Bu mövzudakı ismarıc sayı: 17

[Muslih]

بسم الله الرحمن الرحيم

 

Müsəlmanların ilk dönəmlərdən bəri, hətta Səhabə dövründə qarşılaşdıqları ən böyük problemlərdən biri Hədislərin – Peyğəmbərə nisbət edilən sözlərin etibarlılığı məsələsidir. Qurandan sonra ikinci qaynaq olan Hədislərin etibarı çox önəmli bir məsələ və ən yaralı yerimizdir. Öz millətini, qəbiləsini ucaltmaq istəyənlər, siyasi məqsədlər güdənlər, firqəsini haqlı göstərmək istəyənlər və bənzərləri öz məqsədləri üçün bu boşluqdan faydalanmağa çalışmışlar.

Bu problemin həlli üçün ilk zamanlardan etibarən and içdirmə, şahid istəmə, isnad, qarşılıqlı müqayisə kimi müxtəlif metodlar formalaşdırılmış, Əqidə və Fiqh elmilə məşğul olanlar, müctəhidlər hər biri hədisləri saf-çürük etmək üçün özünə məxsus süzgəclər və kriteriyalar təsbit etmişlər.

Lakin, bu metodların ən qədimi və ən tutarlısı xəbərlərin Qurana ərz edilməsidir! Bu metodun Səhabə zamanında da isifadə edildiyinə dair əlimizdə səhih məlumatlar vardır.

Günümüzdə özünü elmə nisbət edənlər minbərlərdə yanıqlı qadın səsiylə “Buxari gedərsə İslam gedər” desələr də, Əhəd hədislərin Qurana ərzi bir metod olaraq üsul kitablarında müzakirə mövzusu olub. Hətta Hənəfi üsulçularından bir çoxu bu metoddan imtina etməyi bidətin çıxış səbəblərindən biri olaraq gördüklərini açıq şəkildə ifadə etmişlər! Allahın tövfiqiylə bu mövzu barədə bəzi nəql və mülahizələr təqdim edəcəyik.

Son olaraq qeyd edim ki, bu mövzunu bilmək, Quranı oxuyub anlamaqdan aciz olduğu halda intelektual obrazla “filan hədis Qurana müxalifdir” deyən boşboğazlara hansısa əhliyyət qazandırmaz! Qurana nəyin müxalif olduğunu anlamaq üçün öncə Qurandan xəbərdar olmaq lazımdır…

 

[Muslih]

Məzhəbin qurucusu İmam Əbu Hənifə (80-150 h/699-767 m) hədislərin qəbulunda "Qurana müxalif olmamaları" şərtini izah edərkən, bu kimi səbəblərdən hədisi inkar etməyin Nəbinin sözünü inkar etmək sayılmayacağını gözəl bir şəkildə izah edərək deyir:

 

قال المتعلّم رحِمه الله : فما قوْلُك في أُناسٍ رووا : إنّ المؤمِنَ إذا زَنى خُلِع الإيمانُ مِن رأسِه كما يُخلَع القَميصُ ثم إذا تابَ أُعِيد إليه إيمانُه

أتشُكُّ في قولِهم أو تُصدِّقهم ، فإنْ صدَّقتَ قوْلهَم دخَلتَ في قوْل الخوارجِ ، وإنْ شكَكْتَ في قولِهم شكَكْتَ في أمْرِ الخوارج ، ورجَعْتَ عن العدْلِ الذي وصَفتَ ، وإنْ كذّبْتَ قولَهم قالوا : أنتَ تكذِّب بقول نبيّ اللهِ عليه الصلاة والسلام ، فإنهم رووا ذلك عن رجالٍ حتى ينتهِي إلى رسولِ الله عليه الصلاة والسلام

قال العالمُ رحِمه اللهُ : أُكذِّبُ هؤلاءِ ولا يكون تكذيبي لهؤلاءِ وردِّي عليهم تكذيباً للنبي صلى الله عليه وآله وسلم ، إنما يكون التكذِيبُ لقوْلِ النبي عليه السلام أنْ يقول الرجلُ : أنا مُكذّبٌ لقولِ نبي الله صلى الله عليه وآله وسلم ، فأما إذا قال الرجلُ : أنا مؤمِنٌ بكلّ شيءٍ تكلَّم به النبي عليه الصلاة والسلام ، غيرَ أنّ النبيّ عليه وعلى آله الصلاة والسلام لم يتكلَّم بالجوْرِ ولم يُخالفْ القرآنَ ، فإنّ هذا القولَ منه هو التصديقُ بالنبي وبالقرآنِ وتنزيهٌ له مِن الخلافِ على القرآن ، ولو خالفَ النبيُّ القرآنَ وتقوَّلَ على اللهِ غيرَ الحقّ لم يدَعْه اللهُ حتى يأخُذَه باليَمين ويقطَع منه الوَتِينَ ، كما قال الله عز وجل في القرآن : { وَلَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنا بَعْضَ الْأَقاوِيلِ لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْيَمِينِ ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِينَ فَما مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ عَنْهُ حاجِزِينَ } ، ونبيّ اللهِ لا يُخالف كتابَ الله تعالى ، ومُخالفُ كتابِ الله لا يكون نبيَّ اللهِ ، وهذا الذي رووه خلافُ القرآن ، لأنه قال اللهُ تعالى في القرآن : { الزَّانِيَةُ وَالزَّانِي } ، ولمْ ينْفِ عنهم اسمَ الإيمانِ

وقال الله تعالى : { وَالَّذانِ يَأْتِيانِها مِنْكُمْ } فقولُه مِنكُم لمْ يعْنِ به اليهودَ ولا النَّصارى ، وإنما عَنَى به المسلمينَ ، فردُّ كلِّ رجلٍ يحدّثُ عن النبي صلى الله عليه وآله وسلم بخلافِ القرآنِ ليسَ ردًّا على النبي ولا تكْذيباً له ، ولكن ردّ على مَن يحدّثُ عن النبي صلى الله عليه وآله وسلم بالباطلِ ، والتُهْمةُ دخَلتْ عليه ليسَ على نبي اللهِ عليه وعلى آله الصلاة والسلام ، وكذلك كلُّ شيءٍ تكلَّم به نبيُّ اللهِ عليه وعلى آله الصلاة والسلام سمِعناه أو لم نسمَعْه فعلى الرأس والعينيْنِ ، قدْ آمنَّا به ونشهَد أنه كما قال نبي اللهِ صلى الله عليه و آله وسلم ، ونشهَد أيضاً على النبي صلى الله عليه وآله وسلم أنه لم يأمُرْ بشيءٍ نهى اللهُ عنه ، ولم يقطَع شيئاً وصَلَه اللهُ ، ولا وصَف أمْراً وصَف اللهُ ذلكَ الأمرَ بغيرِ ما وصَف به النبي صلى الله عليه وآله وسلم ، ونشهَد أنه كان مُوافِقاً للهِ في جميعِ الأمورِ ولم يبتَدِعْ ولم يتقوَّلْ على اللهِ غيرَ ما قال اللهُ تعالى ولا كان مِن المتكلِّفِينَ ، ولذا قال الله تعالى : { مَنْ يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ } الآية

 

“Tələbə - Allah ona rəhmət etsin - dedi: "Mömin zina etdiyi zaman, iman ondan köynəyin çıxarıldığı kimi çıxarılar. Tövbə etdiyi zaman imanı ona geri verilər" hədisini rəvayət edən kimsələr haqqında nə deyirsən?

Onların sözlərindən şübhəmi edirsən, yoxsa onları doğrulayırsan?

1) Əgər onların sözlərini təsdiq etsən Xavariclərin fikirlərini qəbul etmiş olarsan.

2) Əgər onların sözündə şübhə etsən, Xavariclərin fikirlərində (doğruluğunda) şübhə etmiş olar, vəsf etdiyin adillik prinsipindən dönmüş sayılarsan.

3) Əgər onların (mühəddislərin) sözünü yalanlasan, "Allahın nəbisinin sözünü rədd etdi" deyəcəklər. Çünki onlar bunu (səhih) bir sənəd zənciriylə Rəsulullaha - sallallahu aleyhi və alə alihi və səlləm - qədər vardırırlar.

 

Alim - Allah ona rəhmət etsin - dedi: Mən o kimsələri (raviləri bu xüsusda) yalançı sayıram və mənim onları yalançı saymağım, onları rədd etməyim, Nəbini yalançı saymaq deyil!

Nəbinin sözünü yalanlamaq, ancaq bir insanın "mən Allahın Nəbisinin sözünü yalan sayıram" deməsidir.

Əgər insan "mən Nəbinin dediyi hər şeyə iman edirəm. Ancaq Nəbi zülmü əmr etməz və Qurana müxalif olmaz" deyərsə, bu söz onun Nəbini və Quranı təsdiq etməsi, onu Qurana müxalifətdən tənzih etməsidir!

Əgər Nəbi Qurana müxalifət edib və Allaha haqqdan başqa bir şey nisbət etsəydi, Allah onu rahat buraxmaz, qüvvətlə yaxalayıb şah damarını kəsərdi. Uca Allah Qurani Kərimdə bu haqda buyurur: "Əgər o bizim adımıza bəzi sözlər uydursaydı onu qüvvətlə yaxalar, sonra şah damarını kəsərdik. Sizdən heç kim buna əngəl ola bilməzdi!" (Əl Haqqa: 47/44-47)

Allahın Nəbisi uca Allahın Kitabına müxalifət etməz! Allahın Kitabına müxalif olan kimsə Allahın Nəbisi ola bilməz!

Onların rəvayət etdiyi bu hədis Qurana müxalifdir. Çünki, uca Allah Quranda buyurur: "Zina edən qadın və zina edən kişi..." (Ən Nur: 24/2) və onlardan iman ismini nəfy etmir.

Uca Allah başqa bir ayədə buyurur: "Sizdən bu günahı edən kimsələrə..." (Ən Nisa: 4/16). Burada uca Allah "sizdən" dedikdə Yəhudi və Xristianları deyil, Müsəlmanları qəsd etmişdir!

