Bu mövzudakı ismarıc sayı: 11

[Zeynul Abidin]

بسم الله الرحمن الرحيم

 

Bildiyimiz üzrə, ölkəmizdə özlərini sələfə nisbət edən və onlarla olmayan hər kəsi sələfə müxalifət və bidətlə ittiham edən əslində isə anlayış qıtlığından əziyət çəkən bir qrup vardır. Allahın yardımıyla saytımızda daha öncə onların bir çox batil nəzəriyyələrinə geniş və tutarlı cavablar verilib.

 

Bu gün toxunmaq istədiyim məsələlərdən biri də “təsbeh” məsələsidir. Təsbehlə zikrə İslam şəriətinin münasibəti necədir? Elm əhli bunu mütləq surətdə bidət və haram olaraq qəbul edirmi? Beləliklə yazıda aşağıdakı nöqtələrə toxunulacaq:

 

Zikrin barmaq uclarından başqa bir şeylə sayılması caizdirmi?

Bu məqsədlə məhz təsbehdən istifadə etmək caizdir yoxsa bidət və haram?

Təsbeh istifadəsi sadəcə zikr sayını qarışdıranlar üçünmü, yoxsa hər kəs üçün caizdir?

Barmaq uclarıyla yoxsa başqa şeylə zikr daha fəzilətlidir?

Bu kimi şeyləri göstəriş və riya üçün istifadə eləməyin hökmü?

[Zeynul Abidin]

Sələfilər nəzdində mütləq haq ölçüsü Əhməd İbn Teymiyyə (661-728 h/1263-1328 m) xırda daşlar, meyvə dənələri (çəkirdək) və təsbehlə zikr etmək, daha doğrusu edilən zikri bu şeylər vasitəsilə saymaq barədə deyir:

 

وعدُّ التسبيح بالأصابع سنّة كما قال النبي صلى الله عليه وسلم للنساء : سَبِّحْنَ وَاعْقِدْنَ بِالْأَصَابِعِ فَإِنَّهُنَّ مَسْئُولَاتٌ مُسْتَنْطَقَاتٌ . وأما عدُّه بالنَوَى والحَصَى ونحو ذلك فحسنٌ وكان من الصحابة رضي الله عنهم من يفعَل ذلك ، وقد رأى النبي صلى الله عليه وسلم أمَّ المؤمنين تسبِّح بالحصى وأقرَّها على ذلك وروي أن أبا هريرة كان يسبِّح به

وأما التسبيح بما يُجعَل في نِظامٍ من الخَرَز ونحوه فمن الناس من كرِهه ومنهم من لم يكرَهه ، وإذا أحسِنتْ فيه النيّة فهو حسنٌ غيرُ مكروه ، وأما اتخاذه من غير حاجة أو إظهاره للناس مثل تعليقه في العُنُق أو جعْله كالسُّوار في اليد أو نحو ذلك فهذا إما رياء للناس أو مَظِنّة المراءاة ومشابهة المرائين من غير حاجة ، الأول محرَّم والثاني أقلُّ أحواله الكراهة ، فإن مراءاةَ الناس في العبادات المختصّة كالصلاة والصيام والذكر وقراءة القرآن من أعظم الذنوب

 

"Zikrin barmaqlarla sayılması Sünnətdir. Necəki, Nəbi – sallallahu aleyhi və səlləm – qadınlara demişdi: "Zikr edin və barmaqlarla sayın. Çünki onlar (Qiyamətdə) sorğu-sual olunacaq və danışdırılacaqlar."

Zikrin meyvə dənələri, xırda daşlar və bənzəri şeylərlə sayılmasına gəlincə bu gözəl işdir! Səhabədən – Allah onlardan razı olsun – belə edənlər vardı. Nəbi – sallallahu aleyhi və səlləm – möminlərin anasını xırda daşlarla zikr edərkən gördü və və buna etiraz etmədi. Əbu Hureyrənin də bunlarla zikr etdiyi rəvayət edilmişdir.

Muncuqlar və bənzərlərinin nizama düzülmüş şəkliylə (təsbehlə) zikrə gəlincə insanlardan bunu kərih görənlər (xoş qarşılamayanlar) və kərih görməyənlər vardır.

