Bu mövzudakı ismarıc sayı: 7

[Muslih]

بسم الله الرحمن الرحيم

 

Bugünkü məqaləmdə bir tarixi hadisəyə toxunmaq istəyirəm. Daha doğrusu illərdir yanlış formada təqdim edilən, təqdim edildiyi yanlış formasından da yanlış nəticələr çıxarılan bir hadisəyə...

Məlumunuz olduğu kimi, möminlərin əmiri Əlinin şəhadətindən sonra, Mühacir və Ənsardan ibarət Şura heyəti xəlifə olaraq onun böyük oğlu Həsənə beyət etdilər. Lakin, qanuni hakimiyyətə qarşı Şamda üsyan bayrağı çəkərək, Əliylə savaşıb, yüz minlərin qanını tökən Muaviyə öz murdar fəaliyyətindən əl çəkmədi və Həsənə də qılınc çəkib, müsəlmanların hakimiyyətini onun da əlindən zorla alma çalışmalarına davam etdi.

Həsənin ətrafındakı adamların xəyanətləri və ordusunun sadiq olmaması onun mübarizə imkanlarını ciddi mənada məhdudlaşdırdı... Artıq savaşın bir mənası qalmamışdı. Bu səbəblə Muaviyəylə adı sülh olan müqaviləni imzalayıb, hakimiyyəti ona təslim etmək məcburiyyətində (!) qaldı.

Bu faktlar bütün tarix kitablarında qeyd edilsə də minbərlərindən insanlara xitab edən hiyləgər və ya cahil vaizlər hadisələri tamamilə başqa məcraya çəkməkdədirlər. Həm hadisələri təhrif edir, həm bu təhriflərdən yalan nəticələr çıxarırlar. Bu işi çox rahat görə bilirlər. Çünki, avam bir tərəfə, elm tələbəsi adını bir yük olaraq daşıyanlarımız da tarixdən, ondan çıxarılacaq ibrətlərdən xəbərsizdirlər...

Təəssüb qurbanı bu kimsələr Həsənin hakimiyyət təslimini məcburi yox könüllü kimi qələmə verərək hadisənin əslini təhrif edirlər. Halbuki, bu batillərini nə Sünni, nə də Şiə tarixçilərinin əsərlərilə dəstəkləməyə gücləri çatmaz.

Buradakı könüllülük və ya məcburilik faktoru çox önəmlidir! Və təhrifçilər məhz bu məqamı təhrif edirlər. Təhrif etdikdən sonra isə, bu yalan məlumat üzərinə öz əsas batillərini qururlar: Peyğəmbərin nəvəsi Həsənin hakimiyyətə layiq görərək xilafəti könüllü olaraq təslim etdiyi adam Muaviyədir. Bu da onun üçün bir fəzilət, üstün bir şahidlikdir. Bizlər Həsənin seçimi olan Muaviyəni tənqid edə bilmərik...

Zorlanmış qadını, əlinə xına sürüb köçən gəlin kimi təqdim edən bu “məsum” məktəbin iddiaları bununla bitmir. Həmçinin Muaviyənin Həsəndən hakimiyyəti zorla aldığı hicri qırx birinci ilə “amul cəmaa/camaat ili” adını verirlər. Sanki, iki müsəlman qrup bir yanlış anlaşılma səbəbilə savaşmış və sonradan haqq üzrə (!) birləşmişlər…

Allahın iznilə bu məqalədə təhrifçilərin faktları təhrif edib, bu təhriflərin üzərinə qurduqları hiyləni eninə boyuna ifşa edəcək, bu ilə “camaat ili” adının verilməsinə öz münasibətimizi bildirəcəyik. Tövfiq yalnız Allahdandır.

