Bu mövzudakı ismarıc sayı: 4

[Zeynul Abidin]

بسم الله الرحمن الرحيم

 

Əqidə kitablarımızda uca Allahın sifətləri haqda oxuyarkən onlarla əlaqəli cürbəcür terminlərə və qismləndirmələrə rast gəlirik. Bəzən bu terminlər və bölgülər bizim üçün anlaşılmazlıq əmələ gətirir. Halbuki, onların təsis məqsədi məhz anlayışı asanlaşdırmaqdır.

Bu qarışıqlığın səbəbi əsasən iki şeydir:

 

1. Sifətlər bölünərkən müxtəlif dəyərlər əsas alınaraq bölünür. Məsələn qullarla əlaqəsi olma baxımından, nəfy və isbat baxımından, qaynağının sadəcə xəbər olub olmaması baxımından, feli və zati olması baxımından. Ümumilikdə əsas alınan bu dəyərlər ona yaxındır. Bu qisimləndirmələr qarşısında qarışıqlığa düşməmək üçün sifətlərin bölünərkən müxtəlif əsaslara görə bölündüyünə və əlimizdəki təqsimatın hansı dəyərə əsasən edildiyinə baxmaq lazımdır.

2. Bölünmüş qruplara alimlər tərəfindən fərqli adlar verilməsi. Məsələn bəzi alimlərin "subuti" adlandırdığı sifətlər qrupunu həmçinin "sifətul məani" də adlandırırlar. Bu nöqtədəki qarışıqlıqdan qurtulmaq üçün sifətlər haqqındakı ifadələrdən sinonim olanları bilmək lazımdır.

 

Anlayışımızı işıqlandıracaq prinsiplərin bu qısa izahından sonra, çoxsaylı bölgülərin ən məhşurlarından birinə toxunmaq istəyirəm.

Bu bölgü İmam Əbu Hənifənin "Əl Fiqhul Əkbər" adlı əsərindəki bölgüsüdür. Bu təqsimdə, sifətlər zati və feli olmaq üzrə iki qismə bölünür.

Bu mövzumuzda da məhz sifətlərin bu yöndən bölgüsü, daha dəqiq desək: zati və feli sifətlər arasındakı fərqləndirici ünsürdən danışmaq istəyirəm. Müvəffəqiyyət ancaq Allahdandır.

 

[Zeynul Abidin]

Hənəfilərdən  Əbul Muntəhə Əl Məğnisəvi (v.1000 h/1592 m) İmam Əbu Hənifənin zati və feli sifətləri zikr etməsi üzərinə, bu iki növ arasındakı fərqi izah edir:

 

والفرق بين صفاتِ الذات وصفات الفعل أنَّ كلَّ صفةٍ يُوصَف الله تعالى بضِدِّها فهي مِن صفات الفعل كالخالق

وإنْ كان لا يُوصَف بضِدِّها فهي مِن صفات الذات كالحياة والعِزَّة والعلْم

 

"Zati və feli sifətlər arasındakı fərq budur:

1. Uca Allahın, ziddiylə vəsf edildiyi hər sifət feli sifətlərdəndir. Xaliq kimi.

2. Əgər ziddiylə vəsf edilmirsə, bu sifət zati sifətlərdəndir. Həyat, izzət və elm kimi."

 

Qaynaq: Əbul Muntəhə Əl Məğnisəvi: Şərhu Kitəbil Fiqhil Əkbər: 16

İstanbul: Məktəbətu Yəsin: 1432/2011

[Zeynul Abidin]

Hənəfi alimləri hansı sifətlərə içilən andın and sayılacağı mövzusuna toxunarkən zati və feli sifətləri ayırıblar. Çünki, İraq məktəbinə görə feli sifətlərə içilən and, zati sifətlərdən fərqli olaraq and sayılmır.

Hənəfi fəqihlərindən, “Əl Muhit Əl Burhəni” adlı kitabın sahibi Burhənuddin Əl Mərğinəni (551-616 h/ 1156-1219 m) bu barədə deyir:

 

وجعَلوا للتفاضَلِ بيْن صفات الذات ، وبين صفات الفعل علامةً فقالوا : كلُّ صفةٍ يُوصَف الله تعالى بها وبضدِّها فهي مِن صفات الفعل , كأوصاف الغضَب والرحْمة والسَّخَط , فهذه الصفات مما يُوصَف الله تعالى بها وبضدِّها كما يقال : الله تعالى يرحَم المؤمنينَ ولا يرحَم الكفارَ , ويرضَى عن المتقِينَ ويغضَب عن المنافقينَ