Nəbidən Qurana müxalif olan şeylər rəvayət edən istənilən kimsənin rədd edilməsi, Nəbini rədd etmək, onu yalanlamaq deyil, Nəbinin adına batil bir şey nəql edən kimsəni yalanlamaqdır! Töhmət/İttiham o kimsəyə (ravi və ya mühəddisə) ünvanlanır, Allahın Nəbisinə deyil!

Nəbinin dediyi bütün şeylərin - istər biz onu eşidək, istərsə də xəbərimiz olmasın - başımız gözümüz üstündə yeri vardır!

Biz bu şeylərə iman etmişik və şəhadət edirik ki, Nəbi necə deyibsə elədir! Həmçinin şəhadət edirik ki, Nəbi Allahın qadağan etdiyi bir şeyi əmr etməmişdir! Allahın birləşdirdiyini ayırmamışdır! Nə də bir şeyi Allahın vəsf etdiyindən başqa cür vəsf etməmişdir! Şəhadət edirik ki, Nəbi bütün işlərdə uca Allaha müvafiq olmuş, bidət çıxarmamış, uca Allah adına olmayan şeylər uydurmamış, saxtakar olmamışdır!

Bu səbəblədir ki, uca Allah onun haqqında buyurur: "Kim Rəsula itaət edərsə Allaha itaət etmişdir" (Ən Nisa: 4/80).”

 

Qaynaq: Əbu Hənifə: Əl Alim vəl Mutəallim: 24-25

Təhqiq: Zahid Əl Kəvsəri: 1368

 

Qeyd: İmam Əbu Hənifənin Qurana dayanaraq rədd etdiyi bu hədis, eyni mahiyyətlə Buxari və Muslimin səhihliyində ittifaq etdiyi, muttəfəqun - aleyh bir hədisdir...

Əbu Hənifənin bu sözləri bir çox kimsənin anlamaqdan aciz olduğu bir həqiqətin izahıdır. Hədis: Peyğəmbərin yox, Peyğəmbərə nisbət edilən sözdür. Onu inkar etmək, Peyğəmbərin sözünü yox, ravini inkar etməkdir. Xüsusilə də, bu inkar mötəbər səbəblərə əsaslanırsa…

Lakin, cahillərdən bir çoxu üçün hədis kəliməsi, “Peyğəmbər sözü” tərkibinin sinonimidir… Əgər məsələ onların zənn etdiyi kimi olsaydı, hədislərin səhih və zəif olaraq sinifləndirilməsi, Peyğəmbərin inkarı olardı. Hədislərin sənəd yönündən analizindəki məqsəd nədirsə, onların Quran süzgəciylə analizinin məqsədi də odur. Lakin, Allah kimin bəsirətini kor etmişsə, ona ən adi şeylərin izahı qeyri mümkün olar. Tövfiq yalnız Allahdandır.

[Muslih]

Hədisləri Quran süzgəcindən keçirmə fikri sadəcə Əbu Hənifəyə aid olmayıb, eyni zamanda tələbəsi Əbu Yusufun (113-182 h/731-798 m) fikridir. O, Şamlı Əvzaiyə yazdığı rəddiyyədə hədislər üçün Quran başda olmaqla aşağıdakı filtrləri tətbiq edir:

 

فعليكَ مِن الحديثِ بما تَعرِف العامةُ وإياكَ والشاذَّ منه ، فإنه حدَّثنا ابن أبي كريمةَ عن أبي جعفر عن رسولِ اللهِ صلى الله عليه وسلم أنه دعا اليهودَ فسَألهم فحدَّثوه حتى كذبَوا على عيسى عليه الصلاة والسلام ، فصعِد النبي صلى الله عليه وسلم المنبَرَ فخطَب الناسَ فقال : إن الحديثَ سيَشفو عني فما أتَاكمْ عني يُوافق القرآنَ فهو عنّي وما أتاكمْ عني يُخالف القرآن فليسَ عني

كان عمر رضي الله عنه فيما بلغَنا لا يقبَل الحديثَ عن رسول الله صلى الله عليه وسلم إلا بشاهِديْن ، ولولا طُولُ الكتابِ لأسْندْتُ الحديثَ لك ، وكان علي بن أبي طالب رضي الله عنه لا يقبَل الحديثَ عن رسول الله صلى الله عليه وسلم

الروايةُ تزدادُ كثْرةً ويخرُج منها ما لا يُعرَف ولا يعرِفه أهلُ الفقهِ ولا يُوافق الكتابَ ولا السُّنةَ

فإياكَ وشاذَّ الحديثِ ، وعليكَ بما عليه الجماعةُ مِن الحديث ، وما يعرِفه الفقهاءُ وما يُوافق الكتابَ والسنةَ فقِسْ الأشياءَ على ذلك ، فما خالفَ القرآنَ فليس عن رسول الله صلى الله عليه وسلم وإن جاءتْ به الرواية

فاجْعلْ القرآنَ والسنةَ المعروفةَ لك إماماً قائداً ، واتَّبِعْ ذلك وقِسْ عليه ما يرِد عليك مما لم يُوضَّحْ لك في القرآنِ والسنةِ

 

“Hədislərdən hamının bildiklərinə sarıl! Şazz hədislərdən çəkin! İbn Əbi Kərimənin Əbu Cəfərdən, onunda Rəsulullahdan - sallallahu aleyhi və səlləm - rəvayət etdiyi hədisdə deyilir:

"O, Yəhudiləri çağırdı və onlara suallar verdi. Onlar da danışdılar və nəhayət İsaya - aleyhissalatu vəssəlam - iftira atdılar. Nəbi minbərə çıxdı və insanlara müraciətlə dedi: Mənim adıma hədislər uydurulacaq. Məndən nəql edilib Qurana müvafiq olan məndəndir. Qurana müxalif olan isə məndən deyildir."...

Ömər - Allah ondan razı olsun - bizə çatan xəbərlərə görə Rəsulullahdan nəql edilən hədisi ancaq iki şahidlə qəbul edərdi. Əgər kitabın məzmunu uzanmasaydı mən hədisləri sənin üçün isnadıyla sıralayardım.

Əli bin Əbi Talib - Allah ondan razı olsun - (mətndə əskik olsa da digər qaynaqlarda keçdiyi üzrə "raviyə and içdirmədən") Rəsulullahdan hədis qəbul etməzdi.

Rəvayətlər çoxalır və onlar arasından bilinməyən, fəqihlərin  bilmədiyi, Kitaba və (sabit) Sünnətə müxalif olanlar ortaya çıxır.

Şazz hədislərdən çəkin. (Elm əhlindən olan) Camaatın qəbul etdiyi, fəqihlərin bildiyi, Kitab və (sabit) Sünnətə müvafiq olanlara sarıl.

Gələn hədisləri bunlarla ölç. Qurana müxalif olanlar, (sağlam sənədlə) rəvayət edilsə də, Rəsulullahdan – sallallahu aleyhi və səlləm – gəlməyib!

Quranı və bilinən (sabit) Sünnəti özünə imam və öndər (ölçü/süzgəc) et! Ona tabe ol və Quranda, (sabit) Sünnətdə olmadığı halda sənə gələn rəvayətləri onunla ölç!”

 

Qaynaq: Əbu Yusuf Əl Ənsari: Ər Rəddu alə Siyəril Əvzai: 25-32

İhyəul Məarifin Numaniyyə

 

 

Qeyd: Bəzi kimsələrin yuxarıda qeyd edilən kitabın Əbu Hənifəyə nisbəti haqqında şübhəsi ola bilər. Lakin, Əbu Yusufun bu kitabının ona nisbəti məşhurdur. Hənəfi üsulçuların aşağıda təqdim edəcəyimiz sözləri də, bu fikrin Əbu Hənifəyə nisbətini möhkəmləndirir.  

Əbu Yusufun sözlərində bu problemin Səhabə dönəmində mövcud olduğu və onların fərdi olaraq bu problemlə mübarizə üçün primitiv də olsa müəyyən qaydalar qoyduqlarından da bəhs edilir. Zamanla bu metodlar daha da təkmilləşdirilmişdir.

Əbu Yusuf həmçinin Vahid xəbərlərin saf-çürük edilməsi üçün sadəcə Quranın deyil, həmçinin sabit olan, fəqihlərin qəbul etdiyi hədislərin də istifadə edilməsinə dəvət edir.

[Muslih]

Hənəfilərin Bağdad məktəbinin parlaq nümayəndələrindən Nizamuddin Əş Şaşi (v. 344 h/955 m) Əhəd hədislərin qəbul şərtlərindən danışarkən deyir:

 

قلْنا : شرطُ العمَل بخبرِ الواحِد أن لا يكونَ مخالفًا للكتابِ والسنةِ المشهورةِ وأن لا يكون مخالفًا للظاهر

 قال عليه السلام : تكثُر لكم الأحاديثُ بعْدي ، فإذا روي لكمْ عني حديثٌ فاعرِضُوه على كتاب الله ، فما وافقَ فاقبَلوه وما خالفَ فرُدُّوه

وتحقيقُ ذلك فيما رُوي عن علي بن أبي طالبٍ أنه قال : كانت الرُّواة على ثلاثةِ أقسامٍ

مؤمِنٌ مخلِصٌ صحِب رسولَ الله صلى الله عليه وسلم وعرَف معنى كلامِه

وأعرابيٌّ جاءَ مِن قبيلةٍ فسمِع بعضَ ما سمِع ولم يعرِف حقيقةَ كلامِ رسول الله صلى الله عليه وسلم فرجَع إلى قَبيلتِه فرَوى بغيرِ لفظِ رسول الله صلى الله عليه وسلم ، فتغيَّر المعنى وهو يظُنُّ أن المعنى لا يتفاوَتْ

ومنافقٌ لم يُعرَف نفاقُه ، فروى ما لمْ يسمَعْ وافترى فسمِع منه أناسٌ فظنُّوه مؤمِناً مخلِصًا فرووا ذلك واشتهَر بيْن الناس

فلهَذا المعنى وجَبَ عرْضُ الخبَر على الكتابِ والسنةِ المشهورةِ

 

“(Biz Hənəfilər) deyirik: Vahid xəbərlə əməl etmənin şərti, Qurana, Məşhur Sünnətə və Zahirə/Tətbiqata müxalif olmamasıdır.

