Bu mövzudakı ismarıc sayı: 7

[Muslih]

بسم الله الرحمن الرحيم

 

Azərbaycanda məlum firqənin bətnindən törəyən cürbəcür zəlalət fikirli qruplar formalaşır. Bunlardan biridə, ağzından siqaret düşməyən avara bir türkün başçılıq etdiyi, Qiyası inkar edən "anti qiyas" adlandıra biləcəyimiz qruplaşmadır.

Onların ağıl almaz iddialarından biri budur ki, Dində qiyasla hökm edilməz. Hətta onlardan səfehliyin zirvəsini fəth etmiş bəzi cahillər, bu barədə Allahın adına and içərək Ona böhtan atırlar.

Bu fikrin batilliyi günəş kimi aydındır. Onlara uzun uzadı cavab vermək, Qurandan, Sünnədən dəlillər gətirmək mümkündür.

Lakin problemin lokallığını nəzərə alaraq onlara sadəcə alimlərin bu nöqtədə həmfikir olduğunu zikr edərək cavab verəcəyik.

Bu, inadı özünə məzhəb etmiş kimsələrə fayda verməsə də, Əhlus Sünnənin görüşünə dəyər verən normal müsəlmanlar üçün bağlayıcıdır. Beləliklə, görəsən Əhlüs Sünnə qatında Qiyasın Şəri bir hüccət kimi dəyəri nədir?
 

[Muslih]

Malikilərdən Əbul Vəlid Əl Bəci (403-474 h/ 1012-1081) "İhkamul Fusul fi Əhkəmil Usul" adlı kitabında deyir:

 

أجمع الصحابة والتابعون ومَن بعدهم مِن الفقهاء والمتكلِّمين وأهلِ القدوة على جواز التعبّد بالقياس

 

"Səhabələr, Tabiunlar və onlardan sonra gələn fəqihlər, mütəkəllimlər və örnək şəxsiyyətlər qiyasla hökm vermənin caizliyində icma etmişlər."

 

Qaynaq: Əbul Vəlid Əl Bəci: İhkamul Fusul fi Əhkəmil Usul: 2/537

Darul Ğarbil İsləmi: 1415/1995

[Muslih]

Maliki alimlərindən İbn Abdil Bərr (368-463 h/978-1071 m) "Camiu Bəyənil İlmi və Fadlih" adlı kitabında deyir:

 

وقدْ جاء عن الصّحابة رضِي الله عنهم مِن اجتهاد الرأي والقولِ بالقياس على الأصول عند عدمها ما يطول ذكره وسترى منه ما يكفي في كتابنا هذا إن شاء الله تعالى ، ومِمّن حُفِظ عنه أنه قال وأفتى مجتهِدا رأيَه وقايِسا على الأصول فيما لمْ يجِد فيه نصّا مِن التابعين

فمِن أهل المدينة سعيد بن المسيَّب ، وسليمان بن يسار ، والقاسم بن محمد ، وسالم بن عبدِ الله بن عمرَ ، وعبيد الله بن عبد الله بن عتبةَ ، وأبو سلمةَ بن عبد الرحمن ، وخارجة بن زيد ، وأبو بكر بن عبد الرحمن ، وعروة بن الزبير ، وأبان بن عثمانَ ، وابن شهاب ، وأبو الزّناد ، وربيعة ، ومالك وأصحابُه ، وعبد العزيز بن أبي سلمةَ ، وابن أبي ذئب

ومن أهل مكةَ واليمن عطاء ومجاهد وطاوس ، وعكرمَة ، وعمرو بن دينار ، وابن جريج ، ويحيى بن أبي كثير ، ومعمَّر بن راشد ، وسعيد بن سالم ، وابن عيينة ، ومسلم بن خالد ، والشافعي

ومن أهل الكوفة علقمة ، والأسوَد ، وعبيدة وشريح القاضي ، ومسروق ثُم الشّعبي ، وإبراهيم النخَعي ، وسعيد بن جبَير ، والحارث العكلي ، والحكَم بن عتيبة ، وحمّاد بن أبي سُليمان ، وأبو حنيفةَ وأصحابه ، والثّوري ، والحسن بن صالح ، وابن المُبارك وسائر فقهاء الكُوفيين

ومِن أهل البصرة الحسن ، وابن سيرين وقد جاء عنهما ، وعن الشّعبي ذمُّ القياس ومعناه عندَنا قياس على غير أصلٍ لئلا يتناقضَ ما جاء عنهم ، وجابر بن زيد أبو الشعثاء ، وإياس بن معاوية ، وعثمان البَتّي ، وعبيد الله بن الحسن ، وسوار القاضي

ومن أهل الشام مكحول ، وسليمان بن موسى ، وسعيد بن عبد العزيز ، والأوْزاعي ، ويزيد بن جابر

ومِن أهل مصرَ يزيد بن أبي حبيب ، وعمرو بن الحارث ، والليث بن سعدٍ ، وعبد الله بن وهب ثم سائر أصحاب مالك : ابن القاسِم ، وأشهب ، وابن عبدِ الحكم وأصبغ وأصحاب الشافعي : المُزني والبُويطي ، وحرملة والربيع

