Bu mövzudakı ismarıc sayı: 5

[Usuli]

بسم الله الرحمن الرحيم

 

İslam tarixi, digər dinlərdə olduğu kimi, firqələr arası mübarizələrlə zəngindir. Bu mübarizələrin də öz "silahları" vardır. Arsenalda önəmli yeri tutan "silahlardan" biri də İcmadır...

Üsulçular ümumilikdə İcmanın hüccət olduğunu qeyd etsələr də, şərtləri, bilinmə şəkli, sübut yolları və bir çox nöqtədə ciddi ixtilaflar mövcuddur.

Nəzəri İcma və reallıqda müxaliflərə dayadılan real İcma arasında böyük boşluqlar vardır. Bu boşluqlar isə, müxtəlif növdən spekulyasiyalar üçün münbit bir şəraitə çevrilir.

 

Bəzən kökdən batil, yalan üzərinə qurulmuş icmalar meydana çıxır və sonradan gələnlər tərəfindən, qəbul edilərək nəql edilir. Bunun ən bariz misallarından biri, Muhəmməd bin Abdil Vəhhabın, "Razinin mürtədd olduğu haqda" icma iddiasıdır... Digər örnəyi, eyni yolun yolçuları tərəfindən iddia edilən "Şəfaət tələbinin şirk olduğu haqda" icmadır...

İddia edilən icmaların bir çoxu, ümumiyyətlə mücərrəd iddiadan o tərəfə keçmir... Bunun üçün ən uyğun örnək, İbn Teymiyyənin "müsəlmanların bütün imamları bu mövzuda müttəfiqdir" və ya "İslam əhlindən bu fikrə müxalif kimsə yoxdur" sözlərilə müşayət olunan çox saylı uydurma icmalarıdır... Halbuki iddia etdiyi bu məsələlərin bir çoxu haqqında fikir belə bildirilməyib...

 

Bəzən bir birinə müxalif iki icma nəql edildiyini belə görə bilərsiniz... Bir Hənbəli, Allahın həddi olduğu haqda icma iddia edərkən, digər bir Əşari alim tam əksinə, həddi olmadığı haqda icma iddia edir.

Bir çox hallarda sənəd baxımından quru icmalar nəql edilir. Bir kimsə özündən beş əsr öncə yaşayanların icmasını nəql edir, lakin bu iddianın ciddi bir sənədi olmayıb, mücərrəd iddiadan başqa bir şey deyildir.

 

İcmaların bir qismi "sükutidir". Yəni, "filan alim belə bir fikir səsləndirib, dövründə heç kim ona qarşı çıxmayıb"...

Yaxud İcma formalaşması üçün qoyulmuş "bütün müctəhidlərin həmrəyliyi" şərtinə əməl edilmir... Eyni firqə içindəki müxaliflərin fikirləri belə diqqətə alınmır... Əbu Hənifə və əshabının "imanın mahiyyəti" haqqındakı "icmada" etibara alınmaması bunun örnəyidir.

Bir sözlə reallıqda istifadə edilən icmaların bir çoxu, elə üsulçuların özlərinin qoyduğu şərtlərə müvafiq deyildir... Bütün bu "kəsə yoldan getmə istəkləri", İcmanın hücciyyətinə kölgə salır, onu bir "əl gücləndirmə" vasitəsinə çevirir.

Bu məqaləmizdə, İcma mövzusunda yol verilən boşluqlardan söz açacaq, onlara örnəklər verməyə çalışacayıq... Tövfiq yalnız Allahdandır.
 

[Usuli]

Əsassız bir icmanın, gurultu qoparmaq, müxalifi sıxışdırmaq məqsədilə istifadəsinin tarixi ilk əsrə qədər varır.

