Bu mövzudakı ismarıc sayı: 2

[Usuli]

بسم الله الرحمن الرحيم

 

İmanın mahiyyəti və bununla əlaqəli məsələlər, ilk zamanlardan bizə qədər ixtilafların bol olduğu mövzulardandır. Bu günkü məqaləmdə daha xüsusi bir məsələ haqqında danışmaq istəyirəm.

Fəqih və mütəkəllimlərdən bir çoxu imanı təsdiq, təsdiq və iqrar olaraq tərif etmiş və əməllərin imanın mahiyyətinə daxil olmadığını demişlər.

Hər bir görüşdə ola biləcəyi kimi bu görüşündədə yanlış anlaşılan bəzi yönləri vardır. Görüş sahibləri imanın təqsdiqdən ibarət olduğunu söyləyincə, onlara qarşı belə bir sual yönləndirilir: Əgər iman sadəcə təqdis və küfr sadəcə inkardırsa, bütə səcdə etmək, Quranı pisliyə atmaq kimi əməl sahibləri bunu edər və ortaya bir inkar qoymazlarsa, onların küfrünə hökm edilərmi? Ümumiyətlə küfrün yeri qəlbdirsə insanın söz və əməllə dindən çıxması necə izah edilə bilər? Bir çox insan küfrün inkar olaraq tanımlayanların, insanları söz və əməl səbəbilə təkfir etmədiyini düşünür. Bu isə təbii olaraq, istisnalar xaric dünyada heç kimin küfrünə hökm edilə bilməyəcəyi kimi absurd bir nəticəyə aparır.

Məsələnin həqiqəti necədir? Bu görüşdə olan alimlər öz mövqeylərini necə açıqlamışlar?

[Usuli]

Məşhur kəlamçı Saduddin Ət Təftəzəni (712-793 h/1312-1390 m) bu məsələyə belə açıqlıq gətirir:

 

لو كان مجردَ التصديقِ لما كفِّر بشيءٍ مِن الأفعال و الأقوال . قلنا: يجوز أنْ يجعَلَ الشارعُ بعضَ المعاصي إمارةَ التكذيب كسجدةِ الصَنَم

 

“(Etiraz): Əgər (iman) mücərrəd təsdiqdən ibarət olsaydı, o zaman heç bir əməl və sözlə insanın təkfir edilməsi mümkün olmazdı.

Belə cavab verərik: Şarinin (Allahın), bütə səcdə kimi bəzi günahları inkar əlaməti olaraq müəyyən etməsi caizdir/mümkündür.”

 

Qaynaq: Saduddin Ət Təftəzəni: Şərhul Məqasid: 5/194

Aləmul Kutub: 1419/1998

[Usuli]

Hənəfi alimlərindən, böyük mühəddis Muhəmməd Ənvər Əl Kəşmiri (1292-1352 h) məsələnin izahında deyir:

 

وههنا إشكالٌ يرِدُ على الفقهاءِ والمتكلمينَ وهو أن بعضَ أفعالِ الكفر قد تُوجَد مِن المُصدِّق ، كالسُّجود للصنَم والاستخفافِ بالمصحَف ، فإن قلنا : إنه كافرٌ ، ناقضَ قولنا : إن الإيمانَ هو التصديق . ومعلومٌ أنه بهذه الأفعال لم ينسلِخ عن التصديق ، فكيف يُحْكم عليه بالكفر؟ وإن قلنا : إنه مسلمٌ ، فذلك خلافُ الإجماع

وأجاب عنه الكَسْتلِّي تبعًا للجُرْجَاني : أنه كافر قضاءً ، ومسلم دِيَانَةً . وهذا الجواب باطلٌ مما لا يُصْغى إليه ، فإنه كافرٌ دِيَانة وقضاءً قطعًا ، فالحقُّ في الجواب ما ذكَره ابنُ الهمَام رحمه الله تعالى ، وحاصله : أنَّ بعضَ الأفعال تقوم مَقَامَ الجحود ، نحو العلائم المختصَّة بالكفر ، وإنما يجب في الإيمان التبرؤ عن مثلِها أيضًا ، كما يجب التبرؤ عن نفس الكفر . ولذا قال تعالى: {لاَ تَعْتَذِرُواْ قَدْ كَفَرْتُمْ بَعْدَ إِيمَنِكُمْ} ، في جواب قولهم : {إِنَّمَا كُنَّا نَخُوضُ وَنَلْعَبُ} ، لم يقل : إنكم كذَبتم في قولكم ، بل أخبَرهم بأنهم بهذا اللَعَب والخَوْض اللذين من أخصِّ علائم الكفر خلَعوا رِبْقَةَ الإسلام عن أعناقهم ، وخرجوا عن حِمَاهُ إلى الكفر ، فدل على أنّ مثلَ تلك الأفعال إذا وُجِدت في رجلٍ يُحكم عليه بالكفر ، ولا يُنظر إلى تصديقِه في قلْبه ، ولا يُلتفَت إلى أنها كانت منه خوْضًا وهزأً فقط ، أو كانت عقيدةً

 

“Burada (iman sadəcə təsdiq, küfr isə inkardır deyən) fəqih və mütəkəllimlərin qarşısına çıxan bir problem var: Bütə səcdə, mushafa hörmətsizlik kimi, küfr olan bəzi əməllər var ki, qəlbin təsdiqiylə yanaşı mövcud ola bilər.

Əgər biz, belə birisinin kafir olduğunu söyləsək, “iman təsdiqdir” sözümüzlə ziddiyyət təşkil edər. Aydındır ki, o bu əməllərilə təsdiqindən vaz keçməyib. Elə isə, onun küfrünə necə hökm edilə bilər?

Əgər biz, belə birisinin müsəlman olduğunu söyləsək, icmaya müxalif bir görüş olar.

Kəstəli, Curcaniyə tabe olaraq belə cavab vermişdir: Bu kimsə hüquqi cəhətdən kafir, Allah qatında isə müsəlmandır. Bu, diqqətə alınmayacaq batil bir görüşdür. Bu kimsə qəti şəkildə, həm hüquqi cəhətdən, həmdə Allah qatında kafirdir.

Bu mövzuda doğru cavabı İbnul Huməm – uca Allah ona rəhmət etsin – vermişdir. Cavabın xülasəsi belədir:

Bəzi fellər, inkar kimi dəyərləndirilir. Məsələn kafirlərə xas olan (xaç, zünnar taxmaq) kimi əlamətlər. İmanlı sayılmaq üçün küfrün özündən çəkinilməsi vacib olduğu kimi, belə əlamətlərdən də çəkinmək vacibdir. 

Uca Allah bu səbəblə “Biz sadəcə söhbətə dalıb, əylənirdik” deyənlərə “Üzr istəməyin! Siz imanınızdan sonra kafir oldunuz” (Ət Tövbə: 9/65-66) deyə cavab vermiş, “siz yalan deyirsiniz” deməmişdir. Əksinə, onların küfrün ən xüsusi əlamətlərindən sayılan oyun və dalmaqla İslam xaricinə çıxıb, küfrə girdiklərini xəbər vermişdir. Buda ona dəlalət edir ki, bir adamda bu əlamətlər olduqda onun küfrünə hökm edilər. Qəlbində təsdiqinə baxılmaz, bunun sadəcə söhbətə dalma və zarafatmı, yaxudda inancmı olduğu nəzərə alınmaz.”

 

Qaynaq: Ənvər Şah Əl Kəşmiri: Feydul Bari: 1/125

Beyrut: Darul Kutibil İlmiyyə: 1426/2005