ومن أهل بغداد وغيرهم من الفقهاء أبو ثوْر ، وإسحاق بن رَاهويه ، وأبو عبيد القاسم بن سلام ، وأبو جعفر الطبَري واختلف فيه عن أحمد بن حنبل رحمه الله ، وقد جاء عنه منْصوصا إباحة اجتهاد الرأي والقياس على الأصول في النازلة تنزل

وعلى ذلك كان العلماء قديما وحديثا عندما ينزل بهم ولم يزالوا على إجازة القياس حتى حدث إبراهيم بن سيّار النظام وقوم من المعتزلة سلكوا طريقه في نفْي القياس والاجتهاد في الأحكام وخالفوا ما مضى عليه السّلف ، وممن تابع النظام على ذلك جعفر بن حرب ، وجعفر بن مبشّر ، ومحمد بن عبد الله الإسكافي ، وهؤلاء معتزلة أئمة في الاعتزال عند منتحليه وتابعهم من أهل السنة على نفي القياس في الأحكام داود بن علي بن خلف الأصبهاني

 

"Səhabələrdən – radiyAllahu anhum – rəylə ictihad etmək və (nass) olmadığı zaman üsula (nassa) qiyas etmək haqda, zikr olunduğu zaman uzanacaq qədər nəql gəlmişdir. Allah izin verərsə, bizim bu kitabımızda kifayət miqdarı görəcəksən.

Rəyi ilə ictihad edərək və haqqında (nass) tapmadığı mövzularda, üsullara (Quran və Sünnəyə) qiyas edərək hökm verən Tabiunlardan (və başqalarından) olan:

Mədinə əhlindən: Səid bin Əl Musəyyəb, Suleyman bin Yəsar, Qasim bin Muhəmməd, Salim bin Abdillah bin Ömər, Ubeydullah bin Abdillah bin Utbə, Əbu Sələmə bin Abdir Rahmən, Xaricə bin Zeyd, Əbu Bəkr bin Abdir Rahmən, Urvə bin Zubeyr, Əban bin Osman, İbn Şihab (Əz Zuhri), Əbuz Zənnad, Rabiə, Malik və əshabı, Abdul Əziz bin Əbi Sələmə və İbn Əbi Zib.

Məkkə və Yəmən əhlindən: Əta (bin Əbi Rabəh), Mücahid, Tavus, İkrimə, Amr bin Dinar, İbn Cureyc, Yəhya bin Əbi Kəsir, Muəmmər bin Raşid, Səid bin Salim, (Sufyan) bin Uyeynə, Müslim bin Xalid və Şafi.

Küfə əhlindən: Alqamə, Əsvəd, Ubeydə, Qazi Şureyh, Məsruq, Şabi, İbrahim Ən Nəxai, Səid bin Cubeyr, Haris Əl Ukəli, Həkəm bin Utbə, Həmmad bin Əbi Suleyman, Əbu Hənifə və əshabı, (Sufyan) Əs Səvri, Həsən bin Salih, İbn Mübarək və kufəli digər fəqihlər.

Bəsrə əhlindən: Həsən (Əl Bəsri), İbn Sirin – bu ikisindən və Şabidən qiyası qınamaq yönlü nəql gəlmişdir, lakin bizə görə bu nəqlin mənası əsli olmayan qiyasdır. (Onlardan qiyasın sabit olması haqda gələn nəqllər və bu nəql arasında) ziddiyyət olmasın deyə (bu mənaya həml etmək lazımdır) – Cabir bin Zeyd Əbu Şəsa, İyas bin Muaviyə, Osman Əl Bətti, Ubeydullah bin Əl Həsən və Qazi Sivar.

Şam əhlindən: Məkhul, Süleyman bin Musa, Səid bin Abdiləziz, Əvzai, Yezid bin Cabir.

Misir əhlindən: Yezid bin Əbi Həbib, Amr bin Əl Haris, Leys bin Sad, Abdullah bin Vəhb, Malikin digər əshabından olan: Əbul Qasim, Əşhab, İbn Abdil Həkəm, Əsbağ, Şafinin əshabından olan: Muzəni, Buveyti, Hərmələ və Rabi (bin Suleyman Əl Muradi).

Bağdad əhli və digər fəqihlərdən: Əbu Səvr, İshaq bin Rahaveyh, Əbu Ubeydə Qasim bin Səlləm, Əbu Cəfər Ət Təbəri. Əhməd bin Hənbəldən – rahimahullah – bu barədə ixtilaf var. Ondan, açıq aydın şəkildə ortaya çıxan yeni bir hadisədə rəylə ictihad etmək və üsullara qiyas etməyin mübah olduğu haqda rəvayət gəlmişdir.

 

İbrahim bin Səyyar Ən Nəzzam və Mötəzilədən olan bir qrup çıxaraq qiyası və hökmlərdə ictihad etməyi inkar edib, sələfin üzərində olduğu yola müxalif oluncaya qədər, qədimdə və indinin özündə alimlər, aralarında ortaya çıxan yeni bir işdə bu yola (ictihad və qiyas yoluna) davam etmişlər.