Peyğəmbər - aleyhissəlam - buyurur: “Məndən sonra sizə çoxlu hədislər nəql ediləcək.  Sizə mənim adımdan bir hədis nəql edildikdə, onu Allahın kitabına ərz edin. Uyğun olanı qəbul, müxalif olanı rədd edin!”

Bunu Əli bin Əbi Talibdən nəql edilən xəbərdə də görürük. O belə deyir: “Ravilər üç qismdir:

1. Allah Elçisiylə yoldaşlıq etmiş və onun sözünün mənasını anlamış səmimi mömin.

2. Bir qəbilədən gəlib, bəzi şeylər eşitmiş, Peyğəmbərin sözünün mahiyyətini tam anlamamış və beləcə öz qəbiləsinə dönüb, Peyğəmbərin sözünü başqa ləfzlə rəvayət edən Bədəvi. O, mənanın dəyişmədiyini düşünsə də məna dəyişmiş olar.

3. Nifaqı bilinməyən münafiq. Eşitmədiyini rəvayət edər, (Peyğəmbərə) iftira atar. İnsanlar ondan bunu eşidib, onu səmimi mömin zənn etdikləri üçün,  eşitdiklərini rəvayət edərlər. Beləcə insanlar arasında yayılar.”

Bu xüsus səbəbilə, (Əhəd) hədislərin Qurana və Məşhur Sünnətə ərz edilməsi vacibdir!”

 

Qaynaq: Nizamuddin Əş Şaşi: Usuluş Şaşi: 176

Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə: 1428/2007

 

 

Qeyd: Məşhur üsulçu Şaşi də Əhəd hədislərin Allahın Kitabına ərzini vacib görənlərdəndir. O, buna əsas olaraq hədislərə insanlar tərəfindən yalan və xəta qarışdırılması ehtimalını göstərir və Əlinin sözlərini misal verir. Məsələ üzərində biraz da təfəkkür edilərsə, Əlidən nəql edilən sözlərə bəzi əlavələr etmək olar.

Bir insanın səmimi, mömin bir səhabə olması, onun rəvayətlərdə xəta etməyəcəyi, hədisi ləfzən yox mənayla nəql etməyəcəyi, nəsxdən qafil qalmayacağı mənasına gəlməz. Səhabələrin Hənəfilər tərəfindən ümumi xətlərlə “fəqih” və “qeyri fəqih” olaraq iki sinfə bölünməsi, bəzilərinin rəvayətini Qiyasa müxalifkən qəbul, bəzilərinin isə rədd edilməsi dediyimizə bir örnəkdir.

Digər bir əlavə… Əli Səhabələri üç qrupa bölmüş, bu üç qrupdan Peyğəmbər adına sadəcə münafiqlərin yalan uyduracağını demişdir. Halbuki, bir insan münafiq olmadan da, siyasi, qəbiləvi və maddi maraqlar üçün Peyğəmbər adına yalanlar danışa bilər... Peyğəmbərin namusuna ləkə yaxan kimsələr üçün belə bir şey aşılmaz zirvə deyil...

Əlinin sözlərindəki ən önəmli nöqtə, günümüzdəki “Səhabələrin hamısı Adildir” nəzəriyyəsinə qəti şəkildə müxalif olmasıdır. Görüldüyü kimi, Əli Səhabələrin hamısını üç qrupda toplamış və onlardan sadəcə bir qrupun rəvayətini yararlı saymışdır. Bu rəvayətləri seçə bilmək üçün isə, müxtəlif metodlar mövcuddur. Onlardan biri də xəbərlərin Qurana ərz edilməsidir.

Son olaraq, Hənəfilər bu görüşlərini adətən hədisə əsaslandırsa da, belə bir əsaslandırmanın müxtəlif boşluqları var. Əqli bir üsul olaraq ortaya qoyulması isə, daha tutarlıdır.

[Muslih]

İlk dönəm Hənəfi üsulçularından Əbu Bəkr Əl Cəssas (305-370 h/917-980 m) “Əl Fusul fil Usul” adlı kitabında hədislərin Qurana ərz edilməsi və bənzəri metodlar haqqında deyir:

 

فمِن العلَلِ التي تُرَدُّ بها أخبارُ الآحادِ عند أصحابنا : ما قاله عيْسى بن أبَانَ : ذكَر أن خبرَ الواحدِ يُرَدُّ لمعارضةِ السنةِ الثابتةِ إيَّاه أو أن يتعلَّق القرآنُ بخلافِه فيما لا يحتمِل المعاني أو يكون مِن الأمورِ العامَّةِ ، فيجيء خبرٌ خاصٌّ لا تعرِفه العامَّةُ أو يكون شاذًّا قد رواه الناس وعمِلوا بخلافه

قال أبو بكر - رحمه الله تعالى - : إنما ما كانتْ مخالفتُه لنصّ الكتابِ لا يُوجِب العلمَ بمقتضاه . وخبرُ الواحدِ لا يُوجِب العلمَ . وقد بيَّنَّا ذلك فيما سلَف مِن القول مِن تخصيصِ القرآن ونسْخِه بخبرِ الواحدِ

مِن الأخبارِ المخالفةِ للكتابِ : حديثُ فاطمةَ بنتِ قيسٍ : في إسقاطِ سُكنى المبْتوتةِ ونفَقتِها ، قال الله تعالى {أَسْكِنُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ سَكَنْتُمْ مِنْ وُجْدِكُمْ} ، ونحوُه ما روي «إن الميّتَ يُعذَّب ببُكاءِ أهله عليه» ظاهرُه مخالفٌ لقوله تعالى {وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى} ، وما روي : أن محمدا - صلى الله عليه وسلم - " رأى ربَّه " يَرُدُّه قوله تعالى {لَا تُدْرِكُهُ الْأَبْصَارُ} ، وحديثُ المصرَّاة تَرُده آيةُ الربا ، وحديثُ مانعِ الزكاة : أنها تُؤخذ منه وشطْرُ ماله

وحديثُ : أخْذ الثمَرةِ مِن أكْمامِها : أنه يعني يغرَمها ومثلَها معها ، وجَلداتُ نَكالٍ ، هذه الأخبارُ ترُدها آيةُ الربا

وكذلك معارضةُ السنةِ الثابتة إيَّاه ، علةٌ ترُدُّ هذا المعنى بعيْنِه ، لأنَّ السنةَ الثابتةَ مِنْ طريقِ التواترِ تُوجِب العلمَ كنصّ الكتابِ

 

“Əshabımız (Rəy Əhli) qatında Əhəd xəbərlərin rəddinə əsas təşkil edəcək illətlər/səbəblər (İmam Muhəmmədin tələbəsi) İsa bin Əbanın dediyi kimi aşağıdakılardır:

1. Sabit Sünnətin ona zidd olması.

2. Müxtəlif mənaların mümkün olmadığı halda Quranın ona zidd olması.

3. İctimaiyyətlə əlaqəli bir iş olduğu halda, xüsusi/şazz rəvayət olub, toplumun o xəbəri bilməməsi.

4. Bəzi insanların rəvayət etmələrinə rağmən, özlərinin onunla əməl etmədiyi şazz xəbər olması.

Əbu Bəkr (Əl Cəssas) - Allah ona rəhmət etsin - dedi: Quranın nassına müxalif olan şey öz məzmunuyla əməli vacib qılmaz. Vahid xəbər də elmi vacib qılmaz. Biz bunu daha öncə “Quranın Vahid xəbərlə təxsisi və nəsxi” bölümündə izah etdik.

Allahın Kitabına müxalif olan xəbərlərə örnək verək: Fatimə bint Qaysın qəti şəkildə boşanmış olan qadınlara məskən və nafaqa verilməyəcəyi haqda hədisi, uca Allahın bu ayəsinə ziddir: “Onları imkanınız çatdığı qədər öz yaşadığınız yerdə məskunlaşdırın...” (Ət Talaq: 65/6)

“Ölü, ailəsinin onun üçün ağlaması səbəbilə əzab görər” hədisinin zahiri, uca Allahın bu ayəsinə ziddir: "... Heç bir günahkar başqasının günahını yüklənməz..." (Əl Ənam: 6/164)

Muhəmmədin - sallallahu aleyhi və alə alihi və səlləm - Rəbbini gördüyü barədə rəvayət, uca Allahın bu ayəsinə əsasən rədd edilər: “Gözlər onu idrak edə bilməz…” (Əl Ənam: 6/103)

Riba haqqındakı ayə isə, südü bir neçə gün sağılmadan satışa çıxarılan heyvan hədisini, zəkat verməyəndən zəkatın və malının yarısının alınacağı hədisini, ağacdan meyvə oğurlayanın o malın dəyəri və misliylə, bununla yanaşı fiziki cəzayla cəzalandırılacağı hədisini rədd edir.

Sabit Sünnətin bir hədisə müxalif olması da bunun bənzəridir və bu kimi hallarda (Əhəd hədisi) rədd edən bir illətdir/səbəbdir. Çünki, təvatür yoluyla sabit olan Sünnət, Quran kimi (yəqini) elmi vacib qılar.”

