأعمالِ القلوبِ وتصفيَتِها مِن السوء ، يحاسِب نفسَه على الخطْوة بعد الخطوة، وكان محقِّقاً في علمِه وفُنونِه مدقِّقاً في علمِه ولفنونه حافظاً لحديثِ رسول الله صلى الله عليه وآله  وسلم عارِفاً بأنواعِه كلِّها مِن صحيحِه وسقيمِه وغريبِ ألفاظِه وصحيح معانيه واستنباطِ فقهِه حافظاً المذهب الشافعي وقواعِده وأصولِه وفروعِه، ومذاهب الصحابة والتابعين ، واختلاف العلماء ووِفاقهم وإجماعهم ، وما اشتهر مِن ذلك جميعِه، ومازال سالكاً في كل ذلك من طريقة السلف

 

"Daha sonra, öz nəfsi ilə mücadələ etməklə birgə, kitab yazmaq, elmlə məşğul olmaq, insanlara fayda vermək, müsəlmanlara və başçılarına nəsihət etmək, , fiqhin dəqiq məsələləri və alimlərin xilafından çıxmaq yönündə çalışmalarla  məşğul oldu.

Baxmayaraq ki qəlb əməllərinin muraqabəsi və onları pisliklərdən təmizləmə yönündə olduqca həssas idi, addım başı nəfsini hesaba çəkərdi.

Elmində və öyrəndiyi sahələrdə təhqiq və tədqiq edən birisi idi. Allah Rəsulunun – sallallahu aleyhi və əlihi və səlləm – hədisinin hafizi, onların səhihi və zəifi, qəribə ləfzləri, səhih mənaları və üzərinə bina olunan fiqhi hökmlərin istinbatı sahəsində alim və arif idi.

Şafi məzhəbinin, məzhəbin qaydalarının, üsulunun və fəri məsələlərinin hafizi idi. Həmçinin səhabə və tabiun məzhəblərini, alimlərin ixtilafını və ittifaqını, eləcə də icma etdikləri məsələləri bilirdi. Bütün bu sadalanan məsələlərin məşhur olanlarını da çox dəqiq şəkildə əhatə etmişdi. Bu sadalananların hər birində  sələfin yolunu tutardı." (Tuhfətut Talibin fi Tərcəmətil İməmin Nəvəvi)

 

Şafilərdən İmaduddin İbn Kəsir deyir:

 

وقد كان مِن الزهادة والعبادة والوَرْع والتحَرِّي والانجِماحِ عن النّاس على جانبٍ كبيرٍ لا يقدِر عليه أحدٌ مِن الفُقهاءِ غيرُه وكان يصوم الدهرَ ولا يجمَع بين إداميْنِ وكان غالبُ قوتِه مِمّا يحمِله إليه أبوه مِن نوى وقد باشر تدريسَ الإقبالية نيابةً عن ابن خِلكان , وكذلك ناب في الفَلكيّة والركنية وولِي مشيخةَ دارِ الحديثِ الأشرَفِية , وكان لا يضَيِّع شيئا مِن أوقاتِه وحجَّ في مدَّة إقامتِه بدمشقَ , وكان يأمُر بالمَعروفِ وينهَى عن المنكَرِ للمُلوكِ وغيرِهم

 

"Zühd, ibadət, təqva, ehtiyatlı davranma və insanlardan uzaq durmaqda özündən başqa heç bir fəqihin qət edə bilmədiyi qədər yol qət etmişdi. İl boyu oruc tutar, iki növ yeməyi bir arada cəm etməzdi. Ən çox yediyi yemək, atasının Nəvadan gətirdiyi yemək idi.

“Əl İqbaliyyə” mədrəsəsində İbn Xilkanın yerinə dərs vermişdir. Həmçinin “Əl Fələkiyyədə” və “Ər Rukniyyədə” tədris etmişdir. “Darul Hədisil Əşrəfiyyə”də şeyxlik etmişdir.

Vaxtını boş yerə itirməzdi. Dəməşqdə qaldığı müddətdə Həccə getmişdi. Şahlara və başqalarına yaxşılığı əmr edər, onları pisliklərdən çəkindirərdi." (Əl Bidəyə vən Nihəyə)
 

[Zeynul Abidin]

Mənaqibi:

 

Tələbəsi İbn Attar Şeyx Vəliyyuddin Əbul Həsəndən nəqlən deyir:

 

قال : كنت مريضاً بمرضٍ يسمّى (النقرس) في رِجلي فعادني الشيخ محيي الدين - قدّس الله روحه - العزيز فلمّا جلَس عندي شرَع يتكلّم في الصّبر قال : فكُلّما تكلّم جعَل الألم يذهَب قليلاً قليلاً فلمْ يزَل يتعَلّم فيه حتى زال جميع الألم ، وكأنْ لمْ يكُنْ قط , وكنت قبلَ ذلك لمْ أنَمْ الليل كلَّه مِن الألم ، فعرَفت أنّ زوالَ الألَم مِن بركتِه رضِي الله عنه

 

