Bu mövzudakı ismarıc sayı: 12

[Usuli]

بسم الله الرحمن الرحيم

 

Qədim alimlərdən kəlam elmini zəmm edən bir çox söz varid olmuşdur. Bu sözlər kəlam elmini mütləq olaraq qadağan edirmi? Yoxsa bir çox məsələdə olduğu kimi işin təfsilatı vardır? Digər alimlərin bu fikirlərə münasibəti necədir?

Ümumiyyətlə səhabənin məşğul olmadığı, haqqında danışmadığı məsələlər haqqında danışmaq doğrudurmu?

Bu suallara elm əhlinin izahları ilə cavab axtarmağa çalışaq. Tövfiq Allahdandır.

[Usuli]

Maliki alimlərindən, böyük üsulçu Şihabuddin Əl Qarafi (v. 684 h/1285 m) qədim alimlərin kəlamı zəmm edən sözləri haqda belə deyir:

 

قال لي بعضُ الشّافعية - وهو مُتَعيِّن فيهم يومئذٍ - هذا يدُلّ على أنّ مذهبَ الشّافعيّ تحريمُ الاشتغالِ بأصولِ الدّينِ . قلتُ له : ليْس كذلك ، فإنّ المُتكلِّمينَ اليومَ في عُرْفِنا إنّما هم الأشعريّ وأصحابُه ، ولمْ يدرِكوا الشّافعيّ ولا تلك الطّبقة الأولى ، وإنّمَا كان في زمانِ الشّافعيّ عَمْرو بن عُبَيْد وغيرُه مِن المعتزلة المبتدعة أهلِ الضلالةِ ، ولوْ وجدْناهم نحنُ ضربْناهم بالسّيفِ فضلاً عن الجريد ، فكلامه ذَمٌّ لأولئِك لا لأصْحابِنا . وأمّا أصحابُنا القائِمون بحُجّة الله ، والنّاصرون لدينِ اللهِ ، فينبَغي أنْ يُعظَّموا ولا يُهْتَضَموا , لأنّهم القائِمون بفَرْضِ كفايةٍ عن الأمّة , فقد أجمعَت الأمة على أنّ إقامةَ الحُجّة لله تعالى فرضُ كِفايةٍ

قال لي ذلك الشافعي : يكفي في ذلك الكتابُ والسّنة , قلتُ له : فمن لا يعتقِدُهما كيف تُقام الحُجّة عليه بهما ؟ فسكَت

 

"Şafi məzhəbinə mənsub alimlərdən biri – o zamanlar içlərində tanınan biri idi – mənə belə dedi: "Bu (İmam Şafiinin məzmum kəlam haqda dediyi sözlər) Şafinin üsuluddin elmiylə məşğul olmağı haram saydığına dəlalət edir."

Mən ona dedim: Düşündüyün kimi deyil! Çünki, bu gün örfümüzdə mütəkəllimlər/kəlamçılar kimi tanınanlar İmam Əşari və əshabıdır. Onlar nə Şafini görmüşlər nə də ilk nəsli. İmam Şafinin zamanında bidətçi və zəlalət əhli olan Mötəzilədən Amr bin Ubeyd və başqaları var idi. Əgər biz onları görsəydik nəinki çubuqla, hətta qılıncla vurardıq. Şafinin sözü onlara yönəlik qınaqdır əshabımıza (Əşarilərə) deyil.

Əshabımıza (Əşarilərə) gəlincə, onlar Allahın hüccətlərini iqamə edənlər və Allahın dininin yardımçılarıdır. Buna binaəndə onların ucaldılması lazımdır, yoxsa xor görülmələri deyil!

Çünki onlar, ümmətin üzərindəki fərzu kifayəni yerinə yetirirlər. Ümmət icma etmişdir ki, uca Allah üçün hüccətin iqaməsi fərzu kifayədir.

Şafi məzhəbindən olan o alim mənə dedi: "Bu mövzuda Quran və Sünnət yetərlidir".

Mənsə belə dedim: Bu ikisinə inanmayan kimsəyə onlarla hüccət necə iqamə edilər? O alim susdu."