 

Qaynaq: Əbu Bəkr Əl Cəssas: Əl Fusul fil Usul: 3/114

Kuveyt: Vizərətul Əvqaf: 1414/1994

 

 

Qeyd: Üsul sahəsində Hənəfilər tərəfindən yazılan ilk dönəm kitablarında Hədislərin məqbul sayılması üçün, başda Qurana ərz edilməsi olmaq üzrə müxtəlif metodlar mövcuddur ki, günümüzdə bu metodlardan istifadə edənlər elə “Hənəfilərin” özü tərəfindən “bidətçi”, “Hədis inkarçısı” damğasıyla təltif edilirlər... Halbuki, bu metodlar elmidir və hədis inkarçılığı deyil, hədislərin daha dərin analizidir. Təbii ki, mövzuya əhil olan kimsələr üçün…

[Muslih]

Hənəfi Üsul məktəbinin qurucularından Əbu Zeyd Əd Dəbbusi (v. 430 h/1039 m) Hədisləri Qurana ərz etməkdən imtinanın bidətin əsli olduğunu belə izah edir:

 

وعن النبي صلى الله عليه وسلم أنه قال : " إذا رُوي لكمْ مني حديثٌ فاعرِضوه على كتابِ اللهِ تعالى ، فما وافقَ فاقبَلوه وما خالفَ فرُدُّوهُ " ، ولأنَّ كتابَ اللهِ تعالى ثابتٌ يَقيناً ، وخبرُ الواحدِ ثابتٌ ثبوتاً فيه شبهةٌ ، فكانَ رَدُّ ما فيه شُبهةٌ باليَقينِ أولى مِن رَدِّ اليقينِ به

 

وكذلكَ السنةُ الثابتةُ بالتوَاترِ أو الاستفاضةِ أو الإجماعِ ، لأنها بمنزلةِ الكتابِ في إفادةِ العلْم على ما مرَّ ، والمشهورُ فوقَ خبَرِ الواحدِ وإن كان في ثُبوتِه أدْنى شبْهةٍ

وفي هذا الانتِقادِ علْم ٌكثيرٌ وصيانةٌ للدِّين بلِيغةٌ ، فأكثرُ الأهواءِ والبدَعِ كانتْ مِن قِبل العمَل بخبرِ الواحد اعتقاداً أو عملاً بلا عرْضٍ على الكتابِ أو السنةِ الثابتةِ ، ثم تأويلِ الكتابِ بموافقةِ خبرِ الواحد وجعْلِ المتبوعِ تبْعاً ، وبناءِ الدين على ما لا يُوجِب العلمَ يقيناً ، فيصيرُ الأساسُ علْماً بشبهةٍ ، فلا يزدادُ به إلا بدْعة

وكان هذا الضرَرُ بالدينِ أعظمَ مِن ضرَرِ مَنْ لمْ يقبَلْ خبرَ الواحد فاضطُرَّ إلى القول بالقياسِ ، أو استِصْحابِ الحالِ ، إذا لم يجِدْ الحكمَ الواقعَ فى كتابِ اللهِ تعالى ، لأنَّ هذا الرجلَ ما أخَلَّ بحكمِ الكتاب ، وجعَلَ أساسَ دينِه ما فيه اليقينُ إلا أنه ردَّ خبرَ الواحد لتُهْمةِ الكذِبِ وشبهَتِه ثم وقَع فيما هو أبْلغُ منه تهمةً مِن رأيه أو التمسُّك بأي أصلٍ كان

والأول جعَل خبرَ الواحدِ أصلاً فعرَض كتابَ اللهِ عليه وبنى دينَه على ما لا علْمَ له به يقيناً ، فكان القولُ العدْلُ الوَسَطُ أن يُجعَلَ كتابُ اللهِ تعالى أصْلاً ، وهو الثابتُ يقيناً ، وخبر الواحدِ مرتَّباً عليه يُعمَل به على موافقتِه أو إذا لم يُوجَد في الكتابِ ما في خبرِ الواحدِ ، ويُرَدُّ إذا خالفَ بحكْمِه حكم ِكتابِ الله تعالى

 

“Peyğəmbərdən - sallallahu aleyhi və səlləm - belə dediyi nəql edilir: “Sizə məndən bir hədis rəvayət edilərsə, onu uca Allahın Kitabına ərz edin! Kitaba müvafiq olanı qəbul edin, müxalif olanı isə rədd edin!”

Çünki, uca Allahın Kitabı yəqini olaraq sabitdir. Vahid xəbərin sübutu isə şübhəli bir sübutdur. Şübhəli olanın (Vahid xəbərin) yəqini olana (Qurana) dayanılaraq rədd edilməsi, yəqini olanın (Quranın) şübhəliyə (Vahid xəbərə) dayanılaraq rəddindən daha doğrudur...

... Eləcə də təvatür, istifadə və icmayla sabit olan Sünnət (də Vahid xəbərin ərz ediləcəyi bir qaynaqdır). Çünki daha öncə də qeyd edildiyi kimi, (sayılan növlərdən olan Sünnət) elm ifadə etmə baxımından Quran səviyyəsindədir. Məşhur (Sünnət), sübutundakı şübhə ən aşağı səviyyədə olsa da, (sübut və etibar baxımından) Vahid xəbərdən üstündür.

(Vahid xəbərlərin) bu metodla (Quran və Sabit Sünnətə ərziylə) tənqidində ciddi elm və Din üçün önəmli qoruma vardır! Hava və bidətə uymanın əksəriyyəti Vahid xəbərin Quran və Sabit Sünnətə ərz edilmədən etiqad və əməldə qaynaq qəbul edilməsindən, Quranın Vahid xəbərə uyğunlaşdırılaraq təvil edilməsi və tabe olunanın (Quranın) tabe qılınmasından, Dinin yəqini elm ifadə etməyən məlumatlar üzərinə qurulmasından qaynaqlanır. Beləcə şübhəli məlumatlar əsasa çevrilir. Bununla da ancaq bidət artmış olur!

Dinə verilən bu zərər, Vahid xəbəri (kökdən) qəbul etməyib, uca Allahın Kitabında ehtiyacı olan hökmü tapmadıqda qiyasa və ya istishabul hala müraciət etmək məcburiyyətində qalan adamın zərərindən daha böyükdür. Çünki bu adam Quranın hökmünü tapdalamamış, yəqini olan qaynağı dininin əsası etmişdir. Lakin o, yalan ittihamı və ya şübhəsilə Vahid xəbəri (kökdən) rədd etmiş, sonra rəy və ya hansısa başqa bir əsasa (məsələn istishabul əsl qaydasına) sarılmaq şəklində, ondan daha böyük ittihama məruz qalmışdır.

(Vahid xəbəri Qurana ərz etməyən) Birincə adam isə, Vahid xəbəri əsl/əsas qəbul etmiş, Allahın Kitabını ona ərz etmiş və Dinini yəqini məlumatı olmayan şeylər üzərinə qurmuşdur.

Lakin, adil və orta olan yol budur: Uca Allahın yəqinən sabit olmuş Kitabı əsl/əsas qəbul edilər, Vahid xəbər onun üzərinə qurular (süzgəcindən keçirilər). Qurana müvafiq olduqda və ya Quranda olmayan bir şey Vahid xəbərdə mövcud olduqda onunla əməl edilər. Lakin, Vahid xəbərin hökmü uca Allahın Kitabının hökmünə müxalif olarsa rədd edilməlidir!”

 

Qaynaq: Əbu Zeyd Əd Dəbbusi: Təqvimu Usulil Fiqh: 2/267-270

Riyad: Məktəbətur Ruşd: 1430/2009

 

 

Qeyd: Hədislərin - Peyğəmbərə nisbət edilən sözlərin süzgəçdən keçirilməsi danılmaz bir ehtiyacdır. Lakin, insanların bu yolda qurduqları süzgəçlər fərqlidir. Onlardan bir qisminə görə bu süzgəcin qatlarından biri, Vahid xəbərlərin Qurana ərz edilməsi olmalıdır.

 

Qurana ərzdən imtinanın bidət və havaya uyma qaynağı olduğunu söyləyən Dəbbusi bu metodu qəbul etməyib, Qurana müxalif Vahid xəbərləri qəbul edənləri köklü hədis inkarçılarından daha şərli və zərərli sayır. Sonda isə, orta yolun bu ikisinin arasında olduğunu bildirərək, Quranı əsas qəbul etdikdən sonra, xəbərlərin topdan rədd edilməyib ona ərz edilməsinə çağırır.

 

[Muslih]

Orta Asiya Hənəfi üsulçularından Əbu Bəkr Əs Səraxsi (v. 483 h/1090 m) Əhəd hədislərin Quran və Məşhur Sünnətə ərz edilməsi haqqında deyir:

 

ففي هذيْن النوعيْنِ مِن الانتقاد للحديثِ علمٌ كثيرٌ وصيانةٌ للدين بليغةٌ ، فإنَّ أصلَ البدَع والأهواءِ إنما ظهَر مِن قِبَلِ ترْكِ عرْضِ أخبارِ الآحادِ على الكتابِ والسنةِ المشهورةِ

فإنَّ قوْمًا جعَلوها أصلًا مع الشُّبْهة في اتصالِها برسول الله عليه السلام ومع أنها لا تُوجِب علمَ اليَقين ثم تأوَّلوا عليها الكتابَ والسنةَ المشهورةَ فجعَلوا التبَعَ متبوعًا وجعَلوا الأساسَ ما هو غير متيقَّنٍ به فوقَعوا في الأهواءِ والبدعِ بمنزلةِ مَنْ أنكر خبرَ الواحد

فإنه لما لمْ يُجوّز العملَ به احتاجَ إلى القياس ليعمَل به وفيه أنواعٌ مِن الشبْهة أو إلى استصحابِ الحال وهو ليس بحجةٍ أصْلاً ، وترَكُ العملِ بالحجةِ إلى ما ليسَ بحجةٍ يكون فتَحًا لبابِ الإلحاد وجعلُ ما هو غيرُ متيقَّنٍ به أصلاً ثم تخريجُ ما فيه التيقُّنُ عليه يكون فتْحاً لباب الأهواءِ والبدعِ ، وكل واحدٍ منهما زَيْفٌ مرْدودٌ

وإنما سواءُ السبيل ما ذهَب إليه علماؤُنا رحمهم الله مِن إنزالِ كل حجةٍ منزلتَها ، فإنهم جعَلوا الكتابَ والسنةَ المشهورةَ أصْلاً ثم خرَجوا عليهما ما فيه بعضُ الشبْهة وهو المروي بطريقِ الآحادِ مما لم يشتهِر

فما كان منه موافقًا للمشهورِ قبِلوه وما لم يجِدوا في الكتابِ ولا في السنةِ المشهورةِ له ذِكْرًا قبِلوه أيضا وأوجَبوا العملَ به

وما كان مخالفًا لهما ردُّوه على أن العمَلَ بالكتابِ والسنةِ أوجبُ مِن العمَلِ بالغريب بخلافِه ، وما لم يجِدوه في شيءٍ مِن الأخبار وصاروا حينئذٍ إلى القياسِ في معرفةِ حكْمِه لتحقُّقِ الحاجة إليه

 

“Hədislərin bu iki növdən tənqidində çoxlu elm və Din üçün önəmli bir qoruma mövcuddur. Çünki, bütün bidət və nəfsi istəklərə tabe olmanın əsli, Əhəd xəbərlərin/hədislərin Qurana və Məşhur Sünnətə ərz edilməməsindən qaynaqlanır!