Hadisələrin necə təhrif edildiyini göstərən iki örnək video:

Link-1 (04:30)

Link-2 (01:13)

[Muslih]

Məşhur Mutəzili yazar Əbu Osman Əl Cahiz (163-255 h/780-869 m) Əməvilərin qısa tarixi sayıla biləcək bir risaləsində deyir:

 

إلى أنْ كانَ مِن اعتزالِ الحسَنِ عليه السلام الحروبَ وتخليتِه الأمُورَ عندَ انتشارِ أصْحابِه وما رَأى مِن الخَلَلِ في عسْكرِه ، وما عرَف مِن اختلافِهم على أبِيهِ ، وكثرةِ تلوُّنِهم عليه فعنْدها استَوى معاويةُ على الملك ، واسْتبدَّ على بقيّةِ الشُّورى ، وعلى جَماعةِ المسلِمينَ مِن الأنْصارِ والمهاجِرينَ في العامِ الذي سمَّوْه "عامَ الجَماعةِ" ، وما كانَ عامَ جماعةٍ ، بل كان عامَ فُرْقةٍ وقهْرٍ وجَبَريةٍ وغلَبةٍ ، والعامَ الذي تَحوّلتْ فيه الإمامةُ مُلْكاً كِسْرَويًّا ، والخلافةُ غَصْباً قَيْصريًّا ، ولمْ يَعْدُ ذلك أجْمعُ الضَّلالَ والفسْقَ

 

“(Daha sonra) Həsənin - aleyhissalam - əshabı dağıldıqda, ordusundakı pozulmanı gördükdə, atası (Əli) haqqında onların ixtilafını və ona qarşı qeyri-səmimi davrandıqlarını anlayıb, (bu səbəblə) savaşlardan çəkilib, işləri buraxdıqda Muaviyə hakimiyyəti ələ keçirib, Şura əhlindən qalanlara, Muhacir və Ənsardan ibarət müsəlman topluma zorla hakim oldu.

Bu iş (Nabitə firqəsinin) “camaat ili” adlandırdığı ildə baş verdi. Halbuki, bu il camaat ili yox, əksinə parçalanma, qəhr, məcburiyyət, güclə ələ keçirmə ili idi! İmamətin Kisra modeli krallığa, xilafətin Qeysər modeli diktaturaya çevrildiyi il idi! Bütün bunlar zəlalət və fisq çərçivəsini aşmır.”

 

Qaynaq: Əbu Osman Əl Cahiz: Rəsəilul Cahiz/Risələ fin Nabitə: 2/10

Qahirə: Məktəbətul Xanci: 1384/1964

 

[Muslih]

Əhli Sünnətin ən etibarlı hesab edilən tarixçilərindən biri Əbu Cəfər Ət Tabəri (224-310 h/839-923 m) müzakirə etdiyimiz hadisələr haqqında belə deyir:

 

سنةُ إحْدى وأرْبعين

 

فممَّا كان فيها مِن ذلك تَسليمُ الحسَنِ بن علي عليه السلام الأمرَ إلى معاويةَ ودخولُ معاويةَ الكُوفةَ ، وبيْعةُ أهل ِالكُوفةِ معاويةَ بالخلافةِ

بَايعَ أهلُ العراقِ الحسَنَ بن علي بالخلافةِ ، فطفِقَ يشترِط عليهم الحسنُ : إنكُم سَامعونَ مُطيعونَ ، تُسَالمون مَن سَالمتُ ، وتُحارِبون مَن حَارَبتُ ، فارتابَ أهلُ العراقِ في أمْرِهم حينَ اشترَط عليْهم هذا الشرْطَ ، وقالوا : ما هذا لكمْ بصاحبٍ ، وما يُريد هذا القتالَ ، فلم يلبَث الحسنُ عليه السلام بعدَ ما بايَعُوه إلا قلِيلاً حتى طُعِن طعْنةً أَشْوَتْه ، فازدادَ لهم بُغْضاً ، وازدادَ مِنْهم ذُعْراً ، فكاتبَ معاويةَ ، وأرسلَ إليه بشُروطٍ ، قال : إن أعْطيتَني هذا فأنا سامعٌ مُطيعٌ ، وعليك أن تَفِيَ لي به