 

Qaynaq: Şihabuddin Əl Qarafi: Əz Zəxirə: 13/243-244

Beyrut: Darul Ğarbil İslami: 1994

 

Qarafi kitabın başqa bir yerində İmam Əbu Hənifənin əqidəni isbatda sələfin istifadə etmədiyi yeni metodlardan istifadə etməsi haqda deyir:

 

ورأيْتُ لأبي حنيفَةَ رضِي الله عنْه جواباً لِكلامٍ كتَب به إليه مالكٌ : " إنّك تتحدَّث في أصولِ الدّينِ وإنّ السّلفَ لمْ يكونوا يتحدّثونَ فيه " فأجاب : " بأنّ السّلفَ رضِي الله عنهُم لمْ تَكُنْ البِدَعُ ظهَرتْ في زمانِهم فكان تحْريكُ الجَوابِ عنْها داعِيَةً لإظهارِها فهُوَ سعْيٌ في مُنْكَرٍ عظيمٍ , فلِذلك تُرِك " قال : " وفي زمانِنا ظهَرتْ البِدَع , فلَوْ سكتْنا كُنّا مُقِرِّينَ لِلْبِدَع , فافترق الحالُ "

وهذا جوابٌ سديدٌ يدُلّ على أنّ البِدَع ظهَرت ببلادِه بالعِراقِ ومالكٌ لمْ يظهَر ذلك ببلَدِه فلِذلِك أنكر , فهذا وجهُ الجَمْعِ بيْن كلامِ الإماميْنِ

 

“Əbu Hənifənin – radiyAllahu anhu – Malikin ona yazdığı bir yazıya cavabını gördüm. Malik – radiyAllahu anhu yazır:

“Sən usuluddin haqda (yeni metodlarla) danışırsan, halbuki sələf bu mövzuda (bu metodlarla) danışmayıb”

Əbu Hənifə belə cavab verir:

“Sələfin – radiyAllahu anhum – zamanında (bu) bidətlər ortaya çıxmamışdı. Bu səbəbdən (ortada olmayan) o məsələlərə cavab vermək o bidətlərin ortaya çıxmasını tətikləyərdi. Bu isə böyük bir münkərə səy göstərməkdir. Buna görə də (onların zamanında) tərk edilmişdi.”

Daha sonra deyir:

“Bizim zamanımızda isə (bu) bidətlər ortaya çıxıb. Əgər susarıqsa bidəti iqrar/təsdiq etmiş olarıq. (Sələflə aramızdakı) hal fərqlidir.”

Bu tutarlı bir cavabdır. Bidətin onun (Əbu Hənifənin) yaşadığı yerdə, İraqda çıxmasını (buna görə də Əbu Hənifənin bu məsələlər haqda danışmasını), Malikin yaşadığı yerdə isə çıxmadığını və bu səbəbdən inkar etdiyini göstərir. Bu, hər iki imamın sözlərini cəm etmək yoludur.”

 

Qaynaq: Şihabuddin Əl Qarafi: Əz Zəxirə: 13/243

Beyrut: Darul Ğarbil İslami: 1994

[Usuli]

Şafi alimlərindən Əbul Qasim İbn Asəkir (499-571 h/1105-1175 m) bu haqda deyir:

 

والكلامُ المذموم كلامُ أصحابِ الأهوِيَةِ وما يزخْرِفُه أربابُ البِدَع المردِيّة فأمّا الكلامُ الموافِقُ للكتابِ والسُّنّة المُوَضِّح لحقائقِ الأصولِ عندَ ظهورِ الفِتنَةِ , فهوَ محمودٌ عندَ العُلماء ومَن يعلَمُه . وقدْ كان الشّافِعيّ يُحسِنُه ويفهَمه

 

"Qınanan kəlam, həva əhlinin və yıxıcı bidətlər ərbabının bəzədiyi kəlamdır.

Qurana və Sünnəyə müvafiq olub, fitnə zamanı üsulların həqiqətini izah edən kəlama gəlincə, bu növ kəlam alimlər və onu bilənlər qatında bəyənilən növdür. İmam Şafi də bu növə müsbət baxır və anlayırdı."

 

Qaynaq: Əbul Qasim İbn Asəkir: Təbyinu Kəzibil Muftəri: 253-254

Qahirə: Əl Məktəbətul Əzhəriyyətu lit Turas

[Usuli]

Hafiz Əbu Bəkr Əl Beyhəqi (384-458 h/994-1066 m) İmam Şafinin kəlam haqqında qınayıcı sözlərini zikr etikdən sonra deyir:

 

قُلتُ : إنما أرادَ الشافعيُّ رحِمه الله بهذا , كلامَ حفصٍ وأمثالِه مِن أهل البِدَع , وهكذا مرادُه بِكُلِّ ما حُكِيَ عنه في ذمِّ الكلامِ وذمِّ أهلِه , غيرَ أنّ بعضَ الرُّواة أطلقَه وبعضُهم قيَّده , وفي تقيِيد مَن قيَّده دليلٌ على مرادِه