Bir qrup, Peyğəmbərə - aleyhissəlam - nisbətində şübhə olmasına və yəqini elm ifadə etmədiyinə baxmayaraq Əhəd xəbərləri əsl qəbul etmiş, sonra Quranı və Məşhur Sünnəti ona uyğun təvil etməyə çalışmışlar.

Tabeni (Əhəd xəbərləri), tabe olunana çevirmiş, yəqin ifadə etməyən (Əhəd xəbərləri) əsas qəbul edərək, Vahid xəbəri (kökdən) inkar edənlər kimi Hava və Bidətə sapmışlar.

Çünki, (köklü formada) vahid xəbərlə əmələ icazə verməyən kimsə, içində müxtəlif növ şübhələr olan Qiyasa və ya əslən hüccət olmayan “istishabul əsl” qaydasına ehtiyac duyar.

Hüccət olanı buraxıb, olmayanla əməl etmək ilhad/sapıqlıq qapısını açmaqdır. Yəqin ifadə etməyən dəlili əsl qəbul edib, yəqin ifadə edənləri onun əsasında dəyərləndirmək isə, Hava və Bidət qapısını açmaqdır. Bu yolların hər ikisi rədd ediləcək saxtakarlıqdır!

 

Doğru yol, sadəcə bizim alimlərin (Hənəfilərin) - Allah onlara rəhmət etsin -  yoludur: Hər hüccəti/dəlili öz yerinə qoymaq.  Onlar Quran və Məşhur Sünnəti əsl qəbul edir, sonra Məşhurluq səviyyəsinə çatmayan Əhəd xəbərlərdən şübhəli olanları bu iki qaynağa əsasən dəyərləndirirlər.

1. Bu xəbərlərdən Məşhur Sünnətə müvafiq olanları və Quranda, Məşhur Sünnətdə tapmadıqlarını qəbul edirlər. Onlarla əməli vacib görürlər.

2. Qurana və Məşhur Sünnətə müxalif olanları isə rədd edirlər. Bunu edərkən “Quran və (Məşhur) Sünnətlə əməl, ğarib hədislərə bunların əksinə əməldən daha vacibdir” qaydasına əsaslanırlar.

Hədislərdə haqqında bir şey olmadıqda isə, o işin hökmünü bilmək üçün buna olan ehtiyac səbəbilə qiyasa müraciət edirlər.”

 

Qaynaq: Əbu Bəkr Əs Səraxsi: Usulus Səraxsi: 283-84

Beyrut: Darul Fikr: 1425/2005

 

 

Qeyd: Səraxsinin sözlərində bəzi önəmli nöqtələrə diqqət çəkmək istərdim:

1. Bidət və sapıq görüşlərin ortaya çıxışının ən təməl səbəblərindən biri, Əhəd xəbərləri Allahın Kitabına ərz etməməkdir. Günümüz “Hənəfiləri” Hədislərin Qurana ərzini sapıqlıq saysa da, həqiqət budur!

2. Əhəd hədisləri kökdən rədd edənlər (günümüz təbiriylə Sünnəti əslən rədd edən köklü hədis inkarçıları) və gördüyü hər hədisi “filankəs nəql edib, sənədi səhihdir” deyərək, Qurana ərz etmədən gözyumulu qəbul edənlər, sapıqlıqda şərikdirlər.

3. Hüccətləri öz məqamına müqabil yerləşdirməmək İlhad, Bidət və Havaya tabe olmanın mənbəyidir.

[Muslih]

Hənəfi məzhəbinə mənsub məşhur kəlamçı Seyyid Əş Şərif Əl Curcani (740-816 h/1340-1413 m) "Ət Tarifat" adlı terminlər lüğətində deyir:

 

الحديث الصحيح : ما سلِم لفظُه مِن رَكَاكَةٍ ، ومعناه مِن مخالفةِ آيةٍ أو خبَرٍ متواترٍ أو إجماعٍ ، وكان روايةَ عدْلٍ

 

“549: Səhih hədis(in şərtləri):

1. Ləfzi tutarsız olmamalıdır.

2. Mənası hansısa bir ayəyə, mütəvatir xəbərə və ya icmaya müxalif olmamalıdır.

3. Adil kimsələrin rəvayəti olmalıdır.”

 

Qaynaq: Seyyid Əş Şərif Əl Curcani: Ət Tarifat: 60

Darul Fikr: 1425/2005

 

 

Təliq: Curcaninin səhih hədis üçün qoyduğu şərtlər sadəcə sənədə/isnada deyil, həm də hədisin mətninin/mənasının incələnməsinə yönəlikdir.

Hədisin mətni üçün ortaya qoyduğu ən önəmli kriteriyalardan biri isə, onun Qurana ərz edilməsidir. Bu yanaşma ənənəvi “sənəd mərkəzli” yanaşmadan daha tutarlıdır. Çünki, sadəcə isnadın səhih olması, o hədisin qəbulu üçün yetərli xüsusiyyət deyil!

Bu tutarlı davranışla, ravilərin xətrinə dəyməmək üçün “İstilqa - Allahın ayağını digər ayağı üzərinə aşırıb dincəlməsi” hədisini rəvayət edən səfehlərin davranışı arasında seçim etmək çətin olmamalıdır…

[Muslih]

Hənəfilərdən Hədis sahəsində böyük çalışmalarıyla tanınan “İlaus Sunən” müəllifi Zəfər Əhməd Ət Təhənəvi (1310-1394 h/1892-1974 m) Hədislərin Qurana ərz edilməsi haqda deyir:

 

وتحصَّل بذلك أنه يُشترَط عندَنا لصحَّةِ الحديثِ مع عدالةِ الراوي وضبْطِه : كوْنِ الحديثِ بحيثُ لا يُخالِف قطعيَّ الكتابِ ولا السنةِ المشهورةِ ، وأنَّ لا يكون مُعْرَضًا عنه ومتروكَ العملِ به في الصدْرِ الأوَّل ، ولا يكون شاذًّا في البلْوى العامّ بل ظاهرًا منتشِرًا

فاحفَظْه فإنه نافعٌ جدًّا ، وقد أغْنَانا الأصوليونَ مِن أصْحابِنا عن إقامةِ الدليلِ عليها فرَغوا مِن ذلك في كُتُبِهم

 

“Bütün bu qeydlərimizdən hasil oldu ki, bizə (Hənəfilərə) görə hədisin səhihliyi üçün ravinin ədalət və zəbti/hafizəsiylə yanaşı aşağıdakı şərtlər də olmalıdır:

1. Hədis Quranın və Məşhur Sünnətin qəti hökmlərinə müxalif olmayacaq.

2. İlk dönəmlərdə üz çevrilib, onunla əməl tərk edilmiş olmayacaq.

3. İctimaiyyətlə əlaqəli (Əl Bəlvəl Amm) məsələlərdə şaz olmayacaq. Əksinə zahir və yayğın olacaq.

Bu dediklərimi mənimsə! Çünki, bunlar çox faydalı məlumatlardır. Əshabımızdan olan Üsulçular bu mövzuda dəlil gətirməyimizə ehtiyac buraxmamışlar və öz kitablarında bu məsələni əhatə etmişlər.”

 

Qaynaq: Zəfər Əhməd Ət Təhənəvi: Qavaidu Ulumil Hədis: 126

Beyrut: Darul Qələm: 1392/1972

 

Qeyd: Hədisin səhih sayılması üçün Hənəfilərin Qurana ərz xaricində qoyduğu digər şərt də maraqlıdır: İlk zamanlarda hədislə əməl tərk edilibsə, o hədis səhih sayıla bilməz. Bu qaydaya təcrübi bir örnək versək və əllərin sinədə tutulması hədislərinə bu prizmadan yanaşsaq, bu hədislərin Hənəfilərin qurduğu filtrdən keçmədiyi aşikardır… Bu hədis hətta üçüncü “ictimailik” filtrindən də keçmir… Elə isə, Hənəfilərin bu hədislə əməli tərk etmələri anlayışla qarşılanmalıdır.

 

[Muslih]

Maliki alimlərindən İbn Abdil Bərr (368-463 h/978-1071 m) Malik, Şafi və Əbu Hənifənin sirəti haqqında qələmə aldığı “Əl İntiqa fi Fədailil Əimmətis Sələsətil Fuqaha” adlı əsərində Əbu Hənifəyə yönləndirilən bir çox tənə cavab vermiş və bu tənlərin motivlərindən bəhs etmişdir. Onlardan biri də Əbu Hənifənin Əhəd xəbərləri Quran süzgəcindən keçirməsidir:

 

كثيرٌ مِن أهل الحديث استَجازوا الطعْنَ على أبي حنيفةَ لردّه كثيراً مِن أخْبارِ الآحادِ العُدول ، لأنه كان يذهَب في ذلك إلى عرْضِها على ما اجتُمِع عليه مِن الأحاديث ومعاني القرآنِ ، فما شذَّ عن ذلك ردَّه وسماه شاذًّا

وكان مع ذلك أيضاً يقول "الطاعاتُ مِن الصلاةِ وغيرِها لا تسمَّى إيمانا" ، وكلُّ مَن قال مِن أهلِ السنةِ "الإيمان قولٌ وعملٌ" يُنكِرون قولَه ويُبَدّعونه بذلك . وكان مع ذلك محسوداً لفهْمه وفِطْنتِه

 

“Hədis əhlindən bir çox kimsə Əbu Hənifəyə tən etməyi caiz görmüşlər. Bunun səbəbləri aşağıdakılardır:

1. Əbu Hənifə adil kimsələrin xəbər verdiyi bir çox Əhəd hədisi rədd etmişdir. Çünki, onun yanaşma üsuluna görə, hədislər Quranın mənalarına və üzərində icma edilmiş digər hədislərə ərz edilməlidir. Bu filtrdən keçməyən hədisləri rədd etmiş və şazz adlandırmışdır.