Niyət yaxşı olduqda bu əməl (təsbehlə zikr) məkruh olmayan gözəl bir əməldir!

Lakin, buna ehtiyac olmadan təsbeh əldə etmək, boyundan asmaq və ya bilərzik kimi qola taxmaq surətilə onu insanlara göstərmək və bənzəri əməllərə gəlincə bu ya insanlar üçün riyadır/göstərişdir, ya da haqqında riyakarlıq şübhəsinin doğmasına səbəb və ehtiyac olmadan riyakarlara bənzəməkdir ki, bunun birincisi haram, ikincisi isə ən yaxşı halda kərahətdir.

İnsanların Namaz, Oruc, Zikr, Quran oxumaq kimi xüsusi ibadətlərdə riyakarlığı günahların ən böyüklərindəndir..."

 

Qaynaq: Əhməd İbn Teymiyyə: Məcmu Fətava: 22/506

Mədinə: 1425/2004

[Zeynul Abidin]

Hədis elmində Şeyxul İslam sayılan İbn Hacər Əl Asqalani (773-852 h/1372-1449 m) təsbehlə zikr edərdi. Bunu onun tələbələrindən Muhamməd Əs Səxavi “Əl Cavəhir vəd Durər fi Tərcəməti Şeyxil İslam İbni Hacər” adlı kitabında rəvayət edir:

 

وكان - رحمه الله تعالى - إذا جلس مع الجماعة بعد العِشاء وغيرها للمذاكرة , تكون السُبْحة تحت كُمِّه بحيْث لا يرها أحد , ويستمرّ يُدِيرها وهو يُسبّح أو يذكّر غالب جلوسه , وربما سقطتْ من كُمِّه فيتأثر لذلك , رغبة في إخفائه

 

“İbn Hacər - Allah ona rəhmət etsin - işa namazından sonra və başqa zaman müzakirə məqsədilə camaatla oturduqda təsbeh paltarının qol hissəsinin altında, kimsənin görməyəcəyi şəkildə olardı.

Məclisdəki zamanın çoxunu təsbih və zikr edərək davamlı şəkildə onu çevirərdi.

Bəzən təsbeh paltarının qolundan düşər və o əməllərini gizləməyə olan rəğbəti səbəbilə bundan təsirlənərdi/narahat olardı.”

 

Qaynaq: Muhamməd Əs Səxavi: Əl Cavəhir vəd Durər: 1/111

 

 

Qeyd: İbn Hacərin - Allah ona rəhmət etsin - əməlində ən diqqət çəkən nöqtə onun zikr etdiyini gizləməyə və riyadan uzaq qalmağa çalışması oldu. Salah əhli alimlərin və həqiqi axirət yolçularının halı budur.

[Zeynul Abidin]

Orta Asyadakı elm mərkəzlərinin yetişdirməsi olan Əbul Bərəkət Ən Nəsəfinin (v. 710 h/1310 m) “Kənzud Daqaiq” əsərinə yazılan şərhlərdən biri də Alləmə İbn Nuceym Əl Misrinin (v. 970 h/1563 m) “Əl Bəhrur Raiq Şərhu Kənzid Dəqaiq” əsəridir. Şarih orada zikrləri təsbehlə saymaq barədə deyir:

 

ولما رواه أبو داود والترمذي والنسائي وابن حبان والحاكم وقال صحيح الإسناد { عَنْ سَعْدِ بْنِ أَبِي وَقَّاصٍ أَنَّهُ دَخَلَ مَعَ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ عَلَى امْرَأَةٍ وَبَيْنَ يَدَيْهَا نَوًى أَوْ حَصًا تُسَبِّحُ بِهِ فَقَالَ أُخْبِرُكِ بِمَا هُوَ أَيْسَرُ عَلَيْك مِنْ هَذَا أَوْ أَفْضَلُ فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ عَدَدَ مَا خَلَقَ فِي السَّمَاءِ وَسُبْحَانَ اللَّهِ عَدَدَ مَا خَلَقَ فِي الْأَرْضِ وَسُبْحَانَ اللَّهِ عَدَدَ مَا بَيْنَ ذَلِكَ وَسُبْحَانَ اللَّهِ عَدَدَ مَا هُوَ خَالِقٌ وَالْحَمْدُ لِلَّهِ مِثْلُ ذَلِكَ وَاَللَّهُ أَكْبَرُ مِثْلُ ذَلِكَ وَلَا إلَهَ إلَّا اللَّهُ مِثْلُ ذَلِكَ وَلَا حَوْلَ وَلَا قُوَّةَ إلَّا بِاَللَّهِ مِثْلُ ذَلِكَ } فلم يَنْهها عن ذلك وإنما أرشدها إلى ما هو أيسر وأفضل, ولو كان مكروها لبيَّن لها ذلك