أنا أبو عبد الله الحافظ قال أنا عبد الله بن محمد بن حِبّان قال ثنا محمد بن عبدِ الرحمن بن زياد قال سمِعت أبا الوليد بن الجارود يقول : دخل حفصٌ الفَرْد على الشّافعي فكلّمه , ثُمّ خرَج إليْنا الشافعيّ فقال لنا : " لأنْ يلقى اللهَ العبدُ بذنوبٍ مثلِ جِبالِ تُهامة خيرٌ له مِن أن يلقاه باعتقادِ حرْفٍ مما عليه هذا الرّجل وأصحابُه " وكان يقول بخلْقِ القرآن

فهذه الرّواياتُ تدلُّ على مرادِه بما أُطلِق عنه فيما تقدّم وفيما لمْ يُذكَر ههُنا , وكيْف يكون كلامُ أهلِ السُّنّة والجماعةِ مذموماً عنده وقد تكلّم فيه وناظر مَن ناظره وكشَف عن تمويهِ مَن ألقى إلى سمع بعضِ أصحابِه مِن أهلِ الأهْواء شيئا مِمّا هم فيه ؟

 

"(Mən Beyhəqi) deyirəm: İmam Şafi – rahiməhullah – bu sözlərlə Hafs və onun kimi bidət əhlinin kəlamını qəsd etmişdir. Ondan kəlamı və əhlini qınaq xarakterli nəql olunan bütün sözlərindən qəsd etdiyi də məhz budur!

Sadəcə olaraq bəzi ravilər mütləq/qeydsiz olaraq, digərləri isə qeydlə/xüsusiləşdirərək rəvayət ediblər. Onun sözlərini qeydlə rəvayət edənlərin qeydlərində onun (imam Şafinin) qəsd etdiyi mənaya dəlil vardır.

Bizə Hafiz Əbu Abdillah xəbər verərək dedi: Bizə Abdullah bin Muhəmməd bin Hibban rəvayət edərək dedi: Bizə Muhəmməd bin Abdirrahmən bin Ziyad rəvayət edərək dedi: Əbul Vəlid bin əl Cərudu belə deyərkən eşitdim:

"Hafs Əl Fərd, imam Şafinin yanına daxil oldu və onunla danışdı. Sonra imam Şafi bizim yanımıza gələrək belə dedi:

"Qulun Allahla Tuhamə dağı qədər günahlarla qarşılaşması, onun üçün bu adamın və əshabının üzərində olduğu etiqaddan bir hərflə Allahla qarşılaşmasından daha xeyirlidir." O (Hafs) Quranın məxluq olduğunu deyirdi.

Bu rəvayətlər, ondan (imam Şafidən) mütləq olaraq nəql olunmuş az öncəki və burada zikr edilməyən digər nəqllərdən qəsdinə dəlalət edir.

Əhlus Sünnə vəl Cəmaatın kəlamı onun qatında necə qınanan ola bilər ki, onun özü bu haqda (geniş geniş) danışmış, bu mövzuda onunla münazərə edənlərlə münazərə etmiş və həva əhlinin etiqad etdikləri şeylərdən, onun (imam Şafinin) əshabından bəzilərini aldatmaq istəyənlərin saxtakarlıqlarını ifşa etmişdir?!"

 

Qaynaq: Əbu Bəkr Əl Beyhəqi: Mənaqibuş Şafi: 1/454-455

Qahirə: Məktəbətud Darit Turas

 

[Usuli]

Malikilərdən İbn Xumeyr Əs Səbti (550-614 h/1153-1217 m) özünün "Muqaddimətul Məraşid ilə İlmil Əqaid" adlı kitabında, kəlamı kökündən zəmm edənlərin gətirdiyi şübhələri çürütdüyü əsnada İmam Şafinin sözləri haqda deyir:

 

وإنْ صحّ عنْه فإنما كان خُصوصاً للمُبتدِعة فإنّهم يُسمَّوْنَ بمتكلِّمين

 

“Əgər həqiqətən də onun (imam Şafiinin) dediyi sabit olarsa, bunu bidətçilər haqda demişdir. (O zamanlar bidətçilərin çoxu) mütəkəllimlər adlanırdılar.”