2. Əbu Hənifə Namaz və digər itaət sayılan əməllərin iman olaraq isimləndirilməyəcəyi görüşündə idi. Bu səbəblə Əhli Sünnətdən “İman söz və əməldir” deyən hər kəs onun bu sözünü rədd etmiş və bu səbəblə onu bidətçiliklə ittiham etmişlər.

3. Əbu Hənifə (geniş) anlayışı və dərin analiz qabiliyyəti səbəbilə həsədə məruz qalmışdır.”

 

Qaynaq: İbn Abdil Bərr: Əl İntiqa: 276-277

Beyrut: Darul Bəşəiril İsləmiyyə: 1417/1997

[Muslih]

Malikilərdən Əbu Bəkr İbnul Arabi (468-543 h/1076-1148 m) Buxari və Muslimin səhihliyində ittifaq etdiyi bir hədisin Malik tərəfindən Qurana ziddiyyət səbəbilə rəddi haqqında deyir:

 

إذا جاءَ خبرُ الواحد معارضًا لقاعدةٍ مِن قواعدِ الشرْعِ هل يجوز العمل به أم لا ؟ فقال أبو حنيفة : لا يجوز العملُ به ، وقال الشافعي : يجوز العملُ به

وتردَّد مالكٌ في المسألةِ ومشهورُ قولِه والذي عليه المعوَّل أن الحديثَ إذا عضَّدَته قاعدةٌ أخرى قال به ، وإن كان وحدَه ترَكه

ولهذا قال في مسألةِ غسْلِ الإناءِ مِن وُلوغِ الكلْبِ : قد جاءَ هذا الحديثُ ولا أدري ما حقيقتُه ، لأنَّ هذا الحديثَ عارضَ أصلَيْن عَظِيمَيْنِ ، أحدُهما قولُ الله تعالى {فَكُلُوا مِمَّا أَمْسَكْنَ عَلَيْكُمْ} ، قال مالكٌ : يُؤكَل صيدُه فكيفَ يُكْره لُعَابُه ، والثاني : أن علَّةَ الطهارة هي الحيَاةُ وهي قائمةٌ في الكَلْبِ

 

“Əhəd hədis Şəriət qaydalarından birinə zidd olarsa, onunla əməl etmək caizdirmi?

Əbu Hənifə: O hədislə əməl caiz deyil.

Şafi: O hədislə əməl caizdir.

Malik  bu haqda tərəddüd etmişdir. Onun məşhur, güvənilən rəyi budur ki, əgər bu hədisi başqa bir qayda dəstəkləyərsə qəbul edilər. Yox əgər hədis təkdirsə/dəstəklənmirsə tərk edilər.

Bu səbəblə Malik, köpəyin yaladığı qabın yuyulması məsələsində belə demişdir: “Bu hədis varid olmuşdur. Lakin mən bunun həqiqətini/nə mənaya gəldiyini bilmirəm.”

Çünki, hədis iki böyük əslə müxalifdir:

1. Uca Allahın bu ayəsinə: “... (Təlimli ov köpəklərinin) sizin üçün tutduqlarından yeyin!...” (Əl Maidə: 5/4). Malik deyir: Köpəyin ovu yeyildiyi halda, ağız suyu necə məkruh ola bilər?

2. Təmizliyin illəti həyatdır və bu illət köpəkdə mövcuddur.”

 

Qaynaq: Əbu Bəkr İbnul Arabi: Əl Qabas fi Şərhil Muvatta: 812

Beyrut: Darul Ğarbil İsləmi: 1992

 

 

Təliq: Haqqında danışılan hədis bu şəkildədir: “Köpək sizdən birinin qabında içdiyi zaman, onu yeddi dəfə yusun.”

Hədisi nəinki Buxari və Muslim, hətta Malikin özü “Əl Muvatta” əsərində nəql etmişdir. Lakin, İbnul Arabinin açıqlamasına görə Malik bu hədislə əməl etməmiş və bunun səbəbi zikr edilən ayəyə və ümumi fiqhi qaydaya müxalif olmasıdır.

Eyni sözləri məşhur üsulçu Əbu İshaq Əş Şatibi “Əl Muvafaqat” adlı kitabında təqrirən nəql etmişdir.

[Muslih]

Şafilərdən Xatib Əl Bağdadi (392-463 h/1002-1072 m) səhih olduğu halda rədd ediləcək Əhəd hədislərdən danışır və səbəblərini aşağıdakı şəkildə sıralayır:

 

باب القول فيما يرَدُّ به خبرُ الواحدِ

 

قال رسول الله صلى الله عليه وسلم : إنها ستَأتِيكمْ عني أحاديثُ مختلِفةٌ ، فما آتاكمْ موافقاً لكتابِ اللهِ ولسُنَّتي فهو مِني ، وما آتاكمْ مخالفاً لكتابِ اللهِ وسنَّتي فليسَ مِني

قال محمد بن عيسى بن الطَّبَّاع : كلُّ حديثٍ جاءكَ عن النبي صلى الله عليه وسلم لم يبلُغْك أن أحداً مِن أصحابِه فعَلَه فدَعْه . إذا روَى الثقةُ المأمونُ خبراً متَّصِلَ الإسناد رُدَّ بأمورٍ

أحدها : أن يُخالفَ مُوجِباتِ العقول فيُعلَم بطلانُه ، لأنَّ الشرْعَ إنما يرِد بمجوزاتِ العقول ، وأما بخلافِ العقولِ فلا

والثاني : أن يُخالف نصَّ الكتابِ أو السنةِ المتواترةِ ، فيُعْلَم أنه لا أصْلَ له أو منْسوخٌ

والثالث : أن يُخالف الإجماعَ ، فيُستدَلَّ على أنه منسوخٌ أو لا أصلَ له ، لأنه لا يجوز أن يكون صحيحاً غيرَ منسوخٍ ، وتُجمِع الأمةُ على خلافِه ، وهذا هو الذي ذكَره ابنُ الطباَّع في الخبر الذي سُقْناه عنه أول البابِ

 والرابع : أن ينفرِد الواحدُ براويةِ ما يجِب على كافَّةِ الخلق علْمُه ، فيدُلُّ ذلك على أنه لا أصْلَ له ، لأنه لا يجوز أن يكونَ له أصلٌ ، وينفرِد هو بعلْمِه مِن بينَ الخلقِ العَظيمِ

والخامس : أن ينفرِد الواحد براويةِ ما جرَتْ به العادةُ بأن ينقُلَه أهلُ التواترِ فلا يقبَل ، لأنه لا يجوز أن ينفرِد في مثلِ هذا بالرواية

 

“Xəbəri Vahidin nəylə rədd ediləcəyi babı

 

Rəsulullah buyurur: "Sizə mənim adımdan müxtəlif hədislər nəql ediləcək. Allahın Kitabına və mənim Sünnətimə müvafiq olanlar məndəndir. Allahın kitabına və mənim sünnətimə müxalif olanlar məndən deyil!"

(Böyük hədis Hafizi ) Muhəmməd bin İsa bin Ət Təbba dedi: "Rəsulullahdan sənə nəql edilən, lakin səhabələrindən kiminsə əməl etdiyinə vaqif olmadığın hədisləri kənara burax!"

Güvənilən kimsələrin, muttasil isnadla nəql etdikləri xəbərlər/səhih hədislər aşağıdakı səbəblərlə rədd edilər:

 

1. Ağlın gərəyinə müxalif olar və beləcə batilliyi ortaya çıxar. Çünki, Şəriət ancaq ağlın caiz gördüyü şeylərdən ibarətdir. Ağla müxalif ola bilməz.

2. Qurani Kərimin və ya mütəvatir Sünnətin bir nassına müxalif olar və beləcə əslinin olmadığı və ya nəsx edildiyi məlum olar.

3. İcmaya müxalif olar və və bu da onun nəsx edildiyinə və ya ümumiyyətlə əslinin olmadığına dəlalət edər. Çünki, səhih olub nəsx edilməməsi və eyni zamanda Ümmətin onun əksinə icma etməsi mümkün deyil!

İbnut Tabbanın qeyd etdikləri, babın əvvəlində zikr etdiyimiz (Qurana baxın məzmunlu) hədis barədədir.

4. Bütün insanların bilməsi gərəkli olan bir mövzuda sadəcə bir nəfərin rəvayət etməsi. Bu dəlalət edir ki, xəbərin əsli yoxdur. Çünki, bunun əsli olub, lakin çoxsaylı insanlardan sadəcə onun xəbərdar olması mümkün deyil.

5. Adətən təvatürlə nəql ediləcək şeyi bir nəfərin rəvayət etməsi. Bu cür hədislər qəbul edilməz. Çünki, bu məqamda rəvayətdə tək qalması mümkün deyil.”

 

Qaynaq: Xatib Əl Bağdadi: Əl Fəqih vəl Mutəfəqqih: 1/353-54

Dar İbnil Cəvzi: 1417/1996

 

Qeyd: Mətndə də görüyümüz üzrə Əhəd xəbərlərin bu cür bir süzgəclərdən keçirilməsi sadəcə Hənəfilərə məxsus olamayıb, bəzi hədisçilər tərəfindən də istifadə edilmişdir.

[Muslih]

Bir çox hədis kitabında nəql edilən və günümüzə səhih sənədlərlə gəlib çatmış məşhur bir hədis vardır: "Ölü, ailəsinin onun üçün ağlaması səbəbilə əzab görər". Zahir etibarıyla İslami prinsiplərə uymayan bu hədis adətən təvil edilir. Bəziləri isə hədisin kökdən inkarı yoluna getmişlər.