Əbu Yusuf Əl Ənsari (113-182 h/731-798 m) Şamın alimi sayılan Əvzaiyə qarşı yazdığı rəddiyədə, üç beş cahilin toplanıb "müstəqil icma" qurması probleminə toxunur:

 

وأما قولُ الأوزاعي على هذا كانتْ أئمةُ المسلمِين فيما سلَف , فهذا كما وصَف مِن أهلِ الحِجاز أو رأى بعضَ مشائخِ الشام ممن لا يُحسِن الوضوءَ ولا التشهُّدِ ولا أصولَ الفقهِ صنَع هذا فقال الأوزاعي بهذا مضَتِ السنةُ

 

“Əvzainin “Müsəlmanların imamları indiyədək bu görüşdə olmuşlar” sözünə gəlincə, ola bilsin ki özünün də vəsf etdiyi kimi sadəcə Hicazlıları qəsd edir. Yaxud da, dəstəmazı və təşəhhüdü düzgün yerinə yetirə bilməyən, Fiqh Üsulu elminə doğru düzgün vaqif olmayan bəzi Şamlı şeyxlərinin belə etdiyini görüb, sünnətin bu şəkildə cərəyan etdiyini düşünmüşdür...”

 

Qaynaq: Əbu Yusuf Əl Ənsari: Ər Rəddu alə Siyəril Əvzai: 21

İhyəul Məarifin Numaniyyə

[Usuli]

İcmadakı problemlərə toxunanlardan biri də İbn Teymiyyədir. Bu nöqtələrdən ən önəmlisi, səhabədən sonrakıların icmasının bilinməsinin imkansızlığıdır. Lakin qəribədir ki, bilinməsi imkansız dediyi icmaları ən çox nəql edən, elə İbn Teymiyyənin özüdür.

İbn Teymiyyə (661-728 h/1263-1328 m) öz fətvalar toplusunda deyir:

 

الإجماع وهو متفَقٌ عليه بين عامّةِ المسلمين مِن الفقهاءِ والصُّوفية وأهلِ الحديث والكلامِ وغيرِهم في الجملةِ , وأنكرَه بعضُ أهلِ البدَعِ مِن المعتزِلة والشّيعة

لكن المعلومُ منه هو ما كان عليه الصحابةُ وأما ما بعد ذلك فتعذَّر العلمُ به غالباً , ولهذا اختلف أهلُ العلم فيما يُذكَر مِن الإجماعات الحادثة بعد الصحابةِ , واختلف في مسائلَ منه كإجماع التابعين على أحدِ قوْلي الصحابة , والإجماعِ الذي لم ينقرِض عصرُ أهله حتى خالفَهم بعضُهم والإجماعِ السكوتي وغيرِ ذلك

 

"İcma. Fəqihlər, Sufilər, Hədis Əhli, Kəlamçılar və digərlərindən ibarət  Müsəlmanlar tərəfindən ümumilikdə (hüccət olduğunda) ittifaq edilib.

Mötəzilə və Şiələrdən bəzi bidətçilər icmanı (hüccət olmasını) inkar etmişlər.

Lakin icmalardan məlum olan, səhabənin icmasıdır. Onlardan sonrakıların icmasına gəlincə, əksər hallarda bilinməsi imkansızdır.

Bu səbəblə elm əhli, səhabədən sonrakı dönəmlərdə ortaya çıxmış icmalar haqda ixtilaf etmişlər. Həmçinin, Tabiunun Səhabəyə aid iki görüşdən biri üzərində icma etməsi, o əsr bitmədən birilərinin icmaya müxalifət etməsi, sükuti icma və digər məsələlər haqqında da ixtilaf etmişlər."

 

Qaynaq: İbn Teymiyyə: Məcmuul Fətəva: 11/341

Mədinə: 1416/1995

[Usuli]

İcmanın reallaşmasını mümkün sayanlar, ona vaqif olmanın mümkünlüyü haqqında ixtilaf ediblər. Həqiqətən də, müəyyən icmaların hüquqi olaraq isbatlanması müşkildir.

Bu barədə real mövqe nümayiş etdirənlərdən biri də Muhəmməd bin Ali Əş Şəvkanidir. İcmanın təməli, bütün müctəhidlərin fikir birliyinə varmasıdır. Halbuki, fikir birliyi bir tərəfə, müctəhidlərin hamısının bir birini tanıdığını iddia etmək belə real deyil.