 

İbn Xumeyr Əs Səbti: Muqaddimətul Məraşid ilə İlmil Əqaid: 26

Qahirə: Məktəbətus Səqafətid Diniyyə: 1429-2008

[Usuli]

Şafi fuqahasından Şəmsuddin Əş Şirbini özünün "Muğnil Muhtəc ilə Mərifəti Məani Əlfazil Minhəc" adlı əsərində deyir:

 

وقال السُّبْكي : " إنْ أُريدَ بعلمِ الكَلامِ العلمُ باللهِ تعالى ، وصفاتِه وما يستَحيلُ عليْه لِيَرُدّ على المُبْتدِعةِ ، وليُمَيِّزَ بيْن الاعتِقاد الصّحيحِ والفاسدِ ، فذاك مِن أجْلِ العُلومِ الشّرعِيّة ، والعالِم به مِن أفْضَلِهم ، وقدْ جعَلوه في كتابِ السِّيَرِ مِن فُروضِ الكِفاياتِ ، وإنْ أريدَ به التّوَغُّل في شُبْهةٍ ، والخوْض فيه على طريق الفلسفة ، وتضيِيعُ الزّمان فيه ، والزيادةُ على ذلك أنْ يكونَ مُبتدِعاً وداعِياً إلى ضَلالَةٍ ، فذاك باسم الجهْلِ أحَقّ

وأمّا الكلامُ في الإلهِيّاتِ على طريقةِ الحُكماءِ فذاك ليس مِن أصولِ الدّين بلْ أكثرُه ضلالٌ وفلسفة , واللهُ يعصِمنا بمَنِّه وكرمِه آمين " ا هـ .

وهذا هوَ القِسم الّذي أنكره الشافعيّ رضِي الله تعالى عنه

وقال : " لَأنْ يلقى العبدُ ربّه بكُلّ ذنْبٍ ما خلا الشِّرك خيرٌ له مِن أنْ يلقاه بعلمِ الكلام

 

“İmam Subki deyir: “Kəlam elmindən, bidətçilərə rəddiyyə vermək və səhih etiqadla çürük etiqadı ayırd edə bilmək üçün Allahı, Sifətlərini və Onun haqda qeyri mümkün olacaq sifətləri bilmək qəsd olunarsa bu Şəriət elmlərinin ən ucasındandır. Bu elmi bilən alim, şəriət elmləri alimlərinin ən fəzilətlisindəndir. Siyər kitabında o elmi kifayi fərzlərdən saymışlar.

Əgər ondan hər hansı bir şübhə içində tərəddüd, ona fəlsəfə yoluyla dalaraq vaxt itirmək, bundan əlavə, bidətçi olub zəlalətə çağırmaq qəsd olunarsa bu cəhl adıyla adlanmağa daha layiqdir. İlahiyyat məsələlərinə fəlsəfəçilərin yoluyla dalmağa gəlincə bu usuluddindən deyil, əksinə çoxu zəlalət və fəlsəfədir. Allah öz minnəti və kərəmiylə bizi qorusun, amin”

(Əş Şirbini deyir: ) Əş Şafiinin – radiyAllahu anhu – “Qulun, Rəbbiylə şirkdən başqa hər hansı günahla qarşılaşması onun üçün Onunla kəlam elmiylə qarşılaşmasından xeyirlidir” deyərək inkar etdiyi qism də məhz budur.”

 

Qaynaq: Şəmsuddin Əş Şirbini: Muğnil Muhtəc ilə Mərifəti Məani Əlfazil Minhəc: 3/80

Beyrut: Darul Mərifə: 1418-1997

[Usuli]

Maliki alimlərindən olan Burhənuddin Əl Ləqqani (v. 1041 h/1631 m) rahiməhullah yazdığı "Cəvhəratut Təvhid" adlı mənzuməsinə elə özünün verdiyi üç şərhdən biri olan "Hidəyətul Murid li Cəvhəratit Təvhid" adlı əsərində deyir:

 

فإنْ قلتَ : إذا كان هذا الفنُّ واجباً، وقد ظهر أنّ موضوعَ هذا العلمِ أشرفُ الموضوعاتِ، ومعلومَه أجلُّ المعلوماتِ ، وغايتَه أشرفُ الغاياتِ فيكون أشرفَ العلومِ , فكيفَ نقِل عن السلف الصالح كمالكٍ وأبي حنيفة والشافعي وأحمد النهي عنه ؟

قلْت: هو محمولٌ على نهي المتعصِّب في الدين ، والقاصرِعن تحصيل اليقين ، والقاصدِ إفسادَ عقائدِ المسلمينَ، والخائض فيما لا يُفتقر إليه مِن غوامضِ المتفلسفينَ ، وإلا فلا يتصَوَّر مِن شريفِ تلك الحضراتِ وقوع النهي عما هو أصلُ الواجبات وأساس المشروعات