Muslim öz "Səhih"ində Aişə və İbn Abbasın hədisə münasibətini nəql edir:

 

فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ : فَلَمَّا مَاتَ عُمَرُ ذَكَرْتُ ذَلِكَ ، لِعَائِشَةَ فَقَالَتْ : يَرْحَمُ اللهُ عُمَرَ ، لَا وَاللهِ مَا حَدَّثَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ إِنَّ اللهَ يُعَذِّبُ الْمُؤْمِنَ بِبُكَاءِ أَحَدٍ ، وَلَكِنْ قَالَ : « إِنَّ اللهَ يَزِيدُ الْكَافِرَ عَذَابًا بِبُكَاءِ أَهْلِهِ عَلَيْهِ » قَالَ : وَقَالَتْ عَائِشَةُ : حَسْبُكُمُ الْقُرْآنُ : {وَلَا تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى} ، قَالَ : وَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ عِنْدَ ذَلِكَ : وَاللهُ أَضْحَكَ وَأَبْكَى ، قَالَ ابْنُ أَبِي مُلَيْكَةَ : فَوَاللهِ مَا قَالَ ابْنُ عُمَرَ مِنْ شَيْءٍ

 

“İbn Abbas deyir: Ömər vəfat etdiyi zaman bunu (sözü gedən hədisi) Aişəyə xatırlatdım. O belə dedi: Allah Ömərə rəhmət etsin. Xeyr! Allaha and olsun ki, Rəsulullah "Allah kiminsə ağlaması səbəbilə möminə əzab verər" şəklində bir söz deməmişdir!

Lakin belə demişdir: "Allah, ailəsinin onun üçün ağlaması səbəbilə kafirin əzabını artırar".

Aişə dedi: Bu mövzuda sizə Quran yetər! Uca Allah buyurur: "... Heç bir günahkar başqasının günahını yüklənməz..." (Əl Ənam: 6/164)

Bu ərəfədə İbn Abbas dedi: güldürən də, ağladan da Allahdır!

İbn Muleykə dedi: İbn Ömər heç bir şey söyləmədi.”

 

Qaynaq: Muslim bin Əl Həccac: Əl Musnədus Sahih: 2/641

Beyrut: Dar İhyait Turasil Arabi

 

 

Təliq: Bu rəvayətdə iki önəmli xüsus vardır. Aişə anamız "Allah, ailəsinin ağlaması səbəbilə möminə əzab verər" hədisini iki səbəbə dayanaraq rədd etmişdir. Hədisin mömin deyil kafirlə əlaqəli olması şəklində sabit olan bilgisi və ayədən çıxan təməl prinsipə zidd olması.

Lakin, Aişənin qeyd etdiyi “sabit” hədisi də Qurana ərz etdiyimiz zaman ortaya bir tutarsızlıq çıxar. Çünki, ölünün kafir və ya müsəlman olması arasında fərq olmaz. Allah heç kimi başqasının günahından məsul tutmaz! Kafir də eynilə mömin kimi öz əməlinin cəzasını alar.

Düşünürəm ki, bu nöqtədə hədisçilərin adətən yol verdiyi növdən bir xəta vardır. Bu barədəki digər rəvayətlər də, ifadədə bir xətanın olduğunu təsdiqləyir.

Bu hədisdə İbn Abbasın da hədisə dolayı bir inkarı vardır. O, "güldürən də, ağladan da Allahdır" deyərək, bu kimi şeylərin insanın əlində olmadığını vurğulamışdır. Sanki bu işarəylə belə demək istəmişdir: İnsan öz əlində olmayan bir əməli səbəbilə cəza almırsa, başqasının ağlamasıyla necə əzab görə bilər?

Bu, gələn xəbərlərin ümumi bir İslami prinsipə dayanılaraq rədd edilməsi örnəyidir.

 

[Muslih]

Hədisi Hədisə ərz edənlərin Hədisi Qurana ərzə qarşı allergiyası

 

Üsulçu və Hədisçilərdən bir qisminin “Hədisin Qurana ərzi” prinsipini rədd etdikləri, hətta kəskin formada qarşı çıxdıqları məlumdur. Lakin qəribədir ki, Hədisin Qurana ərzinə qarşı çıxan eyni hədisçilər, Hədisin başqa hədislərə ərz edilərək süzgəcdən keçirilməsinə nəinki qarşı deyillər, hətta buna Hədis üsulunda xüsusi bir bölüm ayırmışlar.

Hədisçilərin bir qismi “Şazz Hədis” dedikdə, siqa bir ravinin başqa siqalara müxalif rəvayətini qəsd edirlər. Bu cür rəvayətlər praktik olaraq rədd edilir, yaxud rəfə qoyularaq tədavüldən qaldırılır.

Adını nə qoysalar da, bu metod Hədislərin digər Hədislərdən əmələ gəlmiş süzgəcdən keçirilməsidir!

Əgər siqaların bir neçə rəvayəti hədis süzgəci olaraq yararlıdırsa, o zaman Quranın süzgəc olaraq istifadə edilməsi daha ağıllı bir davranış deyilmi?

İki siqa raviyə müxalif olaraq rəvayət edilmiş bir hədis bu səbəblə rədd edilə bilirsə, Qurana müxalifət səbəbilə rədd edilə bilməsi daha doğru deyilmi?

 

Oxucularamıza hədisçilərin bu metodu işlətməsinin bariz bir misalını vermək istəyirəm. Əhməd bin Hənbəl öz Müsnədində bir hədis nəql edir və sonra sənəd baxımından çox möhkəm olmasına baxmayaraq, məzmununun digər hədislərə müxalif olması səbəbilə onu rədd edir:

 

يُهلِك أمتي هذا الحيُّ مِن قُريشٍ . قالوا : فما تأمُرنا يا رسولَ الله ؟ قال : لو أن الناسَ اعتَزلوهم

قال عبد الله بن أحمد : وقال أبي في مرَضهِ مات فيه : اضرِبْ على هذا الحديث ، فإنه خلافُ الأحاديث عن النبي صلى الله عليه وسلم ، يعني قوله : اسمَعوا وأطِيعوا واصبِروا

 

“Ümmətimi Qureyşli bu yeniyetmələr həlak edəcək. Dedilər: Ey Allahın Elçisi! Bizə bu halda nə etməyimizi əmr edirsən? Rəsulullah buyurdu: İnsanların onlardan uzaq durması daha xeyirlidir!

Abdullah bin Əhməd deyir: Atam ölüm ayağında mənə dedi: Bu hədisin üstünü çiz! Çünki bu hədis Peyğəmbərdən gələn digər hədislərə müxalifdir! Digər hədislərdən qəsdi, “(idarəçiləri) dinləyin, itaət edin və səbrli olun” məzmunlu hədislərdir.”

 

Qaynaq: Əhməd bin Hənbəl: Əl Musnəd: 13/382

Muəssəsətur Risələ: 1421/2001

 

Kitabı təhqiq edənlərin və digərlərinin də dediyi kimi, hədis Buxari və Muslim şərtlərinə görə səhih mərtəbəsində olub, bütün raviləri siqadır.

 

Hənbəlilərdən İbnul Cəvzi (508–597 h/1114–1201 m) bunu iqrar edərək deyir:

 

 وقد روى أحمدُ : لو أنَّ الناسَ اعتَزلوهم . يعني الأمراءَ فقال : اضرِبْ على هذا ، وهذا الحديث في الصحيحين

 

“Əhməd belə rəvayət etmişdir: “Kaş insanlar onlardan uzaq dursaydılar”. Yəni əmirlərdən, idarəçilərdən. Sonra isə hədis haqqında belə demişdir: Onun üstünə xətt çək. Halbuki, bu hədis Buxari və Muslimin səhihlərində mövcuddur.”

 

Qaynaq: İbnul Cəvzi: Dəfu Şubəhit Təşbih: 183

Beyrut: Darul İmam Ravvas: 1428/2007

 

Gördüyümüz kimi, “muttəfaq aleyh” mərtəbəsindən olan bu hədis, mətn yönündən incələnmiş və digər hədislərin ortaya qoyduğu “itaət” prinsipiylə zidləşdiyi üçün rədd edilmişdir. Başqa sözlə bu hədis, digər hədislərdən toxunmuş bir ələkdən keçirilmişdir.

Diqqətinizi çəkim! Bu hədisin digər hədislərə zidd olmasını birmənalı şəkildə qəbul etmək mümkün deyil. Çünki, itaətin ziddi üsyandır. Hədisdə qeyd edilən uzaq durmaq isə, üsyanla əlaqəsi olmayan bir davranışdır.

Əhməd bin Hənbələ yönləndirilən “idarəçilərə qarşı xuruca təşviq edən hədisləri gizlətməsi” ittihamı da məhz buradan qaynaqlanır.

Lakin, Əhməd bin Hənbəlin idarəçilərə qarşı xüsusi "diqqət və qayğı" göstərərək, açıq bir ziddiyyət təşkil etməyən hədisi, digər hədislərə müxalif sayması bir qəhrəmanlıq və dibi görünməyən elmi metod olaraq qələmə verildiyi halda, Əbu Hənifə və bənzərlərinin hədisləri daha möhkəm bir qaynaq olan Qurana ərz edib, açıq şəkildə müxalif olanları rədd etməsi, “hədis inkarçılığı” sayılır. Bu isə, ikili standart örnəyidir. Əgər hədisi mətni səbəbilə, başqa qaynağa dayanaraq inkar etmək, "hədis inkarçılığıdırsa", o zaman Əhməd də hədis inkarçısı və Peyğəmbərin sözünü rədd edən kimsədir və onun halı, hədisi Qurana dayanaraq rədd edənlərin halından daha pisdir.

[Muslih]

Ərz Tərəfdarlarına Kiçik Bir Tənqid

 

Əhəd hədislərin Quran süzgəcindən keçirilməsi fikrini dəstəkləyənlərin iki əsas dəlili vardır:

1. Bu davranışı dəstəkləyən müxtəlif hədislər. Oxucu artıq bu hədislərin bir çoxuyla tanışdır.

2. Metodun əqli dəlilləndirilməsi. Bu növ dəlilləndirmə də, yuxarıda təqdim etdiyim nəqllərdə dağınıq halda mövcuddur.

Burada ərz tərəfdarı yazarlara yönləndiriləcək bəzi kiçik tənqidlər vardır. Onlardan bir qismi öz mövqelərini sadəcə nəqli dəlillərlə müdafiə etmişlər. Bu cür yanaşmanın müəyyən zəif nöqtələri vardır. Çünki, hədisçilərin bir çoxu bu hədislərin səhihliyini əslən qəbul etmir. Hətta bu hədisə qarşı əqli dəlillərdən istifadə edirlər ki, növbəti yazımızda bu əqli istidlala cavab verəcəyik. Beləcə hədisin zəifliyi açıqlandıqda, metodun dayandığı tək dayaq sıradan çıxmış olur. Bu mövzuda əqli dəlillərə dayanmaq daha tutarlıdır. Əqli dəlilləri qeyd edən müəlliflər isə, onları daha gözəl bir üslubda tərtibləməli, müxaliflərin tənqidlərinə daha tutarlı cavablar verməlidirlər.  