ووَقَعتْ صحِيفةُ الحسنِ في يدِ معاويةَ ، وقدْ أرسلَ معاويةُ قبْلَ هذا إلى الحسنِ بصَحيفةٍ بيْضاءَ ، مختومٌ على أسفَلِها ، وكتَب إليه أن اشترِطْ في هذه الصحيفةِ التي خَتَمتُ أسْفلَها ما شِئْتَ فهو لكَ

 

“Qırx Birinci İl. Bu ildə baş verən hadisələr: Həsən bin Əlinin - aleyhissalam - hakimiyyəti Muaviyəyə təslim etməsi, Muaviyənin (beyət almaq üçün) Kufəyə gəlməsi, Kufəlilərin Muaviyəyə xəlifə sifətilə beyət etməsi.

(Sənədini qeyd edir və deyir: Atası şəhid edildiyi zaman) İraqlılar Həsən bin Əliyə beyət etdilər. Həsən onlara bəzi şərtlər qoyaraq dedi: Sizlər dinləyib, itaət edəcəksiniz. Sülh bağladığımla sülhdə olacaq, savaşdığımla savaşacaqsınız!

İraqlılar bu şərtlərlə qarşılaşınca şübhəyə qapıldılar və belə dedilər: Bu bizim adam deyil və onun savaşmaq (digər mətnlərə görə “savaşmaqdan başqa”) fikri yoxdur.

Həsənə - aleyhissalam - beyət etdikdən az bir müddət sonra onu (xəncərlə) ölümcül olmayacaq şəkildə yaraladılar. Onun da onlara nifrəti və (xəyanət edəcəkləri) qorxusu artdı.

(Bütün bunları gördükdə) Muaviyəylə yazışdı və ona bəzi şərtlər qoyub dedi: Burada tələb etdiklərimi mənim üçün təmin etsən, mən (xilafət məqamını sənə buraxaraq) səni dinləyib itaət edəcəyəm. Qarşılığında sən də bu şərtlərə vəfa göstərməlisən.

Həsənin məktubu Muaviyəyə çatmadan öncə Muaviyə Həsənə altı möhürlü ağ bir səhifə göndərmiş və orada belə yazmışdı: altını möhürlədiyim bu səhifəyə istədiyin şərtləri yaz! Tələblərin təmin ediləcək.”

 

Qaynaq: Əbu Cəfər Ət Tabəri: Tarixul Rusul vəl Muluk: 5/162

Qahirə: Darul Məarif: 1387/1967

[Muslih]

İbnul Cəvzi (508–597 h/1114–1201 m) tarixlə bağlı yazdığı əsərdə Həsənin hakimiyyəti Muaviyəyə təslim etmə motivlərini qısa şəkildə qeyd edərək deyir:

 

ذكرُ خروجِ الحسَنِ لحرْبِ معاويةَ

 

قَالَ إسماعيلُ بن راشدٍ : لما بايعَ الناسُ الحسَنَ خرَج بالناس حتى نزَل المدائنَ ، وبعَث قيْسَ بن سعْدِ بن عبادةَ على مُقدِّمتِه فِي اثني عشرَ ألفاً ، فأقبَلَ معاويةُ في أهلِ الشامِ حتى نزَل مَسْكَنَ ، فبيْنا الحسَنُ في المدائنِ إذ نادَى مُناديٌّ العسْكرَ : ألا إن قيسَ بن سعدٍ قدْ قُتِل ، فانفِروا ، فنفَروا ونهَبوا سُرَادِقَ الحسَنِ حتى نازَعُوه بِسَاطاً  كان تحْتَه ، وخرَج الحسَنُ حتى نزَل المقصورةَ البيْضاءَ بالمدائنِ

 