 

“Əgər “Bu fənn vacibdirsə – ki bu elmin mövzusunun ən şərəfli, (bəhs etdiyi) məlumunun ən uca, qayəsinin ən şərəfli qayə olduğu bilindi və bununla da ən şərəfli elm olmuş oldu – Malik, Əbu Hənifə, Şafi və Əhməd kimi ön nəsil salehlərindən onunla (kəlamla) məşğul olmaqdan nəhy necə varid olmuşdur?” desən, cavabında deyərəm:

Cavab: Bu (gələn nəhy, usulud) dində mütəassib, yəqini əldə etməkdə müqəssir/səhlənkar davranan, müsəlmanların əqidələrini ifsad etməyi qəsd edən və filosofların lazım olmayan dərin məsələlərinə dalan birisinə aiddir. Yoxsa ki bu şərəfli həzrətlərin, vacib olan elmlərin əsli və məşru olan şeylərin əsasından nəhy etmələri təsəvvür edilə bilməz.”

 

Qaynaq: Burhənuddin Əl Ləqqani: Hidəyətul Murid li Cəvhəratit Təvhid: 1/134-135

Qahirə: Darul Bəsair: 1430/2009

[Usuli]

Şafi alimlərindən Şeyxul İslam Zəkəriyyə Əl Ənsari (823-926 h/1420-1520 m) "Əsnəl Mətalib şərhu Ravdit Talib" adlı əsərində deyir:

 

ومِن فروضِ الكفايةِ علْمُ الكلام , أي تعلُّمُه لردِّ المبتدعةِ , وما نصَّ عليه الشافعي مِن تحريم الاشتغالِ به محمولٌ على التوَغُّل فيه

قال الإمام : ولو بقِي الناسُ على ما كانوا عليه في صَفْوةِ الإسلام لما أوجَبنا الاشتغالِ به كما لمْ يشتغِلْ به الصحابة

 

"(Muəllif İsmail bin Əl Muqri dedi) Fərzul Kifayələrdən biridə Kəlam elmidir.

 

Şeyxul İslam Zəkəriyyə Əl Ənsarinin şərhi: Yəni bidətçilərə cavab vermək üçün bu elmin öyrənilməsi (fərzul kifayədir).

İmam Şafinin bu elmlə məşğul olmanın haramlığı barədə dediyi isə, bu elmin çox dərinliklərinə dalmağa həml edilməlidir (yoxsa özlüyündə kəlam elminin haramlığına deyil).

İmam (İmamul Harameyn Cuveyni) dedi: Əgər insanlar İslamın ilk dönəmindəki kimi qalsaydılar, səhabələrin məşğul olmadığı kimi, bizdə kəlam elmiylə məşğul olmağı vacib qılmazdıq."

 

Qaynaq: Şeyxul İslam Zəkəriyyə Əl Ənsari: Əsnəl Mətalib: 4/181

Darul Kitəbil İsləmi

[Muslih]

Müfəssirlərdən Əbu Abdillah Əl Qurtubi (600-671 h/1204-1274 m) bu haqda deyir:

 

فانتُدِب رجالٌ مِن أهلِ السنة كالشيخِ أبي الحسن الأشعري وعبد الله بن كُلَّاب وابن مجاهد والمُحاسبي وأضرابِهم ، فخاضوا مع المبتدِعة في اصطلاحاتِهم ، ثم قاتلوهم وقتَلوهم بسلاحهم

وكان مَن درَج مِن المسلمين مِن هذه الأمة متمسِّكين بالكتاب والسنة ، مُعرِضينَ عن شُبَهِ الملحِدين ، لم يَنظروا في الجوْهر والعرَض ، على ذلك كان السلف

قلت : ومَن نظَر الآن في اصطلاحِ المتكلِّمين حتى يُناضلَ بذلك عن الدين فمنزلتُه قريبةً مِن النبييِّن

 

“Əhli Sünnətdən Əbul Həsən Əl Əşari, Abdullah bin Kullab, İbn Mucahid, (Haris) Əl Muhasibi və onların səvviyəsindəki insanlar ortaya çıxdı. Bidətçilərlə bərabər onların istilahlarına daldılar/münazirə etdilər. Onlarla savaşıb, onları öz silahlarıyla öldürdülər.

Bu ümmətdən Kitab və Sünnətə bağlılıq metodunu izləyən müsəlmanlar, mülhidlərin şübhələrindən üz çevirərdilər. Cövhər və araz məsələsiylə məşğul olmazdılar. Sələf bu yol üzrə idi.