"Belə dedi: Ayağımdan "nuqrus" xəstəliyinə tutulmuşdum. Əzizimiz Şeyx Muhyiddin – qaddəsAllahu ruhəh – məni ziyarət üçün gəldi. Yanımda oturduğu zaman səbr haqda danışmağa başladı. Hər danışdığında ağrı yavaş yavaş çəkilirdi. Ondan bütün ağrı gedənə qədər faydalandım. Sanki heç ağrı olmamışdı. Bundan öncə ağrı əlindən bütün gecəni yata bilmirdim. Bildim ki ağrının getməsi, onun – radiyAllahu anhu – bərəkətindəndir." (Tuhfətut Talibin fi Tərcəmətil İməmin Nəvəvi)

 

Şeyx Səxavi deyir:

 

ومِن مكاشفاتِه ما حكى الزّين عمر بن الوردي في ترجَمة الشمس ابنِ النقيبِ مِن تاريخِه ، إنه قال : دخَلت وأنا صبِي على النّووي رحِمه الله " يعني في أيام اشتغاله عليه " ، فقال لي : أهلاً بقاضي القضاة ، قال : فنظرت فلم أجد عنده أحدا غيري ، فقال لي : اجلس يا مدرّس الشامية

 

"İmam Nəvəvinin kəramət olaraq gələcəyi görməsindən biri də Zeynuddin Ömər bin Əl Vərdinin, öz "Tarix"ində Şəmsuddin İbn Nəqibin tərcümeyi halında zikr etdiyi qissədir. İbn Nəqib deyir: "Uşaq ikən Nəvəvinin yanına girdim – Nəvəvinin yanında dərs aldığı anları qəsd edir – mənə belə dedi: "Xoş gəldin ey qazilər qazisi. " İbn Nəqib deyir: "Ətrafa baxdım. Məndən başqa kimsə yox idi. Daha sonra mənə belə dedi: "Otur ey "Şamiyyə" mədrəsəsinin müəllimi".(Əl Mənhəlul Azbur Raviy fi Tərcəməti Qutbil Əvliyəin Nəvəvi)

 

İbn Nəqib sonradan İmam Nəvəvinin dediyi kimi "Qazilər qazisi" rütbəsini alır. Həmçinin "Şamiyyə"də dərs verir.

 

Yenə Şeyx Səxavi, Şərəf Əl Barizidən belə dediyini nəql edir:

 

 رأيْت النّووي في النوْم فسألتُه عن صومِ الدهر ، فقال : فيه اثنا عشر قولاً للعلماء ، قال: فأقمت حولاً حتى اجتمعَتْ لي ، ولم أجِدها مجموعة في كتاب

 

"Nəvəvini yuxuda gördüm və ondan il boyu orucun hökmünü sordum. Mənə "Bu haqda alimlərin on iki görüşü var" dedi.  Bir il araşdırdım. Bütün qövlləri tapdım. Heç bir kitabda cəm edilməmişdilər." (Əl Mənhəlul Azbur Raviy)

 

İmam Nəvəvinin – rahiməhullah – mənaqibindən biri də dövlət başçılarına və sultanlara qarşı sərt olması idi. Onun zamanının sultanlarına "yaxşılığa əmr etmək və pisliklərdən çəkindirmək" məzmunlu məktublarını Tələbəsi İbnul Attarın "Tuhfətut Talibin" adlı əsərində tapmaq mümkündür. Biz isə İmamla Zahir Bebars arasında keçən bir söhbəti qeyd etməklə kifayətlənirik:

 

Zahir Bebars Şamda tatarlara qarşı savaşa çıxarkən alimlərdən, tatarlara qarşı savaşmağa güc yetirmək üçün insanların mallarından götürmənin caiz olması haqda fətva istəyir. Bu barədə Şam fəqihlərinə yazır və onların razılığını alır. Zahir Bebars "Kimsə qaldımı?" deyə soruşur.  Ona "Bəli Şeyx Muhyiddin Ən Nəvəvi qalıb" deyilir. Bebarsın çağırması üzərə İmam Nəvəvi gəlir.

Zahir Bebars: Fəqihlərlə birgə imza at!

İmam Nəvəvi: Atmaram.

Zahir Bebars: Səbəb nədir?

İmam Nəvəvi: Mən bilirəm ki, sən əmir Bundaqdar yanında qulluqçu idin. Sənin heç bir malın yox idi. Sonra Allah sənə nemətini artıraraq səni hökmdar etdi. Eşitdiyimə görə sənin min qulluqçun var. Hər qulluqçunun qızıldan kəməri var. Yenə eşitdim ki sənin iki yüz cariyən var. Hər birinin də zinət əşyaları var. Əgər bütün bunları xərcləsən, nökərlərin və cariyələrin adi paltarlarında qalsalar və yenə döyüşməyə pul çatmasa camaatdan pul almağına cəvaz verərəm.

Qəzəblənə Bebars: Çıx bu diyardan.

İmam Nəvəvi: Eşitdik və itaət etdik.

Bundan sonra İmam Nəvəvi  doğulduğu Nəva kəndinə gedir. Şamlı fəqihlər "O bizim salehlərimizdən və tabe olunan fəqihlərimizdəndir" deyərək Bebarsdan onu geri  gətirməsini  tələb edirlər. Bebars gəlməsi üçün rəsmi yazı göndərir. İmam Nəvəvi isə "Bebars orda olduğu müddət ərzində ora qayıtmaram" deyə etiraz edir. Bu hadisədən az müddət sonra İmam Nəvəvi vəfat edir.