Muhəmməd Əş Şəvkani (1173-1250 h/1760-1834 m) "İrşadul Fuhul ilə Təhqiqil Haqqi min İlmil Usul" adlı əsərində, icmanın reallaşdığı haqda bilgi sahibi olmanın mümkünlüyünü inkar edənlərin fikirlərini bu cür qeyd edir:

 

فإذاً العلمُ باتفاقِ الأمة لا يحصُل إلا بعدَ معرفةِ كل واحدٍ منهم ، وذلك مُتعذّرٌ قطعاً , ومن ذلك الذي يعرِف جميعَ المجتهدين مِن الأمة في الشَرْق والغَرْب وسائرِ البلاد الإسلامية , فإن العمْرَ يفْنى دونَ مجرِد البلوغ إلى كل مكانٍ من الأمكنة التي يسُكنها أهلُ العلمِ فضلا عن اختبارِ أحوالهم ، ومعرفةِ مَن هو مِن أهل الإجماع منهم ، ومَن لم يكن من أهلِه ومعرفةِ كونِه قال بذلك أو لم يقل به ، والبحثِ عمَّن هو خاملٌ مِن أهل الاجتهاد بحيث لا يخفى على الناقل فردٌ مِن أفرادهم

فإن ذلك قد يخفَى على الباحث في المدينة الواحدة ، فضلا عن الإقليم الواحد ، فضلا عن جميع الأقاليم التي فيها أهلُ الإسلام

ومَن أنْصَفَ مِن نفسه علِم أنه لا علمَ عند علماءِ الشرق بجملةِ علماءِ الغرب والعكسَ , فضلا عن العلم بكل واحدٍ منهم على التفصيل وبكيفيةِ مذهبِه وبما يقوله في تلك المسألة بعينها

وأيضا : قد يحمِل بعضَ مَن يعتبَر في الإجماع على الموافقةِ ، وعدمِ الظهور بالخلاف التقيّةُ والخوفُ على نفسِه ، كما أن ذلك معلومٌ في كل طائفةٍ مِن طوائفِ أهلِ الإسلام فإنهم قد يعتقِدون شيئاً إذا خالفَهم فيه مخالفٌ خشِي على نفسه مِن مضرَّتِهم

 

"Ümmətin ittifaqını bilmək, ancaq Ümmətin bütün fərdlərini tanımaqla mümkündür. Bu isə tamamilə imkansız bir şeydir. Həmçinin Ümmətin Şərqdə və Qərbdə, digər İslam ölkələrində yaşayan bütün müctəhidlərini tanıyan biri lazımdır.

Halbuki insan ömrü, onların halından xəbərdar olmaq, icmaya əhil olanlarını və olmayanlarını ayırd etmək, (əhil olanların) hansısa bir görüşdə olub olmadığını təsbit etmək, ictihad əhlindən heç kimin kənarda qalmayacağı şəkildə məşhur olmayanlarını da axtarmaq bir tərəfə, mücərrəd olaraq elm əhlinin məskun olduğu bütün bu torpaqları gəzməyə yetməz.

Çox zaman belə bir şey, Müsəlmanların yaşadığı bütün torpaqlar bir tərəfə, bir şəhərdə araşdırma aparana belə gizli qalar.

Kim insaflı yanaşarsa görər ki, hər birini təfsilatlı şəkildə tanımaq, məzhəbini, müəyyən məsələdəki görüşünü bilmək bir tərəfə, Şərqdəki alimlər Qərbdəkilərin bir qismini belə tanımırlar, Qərbdəkilər isə Şərqdəkilərin.

Həmçinin bəzən təqiyyə və can qorxusu, görüşü icmada mötəbər sayılacaq bəzi kimsələri razılıq ifadə edib, müxalifətini gizləməyə yönləndirir. Necəki bu, İslam tayfalarının hər birində görülüb. Onlar bəzən bir şeyə inanar, müxalif başqa fikir söylədiyi zaman, canına zərər verəcəyindən qorxarlar (və  susarlar, yaxud da qarşı tərəfi razı salacaq görüşlər bildirərlər)."