فلمَّا رَأى الحسَنُ تفرُّقَ الناسِ عنه بعَث إلى معاويةَ يطلُب الصلحَ . ثم قامَ الحسَنُ في أهلِ العراق فقَالَ : يا أهلَ العراقِ إنه سخَّى بنفسي عنكم ثلاثٌ : قتْلُكمْ أبي ، وطَعْنُكمْ إيَّايَ ، وانتهابُكم مَتاعي

قَالَ هلالُ بن خَبَّابٍ : لما قُتِل علي رضي الله عنه توجَّه الحسنُ والحسينُ رضي الله عنْهما إلى المدائِنِ ، فلحِقهما الناسُ بسَابَاطٍ ، فحمَل على الحسنِ رجلٌ فطعَنه في خاصِرته ، فسبَقهم حتى دخَل قصْرَ المدائنِ ، فأوْلمَ فيه نحواً مِن أربعينَ ليلة ، ثم وجَّه إلى معاويةَ فصَالحَه

 

“Həsənin Muaviyə ilə savaşmaq üçün səfərə çıxması

 

İsmail bin Rəşid dedi: İnsanlar Həsənə beyət etdiyi zaman onlarla bərabər səfərə çıxıb Mədaində düşərgə qurdu. Qeys bin Sad bin Ubədəni 12 minlik orduyla ön birlik olaraq göndərdi. Muaviyə də şamlılarla birlikdə səfərə çıxıb (Ənbar bölgəsindəki) Məskəndə düşərgə qurdu.

Həsən Mədaində ikən bir nəfər orduya səslənərək dedi: Qeys bin Sad öldürüldü! Qaçın!

(Ordudakılar) qaçdılar və (qaçarkən) Həsənin çadırını, hətta altındakı sərgini də qəsb etdilər. (Bu hadisələrdən sonra) Həsən (yaralı halda) Mədaindəki Ağ Saraya yerləşdi...

 

… Həsən insanların onun ətrafından dağıldığını görüncə, Muaviyəyə (məktub) göndərib sülh tələb etdi. Sonra Həsən iraqlılara müraciət edərək dedi: Ey iraqlılar! Məni sizdən uzaqlaşdıran üç şey var: Atamı öldürməniz, məni yaralamanız və əşyalarımı talan etməniz.

Hilal bin Xabbab dedi: Əli - Allah ondan razı olsun - öldürüldüyü zaman Həsən və Hüseyin - Allah hər ikisindən razı olsun - Mədainə doğru yola çıxdılar. İnsanlar (Mədain yaxınlığındakı) Səbatda onlara yetişdilər. Bir nəfər Həsənə hücum edib, onu böyründən (xəncərləyərək) yaraladı. Həsən onları geridə buraxıb Mədain qəsrinə daxil oldu. Orada təqribən qırx gün götür-qoy etdi. Sonra Muaviyəyə yönəlib onunla sülh bağladı.”

 

Qaynaq: İbnul Cəvzi: Əl Muntəzəm fi Tarixil Muluk vəl Uməm: 5/166

Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə: 1415/1995

[Muslih]

Əbul Həsən İbnul Əsir (555-630 h/1160-1233 m) öz tarixində müzakirə etdiyimiz məsələ haqqında bunları deyir:

 

ذكرُ تسليمِ الحسَنِ بن علي الخلافةَ إلى معاويةَ

كان أميرُ المؤمِنين علي قدْ بايَعَه أربعونَ ألفاً مِن عسْكَرِه على الموْتِ لما ظهَر ما كان يُخبِرهم به عن أهلِ الشامِ ، فبيْنما هو يتَجهَّز للمَسِير قُتِل ، عليه السلام ، وإذا أرادَ اللهُ أمراً فلا مَرَدَّ له