(Mən Qurtubi) deyirəm: Hal hazırda, bunlar vasitəsilə dini müdafiə etmək üçün kəlamçıların istilahlarıyla məşğul olanların mərtəbəsi, peyğəmbərlərin mərtəbəsinə yaxındır.”

 

Qaynaq: Əbu Abdillah Əl Qurtubi: Əl Cami li Əhkəmil Quran: 3/19

Beyrut: Ər Risələ: 1427/2007
 

[Usuli]

Zamanımızda və tarixdə öz fikirlərini müdafiədən aciz olan bir çox kimsənin sələfin girmədiyini mövzulara girməyi qadağan etdiyini, sükutu vacib saydığını görürük. Belə qruplar imam Əbu Hənifə zamanında da vardı. Əbu Hənifə (80-150 h/699-767 m)  onların bu görüşlərinə belə cavab verir:

 

رأيتُ أقواماً يقولون " لا تدخُلَنَّ هذه المداخل  فإنّ أصحابَ نبيِّ الله صلى الله عليه وآله وسلم لم يدخُلوا في شيءٍ مِن هذه الأمور , وقد يسَعك ما وسِعهم . وأنّ هولاءِ زادوني غمًّا , ووجدْتُ مثَلَهم كمثَلِ رجلٍ في نهْرٍ عظيمٍ كثيرِ الماءِ كاد أنْ يغرِقَ مِن قِبَل جهْلِه بالمَخاضة , فيقول له آخر : أثبِتْ مكانَك ولا تطلبَنَّ المخاضةَ

 

قال العالم رحمه الله : أراكَ قد أبصرْتَ بعضَ عُيوبَهم والحجةَ عليهم , ولكن قلْ لهم  إذا قالوا : " أليس يسَعُك ما وسِع أصحابَ رسولِ اللهِ صلى الله عليه وعلى آله وسلم ؟ " , بلى ويسَعُني ما وسِعهم إنْ كنْتُ بمنزِلَتِهم , ولكنْ ليسَ بحضْرَتي مثل الذي يحضُر بهم , وقد ابتُلِينا لمَن يطعَن عليْنا ويستحِلّ الدِّماءَ مِنّا , فلا يسَعنا ألا نعلمَ مَن المخطيء منا والمصِيب , وألا نذُبَّ عن أنفسنا وحُرُمنا . فمثَل أصحاب ِالنبي صلى الله عليه وآله وسلم كقومٍ ليس بحضرتهم مَن يُقاتلهم فلا يتكلَّفون السلاحَ , ونحن قد ابتُلِينا بمن يطعَن علينا ويستحلُّ الدِّماء منا

 

“Tələbə dedi: Bəzi qruplar gördüm ki, mənə belə dedilər: “bu mövzulara əsla girmə! Çünki, Nəbinin – sallallahu aleyhi və əlihi və səlləm – əshabı bu məsələlərin heç biri haqda danışmamışdır. Onlara yetərli olan sənədə yetərlidir!”

Bu kimsələr mənim üzüntümü artırdılar. Məncə onların durumu, böyük və bol sulu bir çayda çıxış nöqtəsini bilmədiyi üçün batmaq üzrə olana “olduğun yerdə dur! Qətiyyən çıxış yeri axtarma” deyən kimsənin durumu kimidir.

 

Əbu Hənifə - Allah ona rəhmət etsin - belə cavab verdi: Görürəm ki, sən onların bəzi zəif nöqtələrini və onlara qarşı gətiriləcək dəlili anlamısan. (Bununla yanaşı) “Rəsulullahın əshabı üçün yetərli olan sənə yetmirmi?” deyənlərə belə cavab ver: Onların halında olsaydım onlara yetərli olan mənədə yetərli olardı.

Lakin bizim müxaliflərimiz onlarınki kimi deyil. Bizlər bizə tən edən, qanlarımızı halal görən adamlarla imtahan olunuruq və buna görə də bizim haqlıyla haqsızı seçə bilməməmiz, canımızı və namusumuzu müdafiəsiz buraxmamız caiz olmaz!

Nəbinin – sallallahu aleyhi və əlihi və səlləm – əshabının halı, onlarla savaşan olmadığı üçün silahlanmayan kimsələrin halı kimidir. Bizlər isə, bizə tən edən və qanlarımızı halal qılanlarla imtahan olunuruq.”