ثم هذا الحديث ونحوه مما يشهَد بأنه لا بأس باتخاذ السُبْحة المعروفة لإحصاء عددِ الأذكار إذ لا تَزيد السُبْحة على مضمونِ هذا الحديث إلا بضَمّ النوى ونحوه في خَيْطٍ , ومثل هذا لا يظهَر تأثيره في المنْع , فلا جَرَمَ أنْ نُقل اتخاذها والعمل بها عن جماعة من الصوفية الأخيار وغيرهم اللهم إلا إذا ترتب عليها رياء وسُمْعة فلا كلامَ لنا فيه

 

“... (Namaz xaricində zikrin sayılmasının məkruh olmamasının dəlili) Əbu Davud, Tirmizi, Nəsai, İbn Hibban və Hakimin rəvayət edib “Səhih İsnadlı” dediyi bu hədisdir:

 

“Said bin Əbi Vaqqasdan: O Nəbiylə - sallallahu aleyhi və səlləm – bərabər önündə onlarla zikr etdiyi meyvə dənələri və ya xırda daşlar olan bir qadına yanaşdı.

Nəbi - sallallahu aleyhi və səlləm – buyurdu: Sənə bundan daha asan və daha fəzilətli olanı xəbər verim? Deki: Allah səmada yaratdıqlarının sayı qədər Subhandır, Allah yerdə yaratdıqlarının sayı qədər Subhandır, Allah bu ikisi arasında yaratdıqlarının sayı qədər Subhandır, Allah nələrin Xaliqidirsə o qədər Subhandır.

Əlhəmdulilləh, Allahu Əkbər, Lə İləhə İllə Allah, Lə Havlə və lə Quvvətə İllə Billəh zikrləri də eyni qaydada”

 

Allahın Rəsulu - sallallahu aleyhi və səlləm – qadına bunu (dənələrlə zikri) qadağan etmədi. Sadəcə qadını daha asan və daha fəzilətli olana yönləndirdi. Əgər qadının elədiyi məkruh/xoşagəlməz olsaydı, mütləq qadına bunu açıqlayardı.

Bu və bənzəri hədislər, zikrləri saymaq məqsədilə məlumumuz olan təsbehdən istifadə etməkdə bir bəis olmadığını göstərən dəlillərdəndir.

Çünki, təsbehin hədisdə sözügedəndən fərqi dənələrin və ya bənzəri şeylərin bir ipə düzülməsindən başqa bir şey deyildir. Bu nöqtədə fərqi olmadığı kimi, qadağan olunma nöqtəsində də dənələrin ipə düzülməsinin təsiri olmaz.

Şübhəsiz ki, təsbehdən istifadə xeyir əhli Sufilərdən olan bir camaatdan və digərlərindən də nəql olunub. Allahım! ancaq təsbehlə riya və şöhrət hədəflənərsə, bizim sözümüz yoxdur.”

 

Qaynaq: İbn Nuceym Əl Misri: Əl Bəhrur Raiq Şərhu Kənzid Dəqaiq: 2/51-52

Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə: 1418/1997

[Zeynul Abidin]

Hənəfi alimlərindən Mulla Ali Əl Qari (v. 1014 h/1606 m) hədislərdən birinin şərhində təsbeh haqda söz açır:

 