فلمَّا قُتِل وبايَعَ الناسُ ولَدَه الحسَنَ بلَغَه مَسيرُ معاويةَ في أهلِ الشامِ إليه ، فتَجهَّز هو والجيْشُ الذي كانوا بايَعُوا عليًّا وسارَ عن الكُوفة إلى لِقاءِ معاويةَ ، وكانَ قدْ نزَل مَسْكَنَ ، فوَصَل الحسنُ إلى المدَائنِ ، وجعَل قيسَ بنَ سعدِ بن عبادةَ الأنْصاري على مُقدِّمته في اثني عشَر ألفاً

وقِيل بل كانَ الحسنُ قد جعَل على مُقدِّمته عبدَ الله بن عباسٍ ، فجعَل عبدُ اللهِ على مقدِّمته في الطَّلَائِعِ قيسَ بن سعدِ بن عبادةَ

فلما نزَل الحَسنُ المَدائنَ نادَى مُنادٍ في العسْكَر : ألا إن قيْسَ بن سعدٍ قُتِل فانفِروا . فنفَروا بسُرَادِقِ الحسَنِ ، فنهَبوا مَتاعَه حتى نازَعُوه بِساطاً كان تحْتَه ، فازْدادَ لهم بُغْضاً ومِنهم ذُعْراً

 

فلمَّا رَأى الحسنُ تفرُّقَ الأمرِ عنه كتَب إلى معاويةَ وذكَر شُروطاً وقال له : إنْ أنتَ أعْطيْتَني هذا فأنا سَامعٌ مُطِيعٌ وعليكَ أن تفِيَ لي به

 

وكانَ الذي طلَب الحسنُ مِن معاويةَ أن يُعطِيَه ما في بيْتِ مالِ الكوفةِ ، ومبْلَغُه خمسةُ آلافِ ألفٍ ، وخراجَ دَارَابْجِرْدَ مِن فارِسَ ، وأن لا يشتُم عليًّا ، فلم يُجِبْه عن الكفّ عن شتْم علي ، فطلَب أن لا يشتُم وهو يسمَع ، فأجابَه إلى ذلك ثم لمْ يفِ له به أيضاً ، وأما خراجُ دَارَابْجِرْدَ فإنَّ أهلَ البصْرةِ منَعُوه منه وقالوا : هو فيئُنا لا نُعطِيه أحَداً ، وكان منْعُهم بأمرِ معاوية أيضاً

 

وقيل : إنما سلَّم الحسنُ الأمرَ إلى معاويةَ لأنه لما رَاسلَه معاويةُ في تسليمِ الخلافةِ إليه خطَب الناسَ فحمِد اللهَ وأثْنى عليه وقال :إنا واللهِ ما يُثنِينا عن أهْل ِالشامِ شكٌّ ولا ندَمٌ ، وإنما كُنا نُقاتلُ أهلَ الشام بالسلامةِ والصبْرِ ، فشِيبَتْ السلامةُ بالعَداوةِ ، والصَبْرُ بالجَزَعِ ، وكنْتُم في مَسيرِكم إلى صِفّين ودينُكم أمامَ دُنياكم ، وأصْبَحْتم اليومَ ودُنياكم أمامَ دينِكم ، ألا وقدْ أصْبَحْتم بين قَتِيلين : قَتيلِ بصفّين تبكون له ، وقَتيلِ بالنَّهرَوَانِ تطلُبون بثَأْرِه ، وأما الباقي فخاذلٌ ، وأما الباكي فثائرٌ ، ألا وإن معاويةَ دَعانا لأمرٍ ليس فيه عِزٌّ ولا نَصَفَةٌ ، فإنْ أرَدْتم الموتَ ردَدْناه عليه وحاكمْناه إلى اللهِ عز وجلَّ بظُبى السيوفِ ، وإن أرَدْتم الحياةَ قبِلناه وأخَذْنا لكم الرضى ، فناداه الناسُ مِن كلّ جانبٍ : البَقيةَ البقيةَ ! وأمْضى الصلحَ

 

“Həsən bin Əlinin xilafəti Muaviyəyə təslim etməsi

 

Onlara şamlılar haqqında verdiyi məlumatlar zahir olduqda möminlərin əmiri Əliyə öz ordusundan qırx min nəfər ölümünə beyət etmişdi. O, (Şama) hərbi səfərə çıxmaq üçün hazırlıq gördüyü ərəfədə öldürüldü. Allahın salamı onun üzərinə olsun. Uca Allah bir şeyi murad etdiyi zaman, o mütləq gerçəkləşər!