Nəzzama bu işdə tabe olanlardan Cəfər bin Hərb, Cəfər bin Mübəşşir, Muhəmməd bin Abdillah Əl İskəfini də qeyd etmək olar.

Onlar Mötəzilidir, bu yola (mötəzilə yoluna) tabe olanlar qatında etizalda imamdırlar. Onlara hökmlərdə qiyası inkar etməkdə Əhlus Sünnədən Davud bin Əli bin Xələf əl İsbahani (Əz Zahiri) tabe olmuşdur."

 

Qaynaq: İbn Abdil Bərr: Camiu Bəyanil İlmi və Fadlih: 858-860

Dəmmam: Dar İbnil Cəvzi: 1414/1994

[Muslih]

Şafi alimlərindən olan Əbu Hamid Əl Ğazəli (450-505 h/1058-1111 m) "Əl Mustasfa min İlmil Usul" adlı Üsul kitabında deyir:

 

والذي ذهَب إليه الصحابة رضِي الله عنهم بأجمعِهم وجماهير الفقهاء والمُتكلِّمين بعدهم رحِمهم الله وقوع التعبّد به شرعا

 

"Səhabələrin hamısının – radiyAllahu anhum – və onlardan sonra gələn fəqihlər və mütəkəllimlər topluluğunun – Allah onlara rəhmət etsin – görüşü, qiyasla hökm vermənin şəri yöndən sabit olmasıdır."

 

Qaynaq: Əbu Hamid Əl Ğazali: Əl Mustasfa min İlmil Usul: 439

Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə: 1431/2010

[Muslih]

Seyfuddin Əl Amidi (551-631 h/1156-1233 m) özünün "Əl İhkam fi Usulil Əhkam" adlı kitabında deyir:

 

وأمّا الإجماع وهوَ أقوى الحُجج في هذه المسألة فهو أنّ الصّحابةَ اتفقوا على استعمال القِياس في الوقائع التي لا نصّ فيها مِن غير نكيرٍ مِن أحدٍ مِنهم

 

"(Qiyasın dəlil olması haqda) İcmaya gəlincə - ki İcma bu məsələdə (qiyasın hüccətliyində) ən güclü dəlildir - Səhabələr, onlardan hər hansı biri tərəfindən etiraz olmadan, nass olmayan hallarda qiyasın istifadə ediləcəyinə ittifaq etmişlər."

 

Qaynaq: Seyfuddin Əl Amidi: Əl İhkam fi Usulil Əhkam: 4/50-51

Riyad: Darus Samii: 1424/2003

[Muslih]

Fəxruddin Ər Razi (544-606 h/1149-1209 m) "Əl Məhsul fi İlmi Usulil Fiqh" adlı kitabında deyir:

 

وتحريره أنّ العملَ بالقياس مجمَع عليه بين الصحابة , وكلّ ما كان مجمَعاً عليه بين الصحابة فهوَ حق فالعمل بالقياس حقّ

 

"(Qiyasla hökm etməyin icmayla sabit olmasının) izahı odur ki, qiyasla əməl etmək səhabələr arasında üzərinə icma olunmuş bir şeydir.

Səhabələr arasında üzərinə icma olunan hər şey haqdır. Elə isə, qiyasla əməl etmək də haqqdır."

 

Qaynaq: Fəxruddin Ər Razi: Əl Məhsul fi İlmi Usulil Fiqh: 5/53

Muəssəsətur Risələ

[Muslih]

Maliki alimlərindən İbnul Cuzeyy Əl Ğirnati (693-741 h/1294-1340) "Təqribul Vusul ilə İlmil Usul" adlı kitabında deyir:

 

والقياس حُجّة عند العلماء مِن الصحابة فمَن بعدهم إلا الظاهرية

 

"Qiyas, Səhabələrdən olan və onlardan sonra gələn alimlər qatında hüccətdir. Zahirilərdən bundan müstəsnadır."

 

Qaynaq: İbnul Cuzeyy Əl Girnati: Təqribul Vusul ilə İlmil Usul: 89

[Muslih]

Hənəfi üsulçu və fəqih Əbu Bəkr Əl Cəssas (305-370 h/917-980 m) “Əl Fusul fil Usul” adlı kitabında deyir:

 

لا خلافَ بين الصدر الأول والتابعينَ وأتباعهم في إجازة الاجتهاد والقياس على النَّظائر في أحكام الحوادث . وما نعلَم أحداً نفاه وحظره مِن أهل هذه الأعْصارِ المُتقدِّمة

 

“İlk nəsil (Səhabə), Tabiun və Ətbaut Tabiin arasında, ictihada və yeni çıxmış məsələləri bənzərlərinə qiyas etməyə icazə vermələrində bir görüş ayrılığı yoxdur. Bu saydığımız ilk əsrlərin nümayəndələrindən kiminsə (qiyası) inkar edib ondan çəkindirdiyini də bilmirik.”

 

Qaynaq: Əbu Bəkr Əl Cəssas: Əl Fusul fil Usul: 4/23

Kuveyt: Vizərətul Əvqaf: 1414/1994