عَنْ سَعْدِ بْنِ أَبِي وَقَّاصٍ, أَنَّهُ دَخَلَ مَعَ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ عَلَى امْرَأَةٍ وَبَيْنَ يَدَيْهَا نَوًى أَوْ حَصًا , تُسَبِّحُ بِهِ فَقَالَ : ألا أُخْبِرُكِ بِمَا هُوَ أَيْسَرُ عَلَيْك مِنْ هَذَا أَوْ أَفْضَلُ ؟ فَقَالَ سُبْحَانَ اللَّهِ عَدَدَ مَا خَلَقَ فِي السَّمَاءِ , وَسُبْحَانَ اللَّهِ عَدَدَ مَا خَلَقَ فِي الْأَرْضِ , وَسُبْحَانَ اللَّهِ عَدَدَ مَا بَيْنَ ذَلِكَ , وَسُبْحَانَ اللَّهِ عَدَدَ مَا هُوَ خَالِقٌ , وَاَللَّهُ أَكْبَرُ مِثْلُ ذَلِكَ , وَالْحَمْدُ لِلَّهِ مِثْلُ ذَلِكَ , وَلَا إلَهَ إلَّا اللَّهُ مِثْلُ ذَلِكَ , وَلَا حَوْلَ وَلَا قُوَّةَ إلَّا بِاَللَّهِ مِثْلُ ذَلِكَ

رواه الترمذي ، وأبو داود ، وقال الترمذي : هذا حديث غريب

وهذا أصل صحيح لتجويز السبحة بتقريره فإنه في معناها إذ لا فرق بين المنظومة والمنثورة فيما يعد به ولا يُعْتدّ بقولِ من عدّها بدعة وقد قال المشايخ أنها سَوْط الشيطان وروي أنه رؤى مع الجُنُيْد سُبْحة في يده حال انتهائه فسئل عنه فقال شيء وصَلنا به إلى الله كيف نترُكه

 

“Said bin Əbi Vaqqasdan: O Nəbiylə - sallallahu aleyhi və səlləm – bərabər önündə onlarla zikr etdiyi meyvə dənələri və ya xırda daşlar olan bir qadına yanaşdı.

Nəbi - sallallahu aleyhi və səlləm – buyurdu: Sənə bundan daha asan və daha fəzilətli olanı xəbər verimmi? Deki: Allah səmada yaratdıqlarının sayı qədər Subhandır, Allah yerdə yaratdıqlarının sayı qədər Subhandır, Allah bu ikisi arasında yaratdıqlarının sayı qədər Subhandır, Allah nələrin Xaliqidirsə o qədər Subhandır.

Allahu Əkbər, Əlhəmdulilləh, Lə İləhə İllə Allah, Lə Havlə və lə Quvvətə İllə Billəh zikrləri də eyni qaydada.”

 

Bu hədisi Tirmizi, Abu Davud, rəvayət etmiş, Tirmizi : “bu garib hədisdir” demişdir.

 

Şərh: ... Bu hədis Rəsulullahın - sallallahu aleyhi və səlləm - təqriri səbəbilə (etiraz etməməsilə) təsbehin cəvazı üçün səhih bir dəlildir. Çünki, dənəylə zikr etmək təsbehlə etmək kimi bir şeydir. Çünki, zikrin sayıldığı şeylərin ipə düzülməsilə dağınıq olması arasında bir fərq yoxdur.

Təsbehi bidət sayanın görüşünə etibar yoxdur. Şeyxlər təsbehin şeytan qırbacı olduğunu söyləmişlər (zikr edildikdə şeytan qırbacla vurulmuş kimi olar).

Rəvayət edildiyinə görə Cuneyd ölüm ayağındaykən əlində təsbeh vardı və ona bu haqda sual verildi. Cavabən dedi: Bu, onunla Allaha qovuşduğumuz şeydir, onu necə tərk edək? ...”

 

Qaynaq: Mulla Ali Əl Qari: Mirqatul Məfatih Şərhu Mişkətil Məsabih: 5/221 (Hədis: 2311)

Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə: 1422/2001

[Zeynul Abidin]

İbnus Salahın (577-643 h/1181-1245 m) ipək və qalın ipli təsbeh barədə suala cavabı:

 

مسألة : هل يجوز للإنسان أن يسبح بسبحة خَيْطها حرير والخيط ثخين

أجاب رضي الله عنه : لا يحرم ما ذكره في السبحة المذكورة والأولى إبداله بخيط آخر

 

“321-ci məsələ: İnsanların ipi ipək və ipi qalın olan təsbehlə zikr etməsi caizdirmi?