O öldürülüb, insanlar onun oğlu Həsənə beyət etdikdə Muaviyənin şamlılarla bərabər ona qarşı hərbi səfərə çıxdığı xəbərini aldı. O və Əliyə beyət etmiş ordu hazırlaşmağa başladı və (Ənbar bölgəsindəki) Məskəndə düşərgə qurmuş Muaviyəylə qarşılaşmaq üçün Kufədən ayrıldılar.

Həsən Mədain şəhərinə vardı və Qeys bin Sad bin Ubədə Əl Ənsarini on iki minlik orduyla öncü birlik olaraq müəyyən etdi.

Başqa bir rəvayətə görə Həsən ordunun öncü birliyinin başına Abdullah bin Abbası qoymuşdu və o da ön sıralarının başına Qeys bin Sad bin Ubadəni təyin etmişdi.

Həsən Mədaində ikən bir nəfər orduya səslənərək dedi: Qeys bin Sad öldürüldü. Siz də qaçın! (Ordudakılar) Həsənin çadırını, əşyalarını, hətta altındakı sərgini oğurlayaraq qaçdılar. Onun da onlara nifrəti və onlardan (xəyanət edəcəkləri) qorxusu artdı...

 

... Həsən işin nəzarətdən çıxdığını görüncə Muaviyəyə məktub yazıb, bəzi şərtlər qoydu və dedi: Əgər tələblərimi yerinə yetirsən mən səni dinləyib itaət edəcəyəm. Sən də bu şərtlərə əməl etməlisən!

 

... Həsən Muaviyədən aşağıdakıları istədi:

1. Kufənin beytulmalında olanları ona versin. Oradakı məbləğ 5 milyon idi.

2. Fars bölgəsi Darabgird vilayətinin xəracını ona versin.

3. (Minbərlərdən) Əlini təhqir (şətm) etməsin.

Muaviyə Əlini təhqir barədəki şərtə (müsbət) cavab vermədi. Bu zaman Həsən (şərti yüngülləşdirərək) heç olmasa onun yanında təhqir etməməsini istədi. Muaviyə bu şərtə (müsbət) cavab versə də, daha sonra bu şərtə əməl etmədi.

Darabgird xəracına gəlincə, Basralılar “bu bizim fey malımızdır və onu heç kimə vermərik” deyərək bu xəracı ona vermədilər. Bunu onlara əmr edən də elə Muaviyə idi...

 

... Digər bir rəvayətə görə Həsənin hakimiyyəti Muaviyəyə təslim etmə səbəbi sadəcə budur: Muaviyə onunla xilafətin ona təslimi haqqında yazışdığı ərəfədə Həsən insanlara xitab etdi. Allaha həmd və sənadan sonra dedi: Allaha and olsun ki, bizi şamlılara qarşı nə şəkk nə də peşmanlıq əngəlləmir! (yəni onlar haqqında əvvəlki qənaətimizdəyik)

Bizlər şamlılarla müvəffəqiyyət və səbrlə savaşırdıq. Lakin, bu müvəffəqiyyətə (öz aramızda) düşmənçilik, səbrə isə səbrsizlik qarışdı.

Sizlər Siffin savaşına gedərkən dininiz dünyanızdan üstün idi. Bu gün isə, dünyanızın dininizdən daha üstün olduğu bir hala gəldiniz.

İki qrup ölü arasında qaldınız. Onlar üçün ağladığınız Siffin ölüləri və onlar üçün qisas tələb etdiyiniz Nəhrəvan ölüləri. Qalanlar yardımsız buraxmış, ağlayanlar isə qisas tələbkarıdırlar.