Bütün bunlarla yanaşı misalların əskikliyi, Qurana müxalifətin həddinin müəyyən edilməsi sahəsindəki boşluqlar da bir çox kimsənin gözündən qaçmır...

 

[Muslih]

Ərz Tərəfdarlarına Yönəldilmiş Bir Etiraz və Cavabı

 

Hədislərin Quran süzgəcindən keçirilməsi tərəfdarlarının istidlal etdiyi nəqli dəlil bu məzmundadır: Sizə mənim adımdan nəql edilən hədislər əgər Qurana uyarsa, onlar mənim sözümdür. Müxalif olarsa onları mənim sözlərim deyil.

Bu fikrə qarşı olan üsulçular bu hədisin mətnini əqli bir tənqidə tabe tutaraq belə bir etiraz irəli sürmüşlər: Əgər hədislər Qurana ərz edilməlidirsə, nəql etdiyiniz bu xəbər də bir hədis olaraq Qurana ərz edilsin. Biz bu hədisi Qurana ərz etdik və Qurandakı “Peyğəmbər sizə nə verirsə onu alın, nədən çəkindirirsə ondan çəkinin” məzmunlu ayəyə müxalif olduğunu gördük. Qurana müxalif olduğu üçün biz də bu hədisi, məhz sizin üsulunuza dayanaraq rədd etdik.

Doğrusu səthi baxışda gurultulu səslənən bu sözlərin üsulçular tərəfindən dilə gətirilməsi çox qəribədir. Çünki, bu etirazdakı məntiq xətası və hədəf dəyişmə elementi çox barizdir.

Etiraza bu cür cavab verilər: Qeyd etdiyiniz ayə Peyğəmbərin sözünə tabe olmağa çağırır. Halbuki, ərz tərəfdarlarının Peyğəmbərə itaətlə bağlı bir problemi yoxdur. Hətta ərz metodunu təsis etmə səbəbləri Peyğəmbərin sözlərini digərlərindən ayırıb ona tabe olmaqdır!

Ərz tərəfdarları bir növ əməli olaraq belə deyirlər: Peyğəmbər bizə nə əmr edibsə gözümüz üstündə yeri var. Lakin, Hədis – Peyğəmbər sözü deyil, Peyğəmbərə nisbət edilən sözdür. Biz də məhz qeyd edilən ayəyə uymaq məqsədilə Peyğəmbər sözlərini ona atılmış iftiralardan ayırmaq üçün metodlar formalaşdırmışıq. Bilirik ki, Peyğəmbərin sözü Allahın sözünə müxalif olmaz və bu məntiqdən hərəkətlə Peyğəmbərin sözlərini iftiradan ayırıb onlara tabe oluruq. Elə isə, hədisin Qurana ərzi bu ayəyə müxalif deyil, əksinə onun incə şəkildə təcrübəyə keçirilmiş halıdır! Kim Peyğəmbərə nisbət edilən sözləri saf çürük etmək yolunda daha çox çalışarsa, bu ayəyə daha çox uymuş olar.

Ayədəki qınaq, əsasən Peyğəmbər sözünü etibara almayanlar haqqındadır. Bu qınağın bir qismi isə, Peyğəmbərə itaəti vacib sayıb, lakin onun nisbət edilən sözləri saf çürük etməkdə yetərsiz olanlaradır. Yəni, ayə müxaliflərin lehinə deyil, qismən əleyhinədir.

 

 

 

 

[Muslih]

Münkəri Qadağan Etmə Hədisi Quran Tərəzisində

 

Muslim və digərlərinin nəql etdiyi səhih bir hədis bu şəkildədir:

 

مَنْ رَأى مِنْكُمْ مُنْكَراً فَلْيُغَيِّرْهُ بِيَدِهِ ، فَإنْ لَمْ يَسْتَطِعْ فَبِلِسَانِهِ ، فَإنْ لَمْ يَسْتَطِعْ فَبِقَلْبِهِ ، وَذَلِكَ أضْعَفُ الإيمَانِ

 

“Sizdən biri bir münkər görərsə onu əliylə dəyişdirsin. Buna gücü çatmazsa diliylə. Buna da gücü çatmazsa qəlbiylə (nifrət etsin). Bu, imanın minimal həddidir.”

 

Bu hədisin əqli sıralamaya və Qurandakı münkəri qadağan etmə tərtibinə zidd olduğu aşkardır.

Məsələn bir kimsənin içki içdiyini görsək, aktiv iki seçimimiz var. Ona əllə və dillə mane olmaq. Şübhəsiz ki, sözlə və nəsihətlə mane olma imkanımız varkən, heç birimiz əllə müdaxilə etmərik. Sözlə mane ola biləcəyimiz yerdə gücdən istifadə etməyimiz yersiz olmaqla bərabər, qarşı tərəfin inadını artırar... Yəni əqli sıralamaya görə metodlar yüngüldən ağıra doğru davam edər.

Quranda da bu tərtibə dəlalət edən bəzi açıq ayələr mövcuddur. Uca Allah buyurur:

 

وَإِنْ طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا فَإِنْ بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَى الْأُخْرَى فَقَاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّى تَفِيءَ إِلَى أَمْرِ اللَّهِ فَإِنْ فَاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا بِالْعَدْلِ وَأَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ

 

“Əgər möminlərdən iki tayfa bir-birilə savaşarsa, aralarını düzəldin! Əgər biri digərinə qarşı bağilik edər/həddi aşarsa, Allahın əmrinə (hökmünə) dönənə qədər həddini aşanla savaşın! Əgər dönərsə aralarını ədalətlə düzəldin! Adil olun! Çünki Allah ədalətliləri sevər!” (Əl Hucurat: 49/9)

 

وَاللَّاتِي تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَاهْجُرُوهُنَّ فِي الْمَضَاجِعِ وَاضْرِبُوهُنَّ

 

“... İtaətsizlik edəcəklərindən çəkindiyiniz qadınlara nəsihət edin. Yataqda tərk edin və onları döyün... ” (Ən Nisa: 4/34)

 

Əgər bu ayələr qeyd edilən hədisdəki tərtib üzrə olsaydı o zaman sıralama bu şəkildə cərəyan edərdi: İki tayfa savaşarsa öncə baği olanla savaşın, buna gücünüz çatmazsa baği tayfaya nəsihət edin. Sözlə həll ediləcək problemi öncə qan tökərək çözün.

Qadınlar sizə itaətsizlik edərsə, öncə onları döyün, gücünüz çatmırsa yatağınızı ayırın, ona da gücünüz çatmırsa onlara nəsihət edin... Sözlə həll edə biləcəyiniz problemi fiziki güc tətbiq edərək döyməklə həll edin. Məncə hədisdəki tərtibin anormal olduğunu göstərmək üçün uyğun bir üslubdur... Peyğəmbərin tövsiyə etdiyi tərtib, Allahın tərtibiylə ziddiyyət təşkil edə bilərmi? Hədisin zahir etibarıyla problemli olduğu aşikardır. Biraz uzaq olmaqla yanaşı mümkün təvili haqqında "Qurandan İncəliklər" adlı məqaləmizdə məlumat mövcuddur.

[Muslih]

Hədis qaynaqları səhihlik səviyyəsinə görə müxtəlif siniflərə ayrılır və içlərində ən mötəbər sinif Buxari və Muslimin Səhihləridir. Lakin, bu kimi qaynaqlarda da Qurana müxalifəti qəti olan xəbərlər mövcuddur.

İbnul Qeyyim Əl Cəvziyyə (691-751 h/1292-1350) Muslimdə zikr edilən bir hədisi ayəyə müxalif olduğu üçün rədd edir:

 

ويُشبِه هذا ما وقَع فيه الغلَط مِن حديث أبي هريرةَ "خلَق اللهُ الترْبةَ يومَ السَّبْت ... " الحديث وهو في صحيحِ مسلم ، ولكن وقَع الغلَط في رفْعِه ، وإنما هو مِن قولِ كعْبِ الأحْبارِ

كذلك قال إمامُ أهلِ الحديث محمد بن إسماعيل البخاري في تاريخه الكبيرِ ، وقاله غيرُه مِن علماءِ المسلمين أيضاً

وهو كما قالوا ، لأنَّ اللهَ أخبَر أنه خلَق السماواتِ والأرضَ وما بيْنَهما في ستةِ أيامٍ ، وهذا الحديث يقتضي أن مدَّةَ التخليق سبعةُ أيامٍ ، والله تعالى أعلم

 

“Bunun bir bənzəri də Əbu Hureyrədən nəql edilən hədisdəki xətadır. "Uca Allah torpağı şənbə günü yaratdı..."

Hədis Muslimin Səhihindədir. Ancaq onun Peyğəmbərə nisbəti xətadır. Bu, Kab bin Əl Əhbarın sözüdür.

Bunun belə olduğunu hədis əhlinin imamı Muhəmməd bin İsmail Əl Buxari "Ət Tarixul Kəbir" əsərində demişdir. Bunu həmçinin İslam alimlərindən digərləri də söyləmişlər.

Məsələ onların dediyi kimidir! Çünki, uca Allah ayədə göyləri, yeri və ikisi arasında olanları altı gündə yaratdığını bildirmişdir. Bu hədis isə yaratmanın (altı yox) yeddi gündə baş verdiyini göstərir (dolayısıyla rədd edilməlidir). Uca Allah daha gözəl bilir.”

 

Qaynaq: İbnul Qeyyim: Əl Mənərul Munif fis Sahih vad Daif: 84-86

Hələb: Məktəbətul Mətbuatil İsləmiyyə: 1390/1970