İbnus Salah – Allah ondan razı olsun – belə cavab verdi: Sözügedən tərzdə bir təsbeh haram deyil. Lakin, ipinin başqa bir iplə dəyişdirilməsi daha uyğundur.”

 

Qaynaq: İbn Əs Salah: Ədəbul Mufti vəl Mustəfti: 1/400

Beyrut: 1407

[Zeynul Abidin]

İbn Nuceym Əl Misrinin təsbeh barədə görüşü yuxarıda təqdim edilmişdi. Bu əsərə haşiyə yazanlardan İbn Abidin Əd Diməşqi (1198-1252 h/1784-1836 m), Rəmli və İbn Həcər Əl Heytəminin də təsbeh barədəki mövqeylərini zikr edir:

 

قال الرملي : والظاهر أنها ليست ببدعة فقد قال ابن حجر الهيتمي في شرح الأربعين النواوية : السبحة ورد لها أصل أصيل عن بعض أمهات المؤمنين وأقرها النبي صلى الله تعالى عليه وسلم على ذلك

 

“Rəmli dedi: Zahir/üstün olan təsbehin bidət olmadığıdır. İbn Həcər Əl Heytəmi “Şərhul Ərbainən Nəvəviyyə” adlı kitabında dedi: Təsbeh haqqında möminlərin analarının bəzilərindən həqiqi bir əsl/dayanaq varid olmuş və Nəbi – sallallahu təala aleyhi və səlləm – bunu təqrir etmişdir. (Etiraz etməmişdir).”

 

Qaynaq: İbn Abidin: Minhətul Xaliq bi Hamişil Bəhrir Raiq: 2/51

Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə: 1418/1997

[Zeynul Abidin]

Şafi fəqihlərindən Muhyiddin Ən Nəvəvi (631-676 h/1233-1277 m) "Təhzibul Əsmə vəl Luğat" adlı kitabında təsbeh haqqında deyir:

 

والسُبْحة : بضمِّ السِّينِ وإسكانِ الباءِ ، خَرَزٌ منظومةٌ يُسبَّح بها معروفة ، تَعْتادُها أهلُ الخيرِ

 

"Əs Subhə (Təsbeh): "Əs Sin" hərfinin zamməsi, "Əl Bə" hərfinin sükunuyla oxunur. Bu, nizamla düzülmüş muncuqlardır ki onlar vasitəsilə zikr çəkilir, bilinən bir şeydir. Ondan istifadə eləmək Xeyir əhlinin adətlərindəndir."

 

Qaynaq: Muhyiddin Ən Nəvəvi: Təhzibul Əsmə vəl Luğat: 3/143-144

Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə

[Zeynul Abidin]

Maliki məzhəbinin ən sağlam qaynaqlarından sayılan "Əl Mudəvvənə" adlı əsərin sahibi Səhnun Ət Tənuxi (160-240 h/777-854 m) təsbehdən istifadə edərdi. Bunu Siyər sahibi Zəhəbi (673-748 h/1274-1348 м) nəql etmişdir:

 

وعن إسماعيلَ بنِ إبراهيمَ، قال: دخَلتُ على سَحْنُونَ، وهو يومئذٍ قاضٍ، وفي عُنُقِهِ تَسْبيحٌ يُسبِّح به

 

"İsmail bin İbrahimdən: Qazi olduğu zaman Səhnunun yanına daxil oldum. Boynunda onunla zikr etdiyi bir təsbeh vardı."

 

Qaynaq: Şəmsuddin Əz Zəhəbi: Siyəru Aləmin Nubəla: 12/66

Beyrut: Məvsuatur Risalə: 1402/1982

 

Qeyd: Bu rəvayəti Malikilərdən Qadi İyadda “Tərtibul Mədarik” adlı əsərində nəql etmişdir.