وكلُّ صفةٍ يُوصَف الله تعالى حمداً ولا يُوصَف بضدِّها فهي من صفات الذات ,كالعَظَمة والعِزَّة

 

"(İraq məktəbinə mənsub Hənəfi alimləri) Zati və feli sifətləri ayırmaq üçün bir əlamət müəyyən edərək demişlər:

1. Qəzəb, rəhmət, kimi Allahın onunla və ziddiylə vəsf edildiyi hər sifət feli sifətlərdəndir. Bu (qəzəb, rəhmət kimi) sifətlər uca Allahın həm onlarla, həm də ziddləriylə vəsf edildiyi sifətlərdəndir. Necəki deyilir: Uca Allah möminlərə rəhmət edər, kafirlərə rəhmət etməz, müttəqilərdən razı olar, münafiqlərə qəzəb edər (razı olmaz).

2. Əzəmət və izzət kimi, Uca Allahın həmd olaraq vəsf edildiyi, lakin ziddiylə vəsf edilmədiyi hər sifət zati sifətlərdəndir."

 

Qaynaq: Burhənuddin Əl Mərğinəni: Əl Muhit Əl Burhəni: 4/204

Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə: 1424/2004

 

[Zeynul Abidin]

Hənəfi alimlərindən Alauddin Əl Kəsəni (v 587 h/1191 m) bu mövzuda deyir:

 

أن الصفاتِ على ضربْينِ : صفةٌ للذات وصفةٌ للفعل . وفصَل بينهما بالنفيِ والإثباتِ , وهو أنَّ ما يُثبَت ولا يُنفى فهو صفةٌ للذات , كالعلم والقدرة ونحوهما وما يُثبَت ويُنفى فهو صفةُ الفعل كالتكوين والإحياء والرِّزِق ونحوِ ذلك

 

ففصَلت المعتزلة بما ذكَره هذا القائل مِن النفي والإثبات

والأشعرية فصَلت بلزوم النقيصةِ وعدمِ اللزوم , وهو أنه ما يلزَم بنفيِه نقيصةٌ فهو مِن صفات الذات , وما لا يلزَم بنفيه نقيصةٌ فهو من صفات الفعل

 

"(İraq məktəbinə mənsub alimlərimiz belə deyiblər) Sifətlər iki qismdir: Zati sifətlər və feli sifətlər. Onlar arasında nəfy və isbat vasitəsilə fərq qoyublar.

1. İsbat edilən, lakin nəfy edilməyən sifət zati sifətdir. Elm, qüdrət və bənzəri sifətlər kimi.

2. Həm isbat edilən, həm də nəfy edilən isə feli sifətdir. Təkvin/yaratma, ihya/diriltmə, ruzi vermə və bənzəri sifətlər kimi.

(Bu sifətlərlə and meydana gəlib, gəlməyəcəyindən danışdıqdan sonra davam edərək deyir)

 

Mütəzilə zati və feli sifətləri, yuxarıda qeyd etdiyim "nəfy və isbat" prinsipinə görə ayırır.

Əşarilərin metodu isə "nöqsan ifadə edib etməməsi" prinsipinə əsaslanır:

1. Nəfy edilməsiylə bir naqisliyin ortaya çıxdığı sifət zati sifətlərdəndir.

2. Nəfy edilməsiylə bir naqisliyin ortaya çıxmadığı sifət feli sifətlərdəndir."
 

Qaynaq: Alauddin Əl Kəsəni: Bədaius Sanəi fi Tərtibiş Şərai: 4/25

Beyrut: Darul Kutubil Arabi: 1394/1974

 

 

Qeyd: Hənəfi alimlərinin, sifətləri ayırmaq üçün zikr etdikləri "nəfy və isbat" prinsipi "Əl İxtiyar", "Əl Bəhrur Raiq", "Təbyinul Həqaiq", "Məcməul Ənhur" kimi, digər hənəfi kitablarında da mövcuddur.

 

[Zeynul Abidin]

Hənəfi alimlərindən Mulla Ali Əl Qari (v. 1014 h/1606 m) "Əl Fiqhul Əkbər" adlı əsərə yazdığı şərhdə İmam Əbu Hənifənin sifətləri zati və feli olaraq bölməsini şərh edərkən deyir:

 

الصفات الفعلية : وهي التي يتوقف ظهورُها على وجود الخلق

اعلمْ أنَّ الحدَّ بين صفات الذات وصفات الفعل مختلَف فيه

 