 

Qaynaq: Muhəmməd Əş Şəvkani: İrşadul Fuhul: 1/195

Darul Kitəbil Arabi: 1419/1999
 

[Usuli]

Muhəmməd bin İsmail Əs Sanani (1099-1182 h/1687-1768), İslam əhlinin geniş ərazilərə yayılmasından sonra, İcmanın reallaşmasını kökdən imkansız sayanlardandır və təqdim edəcəyim sözlərində böyük həqiqət vardır:

 

فإن مَن أنصفَ مِن نفسِه علِم أنه لا سبيلَ إلى الإحاطةِ بأشخاصٍ فضلا عن معرفةِ قولِ كل فرْدٍ مِنهم في المسألة الفلانيّةِ

فالحق ما قاله بعضُ أئمةِ التحقيق الجلال مِن المتأخرين أنه لم يقَع الإجماعُ إلا على ضروري كأركانِ الإسلام

 

“(Səhabə dönəmindən sonra) İslam sərhədlərinin genişləməsindən, bölgələrinin bir birindən uzaq olacaq qədər böyüməsindən və alimlərin çoxalmasından sonra, onlardan icmanın sabit olması mümkün deyil.

İnsaflı yanaşan kimsə görər ki, müəyyən bir məsələdə hər birinin görüşünü bilmək bir tərəfə, (icmaya əhil olan) şəxslərin hamısını tanımaq belə mümkün deyil.

Doğru görüş, bəzi təhqiq imamlarının, son dönəm alimlərindən Cəlalın “icma ancaq İslamın ərkanları kimi zəruri məsələlərdə reallaşa bilər” şəklindəki görüşdür.”

 

Qaynaq: Muhəmməd bin İsmail Əs Sanani: İcabətus Səil Şərhu Buğyətil Əmil: 144

Beyrut: Muəssəsətur Risələ: 1986
 

[Usuli]

İbn Teymiyyənin kitablarına vaqif olanlar, onun çox saylı "gurultulu icmalarına" bələddirlər...

İbn Teymiyyə "Surət" hədisindən bəhs edərkən, hədisdəki "hə" zamirinin Allaha aid olması, dolayısıyla Allahın bir surətinin olduğu fikrini möhkəmlətmək üçün, bu haqda sələfdən icma nəql edir. Sən demə, hədisdəki zamirin Allaha aid olması haqqında sələf arasında heç bir ixtilaf yox imiş:
 

والكلامُ على ذلك أن يقال : هذا الحديث لم يكنْ بين السلف مِن القرونِ الثلاثةِ نزاعٌ في أن الضميرَ عائد إلى الله , فإنه مستفيضٌ مِن طرُق متعددة عن عددٍ من الصحابة

 

"(Surət hədis) haqda deyiləcək söz budur: Üç əsrin əhlindən olan sələf arasında, bu hədisdəki "hə" zamirinin Allaha aid olduğu haqqında heç bir ixtilaf olmayıb. Bu həmçinin müxtəlif yollarla bir çox səhabədən də nəql edilmişdir..."

 

Qaynaq: İbn Teymiyyə: Bəyənu Təlbisil Cəhmiyyə: 6/373

Məcməul Məlik Fəhd: 1426
 

Məsələ haqda "icma" nəql edən İbn Teymiyyə, bir necə abzas sonra, bu fikrə qatılmayanların adlarını zikr edir:

 

جعَل طائفةٌ الضميرَ فيه عائداً إلى غيرِ الله تعالى حتى نُقِل ذلك عن طائفةٍ مِن العلماءِ المعروفِين بالعلمِ والسنةِ في عامة أمورِهم كأبي ثوْرٍ وابنِ خزيمةَ وأبي الشيخ الأصبهاني

 

"Alimlərdən bir qrup hədisdəki zamiri Allaha aid etməyiblər. Hətta ümumi gedişlərində elm və sünnətə tabeçiliklə tanınan Əbu Səvr, İbn Xuzeymə, Əbuş Şeyx Əl Əsbəhani və digər alimlərdən bu görüş nəql edilmişdir."