[Zeynul Abidin]

Hədisdə Əhməd bin Hənbəlin şeyxlərindən olan Yahya bin Səid Əl Qattan (120-198 h/737-813 m) təsbehdən istifadə edərdi. Bunu siyər sahibi Zəhəbi (673-748 h/1274-1348 м) nəql etmişdir:

 

قال ابنُ مَعِينٍ : وكان يَحْيى يَجِيءُ معه بمِسْباحٍ ، فيُدخِلُ يدَه في ثِيابِه ، فيُسبِّحُ

 

"İbnu Main (Əd Duri rəvayətilə gələn "Tarixu İbni Məin" adlı kitabında) dedi: Yahya (bin Səid Əl Qattan) bir təsbehlə dolaşardı. Əlini paltarının içinə daxil edər və zikr çəkərdi."

 

Qaynaq: Şəmsuddin Əz Zəhəbi: Siyəru Aləmin Nubəla: 9/180

Beyrut: Məvsuatur Risalə: 1402/1982

[Zeynul Abidin]

Məşhur Mutasavvıf Cuneyd Əl Bağdadi (v. 297 h/910 m) təsbehlə (gündə 30 000 dəfə) Uca Allahı zikr edərdi. Bunu İbn Kəsir (701-774 h/1302-1373 m) nəql edir:

 

ورأى بعضُهم معه سُبْحةً , فقيلَ له : أنتَ مع شَرَفِك تتَّخذُ سُبْحةً ؟ فقال : طريقٌ وصَلتُ به إلى الله لا أُفارِقُه

 

"Bəzi insanlar onda təsbeh gördülər və ona belə deyildi: Sən bu şərəfinə rağmən təsbeh daşıyırsan?

Cuneyd dedi: Bu onunla Allaha vasil olduğum bir yoldur, ondan ayrılmaram."

 

Qaynaq: İbn Kəsir: Əl Bidayə vən Nihayə: 14/768

Daru Hicr: 1419/1998

 

Qeyd: Bu rəvayəti sənədiylə bərabər İmam Beyhaqi "Əz Zuhd" (293), Əl Xatibul Bağdadi "Tarixu Bağdad" (7/245), İbnu Xallikan "Vəfayatul Ayan və Ənbəu Əbnəiz Zaman" (1/373), Safadi isə "Əl Vəfi bil Vəfayat" (11/203) əsərində nəql etmişdir.

[Zeynul Abidin]

Şafi alimlərindən İbnul İraqi olaraq tanınan Hafiz Əbu Zura Vəliyyuddin Əl İraqi (762-826 h/1361-1423 m) mövzumuz barədə:

 

المسألةُ العشْرونَ : اتخاذُ السُّبْحةِ والتعديدُ بها - هل ثبَت فيه أصلٌ يُعْتدُّ به ؟ واتخاذُها مع حصول تذكيرٍ منه لصاحبها ولغيره خيرٌ أم ترْكُها ؟

 

الجواب : أن اتخاذَ السُّبْحة المعروفةِ بخصوصِها لعَدَدِ التسبيحِ لا أَعلَم فيه شيئا ثابتا عن النبي - صلى الله عليه وآله وسلم - لكن ورَدتْ عِدّةُ أحاديثَ في عَقْدِ التسبيح بالأصابعِ ، وفي التسبيح بالحَصَى والنَّوَى , فهو أصلُ السُّبْحةِ إذْ هو في معناه

 

"Sual – 20: Təsbehdən istifadə etmək və onunla (zikirləri) saymaq haqda etimad ediləcək bir dəlil varid olubmu? Təsbehdən istifadə edilib, bunun sahibinə və başqalarına (zikri) xatırlatmasımı daha xeyirlidir, yoxsa tərkimi?

 

Cavab: Məlum təsbehi zikrləri saymaq üçün istifadə etmək haqda Nəbidən – sallallahu aleyhi və alə alihi və səlləm – sabit olmuş bir şey bilmirəm.

Lakin, zikirləri barmaqla, xırda daşlarla və meyvə dənələrilə saymaq barədə bir çox hədis varid olmuşdur ki, bu da təsbehin dəlilidir. Çünki, bunlar mahiyətcə eyni şeylərdir... (dəlil təşkil edən hədisləri zikr edir)."

 

Qaynaq: Vəliyyuddin Əl İraqi: Əl Əcvibətul Mərdiyyə anil Əsilətil Məkkiyyə: 84

Məktəbətut Təviyətil İsləmiyyə