 

Qaynaq: Əbu Hənifə: Əl Alim vəl Mutəallim: 11-12

Məktəbətul Əzhəriyyə lit Turas

[Muslih]

Əbul Həsən Əl Əşari (260-324 h/874-936 m) Kəlam elmini rədd edənlərin düşdüyü ziddiyyəti və ikili standartı bariz bir misalla ortaya qoyaraq deyir:

 

ولِمَ لَمْ تسكُتوا عمَّن قال بخلق القرآن ولِم كفَّرتموه ولَمْ يرِد عن النبي - صلى الله عليه وآله وسلم - حديثٌ صحيح في نفْي خلْقِه وتكفيرِ مَن قال بخلْقه ؟

فإن قالوا : "لأنَّ أحمدَ بن حنبل - رضي الله عنه - قال بنفْي خلْقه وتكفيرِ مَن قال بخلقه" , قيل لهم : ولِم لمْ يسكُت أحمدُ عن ذلك بل تكلَّم فيه؟

فإن قالوا : "لأنَّ العباسَ العنْبري , ووكِيعاً , وعبدَ الرحمن بن مهْدي , وفلاناً وفلاناً قالوا : "إنه غيرُ مخلوقٍ , ومَن قال بأنه مخلوقٌ فهو كافرٌ" , قيل لهم : ولم لمْ يسكُت أولئكَ عمَّا سكَت عنه - صلى الله عليه وىله وسلم-؟

فإن قالوا : "لأنَّ عمرو بن دينار , وسفيانَ بن عيينة , وجعفرَ بن محمد –رضي الله عنهم وفلاناً وفلاناً قالوا : ليس بخالقٍ ولا مخلوق" , قيل لهم : ولم لمْ يسكت أولئكَ عن هذه المقالة , ولم يقُلها رسول الله - صلى الله عليه وآله وسلم- ؟

فإن أحالوا ذلك على الصحابة أو جماعةٍ منهم كان ذلك مكابرةً , فإنه يقال لهم : "فلم لمْ يسكُتوا عن ذلك ولمْ يتكلَّم فيه النبي - صلى الله عليه وآله وسلم - ولا قال : كفّروا قائلَه؟

وإن قالوا: "لا بدَّ للعلماء مِن الكلام في الحادثة ليعلَم الجاهلُ حكمَها" , قيل لهم : هذا الذي أردناه منْكم , فلِمَ منَعتم الكلامَ ؟ فأنتم إن شئتُم تكلَّمتم حتى إذا انقطعْتم قلْتم : نُهينا عن الكلام , وإن شِئتم قلَّدتم مَن كان قبلَكم بلا حجةٍ ولا بيانٍ , وهذا شهوةٌ وتحكُّم

 

“Nəyə görə Peyğəmbərdən – sallallahu aleyhi və əlihi və səlləm – Quranın məxluq olmasını nəfy edən və məxluq olduğunu deyənin təkfirini tələb edən səhih bir hədis olmadığı halda, Quranın məxluqluğunu iddia edən kimsə haqda susmadınız? Onu niyə təkfir etdiniz?

“Çünki Əhməd bin Hənbəl - Allah ondan razı olsun - məxluq olduğunu nəfy etmiş və məxluq olduğunu deyəni təkfir etmişdir” deyərlərsə, onlara bu cür cavab verilər: Niyə Əhməd bu haqda susmayıb? Niyə bu barədə danışıb?

Əgər “Çünki, Abbas Əl Ənbəri, Vəki, Abdur Rahman bin Mehdi və başqaları Quranın məxluq olmadığını və məxluq olduğuna etiqad edənlərin kafir olduğunu bildiriblər” deyərlərsə, belə cavab verilər: Niyə onlar Peyğəmbərin susduğu məsələdə susmayıblar?

Əgər “Çünki, Amr bin Dinar, Sufyan bin Uyeynə, Cəfər bin Muhəmməd və başqaları “nə xaliq, nə məxluq” olmadığını ifadə etmişlər” deyərlərsə, onlara bu cür cavab verilər: Allah Rəsulu bu haqda danışmadığı halda, onlar niyə bu haqda danışıblar?

Əgər bu fikri Səhabəyə və yaxud onlardan bir qrupa dayandırmağa çalışarlarsa, bu bir inad olar.Onlara bu cür deyilər: Nəyə görə onlar bu məsələdə susmayıblar? Axı Peyğəmbər bu məsələ barədə danışmayıb. Nə də, “bunu deyəni təkfir edin” buyurmayıb.