فعند المعتزلة : ما جرى فيه النفيُ والإثبات فهو من صفات الفعل ، كما يقال : خلَق لفلانٍ ولداً ولم يخلُقْ لفلانٍ ، ورزَق لزيدٍ مالاً ولم يرزُقْ لعمرٍو , وما لا يجري فيه النفيُ فهو من صفات الذات ، كالعلم والقدرة ، فلا يقال : لم يعلَمْ كذا ولم يقدِر على كذا ، فالإرادة والكلام مما يجري فيه النفيُ والإثبات ، قال الله تعالى : { يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلاَ يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ } , { وَكَلَّمَ اللَّهُ مُوسَى تَكْلِيماً } , { وَلا يُكَلِّمُهُمُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ } الآية

 

وأما عند الأشْعرية ، فالفرق بينهما أنَّ ما يلزَم مِن نفيهِ نقيضُه ، فهو من صفات الذات ، فإنك لو نفَيْتَ الحياة يلزَم الموْتُ ، ولو نفيْت القدرةَ يلزَم العجزُ ، وكذا العلم مع الجهل . وما لا يلزَم مِن نفيه نقيضُه فهو من صفات الفعل ، ولو نفيْتَ الإحياءَ أو الإماتةَ أو الخلقَ أو الرزقَ لم يلزَم منه نقيضُه , فعلى هذا الحدِّ لو نفيتَ الإرادة لزِم منه الجبْر والاضطرار ، ولو نفيتَ عنه الكلامَ لزِم الخَرَسُ والسكوتُ , فثبَت أنهما من صفات الذات

 

وعندنا أنَّ كلَّ ما وُصِف به ولا يجوز أنْ يُوصَفَ بضدِّه فهو من صفات الذات ، كالقدرة والعلم والعزة والعظيمة ، وكل ما يجوز أنْ يُوصَفَ به وبضدِّه فهو من صفات الفعل ، كالرَّأْفةِ والرحمةِ والسخَطِ والغضَبِ

 

"Feli sifətlər, ortaya çıxması məxluqatın varlığına bağlı olan sifətlərdir. Bil ki, zati və feli sifətlər arasındakı fərqdə ixtilaf edilmişdir.

 

Mütəziləyə görə:

1. Həm nəfyin həm isbatın cari/keçərli olduğu sifətlər feli sifətlərdəndir. Necəki deyilir: Filan adam üçün övlad yaratdı, digərinə yaratmadı, Zeydə mal verdi, Amra vermədi.

2. Nəfyin cari/keçərli olmadığı (sadəcə isbatın keçərli olduğu) sifətlər zati sifətlərdəndir. Elm və qüdrət kimi. Belə deyilməz: Bu şeyi bilmədi, bu şeyə gücü çatmadı.

İradə və kəlam sifətləri həm nəfy həmdə isbatın cari/keçərli olduğu sifətlərdəndir. Uca Allah buyurur:

"Allah sizin üçün çətinlik deyil, asanlıq diləyir." (Əl Bəqərə: 2/185)

"Allah Musayla danışdı." (Ən Nisə: 4/164)

"Allah Qiyamət günü onlarla danışmaz." (Əl Bəqərə: 2/174)

 

Əşarilərə görə:

1. Nəfy edildiyi zaman əksi ortaya çıxan sifət zati sifətlərdəndir. Sən həyatı nəfy etsən onun əksi olan ölüm ortaya çıxar, qüdrəti nəfy etsən əksi olan acizlik ortaya çıxar. Elmlə cəhalət də bu prinsip üzrədir.

2. Nəfy edildiyi zaman əksi ortaya çıxmayan sifət feli sifətlərdəndir. Sən ihyanı/diriltməni və ya imatəni/öldürməni və ya ruzi verməyi nəfy etsən əksi ortaya çıxmaz. Bu prinsipə binaən əgər iradəni nəfy etsən, əksi olan cəbr və məcbur etmə ortaya çıxar. Kəlamı nəfy etsən, əksi olan lallıq və sükut ortaya çıxar. Beləcə bu iki sifətin (iradə və kəlam) zati sifətlərdən olduğu sabit olar.

 

Bizə (Maturudilərə) görə:

1. Bir şeylə vəsf edilib, ziddiylə vəsf edilməsi caiz olmayan hər sifət zati sifətlərdəndir. Qüdrət, elm, izzət, əzəmət kimi.

2. Həm özüylə, həmdə ziddiylə vəsf edilməsi caiz olan hər sifət feli sifətlərdəndir. Şəfqət, mərhəmət, qəzəb kimi."

 

Qaynaq: Mulla Ali Əl Qari: Minahur Ravdil Əzhər Şərhu Fiqhil Əkbər: 82-83

Darul Bəşairil İslamiyyə: 1419/1998