 

Qaynaq: İbn Teymiyyə: Bəyənu Təlbisil Cəhmiyyə: 6/377

Məcməul Məlik Fəhd: 1426
 

Adı çəkilənlərdən Əbu Səvr, Əhməd bin Hənbəlin müasiridir. Əgər Əhməd sizin üçün sələfdirsə, Əbu Səvr də sələf olmalıdır. Nəticədə icma iddianız, elə bir neçə sətir sonra özünüz tərəfindən yalanlanmış olur. Yaxud Əhmədin "sələf" sinfinə daxil olmadığını açıq şəkildə qəbul etmiş olursunuz... Bu isə, batil əqidənizin kökünü qurudar...

Digər bir tərəfdən, sələf nəinki bu haqda ittifaq etməmiş, hətta sizin də etibara aldığınız Malik və bənzərləri, bu kimi hədisləri kökdən rədd etmişlər.

 

Sələfi əqidəsinin referans kitablarından birinin müəllif olan İbn Əbi Zeyd Əl Qayravani (310-386 h/922-996 m) “Kitabul Cami”adlı əsərində deyir:

 

قيل : فمَن تحدَّث بالحديثِ « إنَّ اللهَ خلَق آدمَ على صورتِه » و « أنَّ اللهَ يكشِف عن ساقِه يومَ القيامةِ » , و « أنَّه يُدخِل يدَه في جهنَّمَ فيُخرِج مِنها مَن أراد » فأنكر ذلك إنكاراً شديداً , ونهى أنْ يُحدَّثَ به

قيل : قدْ تَحَدَّث بِه ابنُ عَجْلانٍ

قال : لمْ يكُنْ مِن الفُقهاءِ

ولمْ يُنكِر مالكٌ حديثَ التَّنزُّل ولا حديثَ الضَّحك

قيل : فحَديث:  إن العرشَ اهتَزَّ لموْتِ سعدٍ

قال : لا يُتَحَدَّث به , وما يدعو الإنسانَ إلى الحديثِ بذلك وهو يرَى ما فيه مِن التَّغرير

 

“(İmam Malikdən) “Allah Adəmi onun surətində yaratdı”, “Allah Qiyamət günü baldırını açacaq” və “Allah əlini Cəhənnəmə soxaraq oradan istədiyini çıxaracaq” hədislərini rəvayət edən haqda soruşuldu. Belə şeyləri şiddətli şəkildə inkar etdi. Bunları rəvayət etməkdən nəhy etdi.

Belə deyildi: Bunları İbn Aclan rəvayət edib.

Malik dedi: O fəqihlərdən deyildi.

(Qayravani deyir: Bununla yanaşı) Malik nüzul və gülüş hədisini inkar etməmişdir.

Ondan “Ərş, Sadın ölümü səbəbiylə titrədi” hədisi haqda soruldu.

Belə dedi: Bu hədis rəvayət olunmaz, bu hədisdə bu qədər yanlış anlaşılma olduğunu görən bir insanı, onu rəvayət etməyə vadar edən nədir?!”

 

Qaynaq: İbn Əbi Zeyd Əl Qayravani: Kitəbul Cami: 124

Tunis: Əl Məktəbətul Atiqa

 

Sələfin bir qismi bu kimi hədislərin rəvayətini qadağan edərkən, onların hədisdəki surəti Allaha aid etdikləri haqqında icma etdiyi iddiası necə doğru ola bilər?

Və ümumiyyətlə, möhtərəm "Şeyxul İslam" iddia etdiyin icmanı əmələ gətirən görüşlər, hansı kitablarda zikr edilib? bu haqda Səhabənin, Tabiun və Ətbəut Tabiinin görüşləri hardadır? Bu görüşlər hər kəsə açıq kitablardadımı? Yoxsa sizlərə ilham və yuxu vasitəsilə aşkar olur?

Əbu Hənifənin, Əbu Yusufun, Muhəmmədin, Malikin, Şafinin, Tabiun böyüklərinin, onlardan sonrakıların görüşləri hardadır? Onların əksəriyyəti bu hədis haqqında fikir bildirmədiyi halda, icma etdiklərini hansı əsasla iddia edirsən?