Əgər “Alimlərin yeni çıxan məsələ haqda danışmaları zəruridir ki, cahil insanlar o şeyin hökmünü bilsinlər” deyərlərsə, onlara belə cavab verilər: Biz də sizdən bunu istəyirik! Bəs nəyə görə Kəlam elmini qadağan edirsiniz?

Siz istədiyiniz zaman danışır, cavab verə bilməyib tutulduğunuzda isə “Kəlamdan nəhy olunmuşuq” deyirsiniz. İstədiyiniz zaman (etiqadi məsələlərdə) özünüzdən əvvəlkiləri dəlilsiz və açıqlamasız təqlid edirsiniz. Belə bir davranış, havaya uymaq və zorla fikir dayatmaqdır.”

 

Qaynaq: Əbul Həsən Əl Əşari: İstihsanul Xavd fi İlmil Kəlam: 49-50

Darul Məşari: 1415/1995
 

 

[Muslih]

Alləmə Saduddin Ət Təftəzəni (712-793 h/1312-1390 m) Nəsəfi əqidəsinin şərhində deyir:

 

وبالجمْلة فهو أشرفُ العلوم , لكوْنه أساسَ الأحكامِ الشرعيةِ ورَئيسَ العلومِ الدينيةِ ، وكوْنِ معلوماتِه : العقائدَ الإسلاميةَ ، وغايتِه : الفوزَ بالسعادةِ الدينيةِ والدنيويةِ

وما نُقِل عن بعضِ السلف مِن الطعْنِ فيه والمنع عنه فإنما هو للمتعصّب في الدين ، والقاصرِ عن تحصيلِ اليَقينِ ، والقاصدِ إفسادَ عقائدِ المسلمين ، والخائضِ فيما لا يفتقِر إليه مِن غَوامِض المتفَلْسِفين ، وإلا فكيف يُتصوَّر المنعُ عما هو أصلُ الواجبات ، وأساسُ المشروعات

 

"Bir sözlə bu (Kəlam elmi), elmlərin ən şərəflisidir. Çünki, Şəri əhkamların əsası və Dini elmlərin ən önəmlisidir, incələmə obyekti İslam əqidəsidir, qayəsi dini və dünyəvi səadətə çatmaqdır.

Sələfdən bəzi kimsələrdən bu elmə tən və qadağan etmə qəbilindən nəql edilənlərə gəlincə, bu qadağa sadəcə dində mütəəssib olan, yəqinə çatmaqda yetərsiz, Müsəlmanların əqidəsini ifsad etməyə çalışan, Fəlsəfənin ehtiyac duymadığı dərin məsələlərinə dalan kimsələrə aiddir.

Bu elm vaciblərin əsli və şəriətin əsası olduğu halda qadağan olduğu necə təsəvvür edilə bilər?"

 

Qaynaq: Saduddin Ət Təftəzəni: Şərhul Aqaidin Nəsəfiyyə: 12

Məktəbətul Kulliyyətil Əzhəriyyə: 1408/1998
 

[Usuli]

Hənəfi fiqhinin ən geniş qaynaqlarından sayılan "Tatarxaniyyə" kitabının müəllifi Fəriduddin Alim bin Əl Ala Əl İndərpati (v. 786 h/1384 m) Kəlam elmi haqqında deyir:

 

وأما علمُ الكلام : فالسلف لم يشتغِلوا حتى أن مَن اشتغل به نُسِب إلى البدعة ، والإشتغال بما لا يَعنيه ، أما إذا كان مع جماعةٍ من المسلمين يقَعون في الشبُهات فبرَز طائفةٌ مِن المسلمين في دفْع الشبهة ، وإزالة البدع كلاما مؤلَّفاً ، فيجوز الإشتغال بتعلُّم هذا العلم بحكم هذه الضرورة ، وكان مِن فروض الكفاية

 

"28808 - Kəlam elminə gəlincə, sələf bununla məşğul olmamış, hətta Kəlamla məşğul olanlar bidətə və özünə aid olmayan işlərlə məşğulluğa nisbət edilmişlər.

Lakin, müsəlmanlardan bir qrup şübhələrə düşdükdə, başqa bir qrup bu şübhələrin dəfində və bidətlərin ortadan qaldırılmasında sistemli Kəlam elminə baş vurmuşdur.

Bu zərurət səbəbilə Kəlam elmiylə məşğul olmaq caizdir və bu elm kifayi fərzlərdəndir."

 

Qaynaq: Fəriduddin Alim bin Əl Ala: Əl Fətəvət Tatarxaniyyə: 18/281

Deobənd: Məktəbətu Zəkəriyyə: 1431/2010