Şübhəsiz ki, Muaviyə bizi elə bir işə (anlaşma və təslimə) dəvət etmişdir ki, o işdə şərəf və ədalət yoxdur! Əgər ölümə hazırsınızsa bu təklifini rədd edək, qılınclar vasitələ onunla aramızdakı hökmü Allaha - azzə və cəllə - həvalə edək. Yox əgər yaşamaq istəyirsinizsə, qəbul edək və sizin üçün/adınıza anlaşaq.

İnsanlar hər tərəfdən bağıraraq yaşamaq istədiklərini dedilər. O da sülhü yekunlaşdırdı.”

 

Qaynaq: Əbul Həsən İbnul Əsir: Əl Kəmil fit Tarix: 3/271-273

Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə: 1407/1987

 

[Muslih]

Mövzunun Təhlili: Yuxarıda təqdim etdiyimiz qaynaqlar Cahizin risaləsi xaric Əhli Sünnətin ən məşhur tarix kitablarıdır. Üzərində düşünəcəyimiz sətirləri çoxaltmamız, bir çox tarix kitabından nəqllər verməmiz mümkün idi.

Lakin, incələdiyimiz kitabların hamısında hadisənin məzmunu eyni şəkildə nəql edilir. Məsələn İbn Xaldunun “Əl İbər”, Əbu Hənifə Əd Dinəvərinin “Əl Əxbərut Tival”, İbn Kəsirin “Əl Bidəyə”, Əbul Fidanın “Əl Muxtasar”, Əbul Ərəb Ət Təmiminin “Əl Mihən” adlı əsərləri və digər bir tarix kitablarına nəzər salsanız, hadisələrin orada da eyni şəkildə təsvir etdiyini görərsiniz.

Yəni müxaliflərlə müzakirəmizdə məlumat bazası olaraq müraciət edəcəyimiz kitablar eynidir. Sünni dünyanın ən məşhur və mötəbər tarix kitabları məhz bunlardır. Lakin, nə hikmətdirsə müxaliflər bu məlumatları çox fərqli "oxuyur" və bu fərqlilikdən batil nəticələr çıxarırlar… 

İlk addım olaraq oxucunu tarix kitablarımızdakı məlumatlarının həqiqi şəkliylə tanış etdikdən sonra, bu məlumatların təhlilinə keçmək istəyirəm:

 

1. Bütün nəqllərdə açıq aydın görüldüyü kimi, Həsənin Muaviyəylə savaşmaq üçün nizamlı, itaətkar bir ordusu yox idi. Ordusu olmayan birinin müxalifinə təslim olması isə, zəruri və qaçınılmaz bir davranışdır.

Həsən öz ordusunun halını analiz etmək, xəstəliyinə diaqnoz qoymaq üçün bir çox əlamət və işarələri görmə imkanına sahib idi. Öncəliklə atasının başına gələnlərin, ordunun atasına sədaqətsizliyinin canlı şahidi olmuşdu. Bununla kifayələnməyib, ordusuyla bərabər Muaviyəyə doğru yola çıxdı. Onlara müraciət edərək, savaş əzmini ölçdü, nəbzlərini yoxladı. Bundan sonra baş verənlər, öz ordusunun onu soyması, hətta şəxsi əşyalarını talan etməsi, onu xəncərlə yaralamaları bu məlumat bazasına daha kritik bilgilər statusunda daxil oldu. Beləcə bu məlumatların təhlili onun bu qənaətə varmasına səbəb oldu: Bu orduyla bərabər savaşmaq intihar və qanların boş yerə, məqsədsiz axmasıdır!

Digər tərəfdən şamlılarla bağlı qənaətinin dəyişmədiyini, onlara təklifini qəbul etmənin izzətsizlik olduğunu vurğulaması, beləcə ordunu son kərə savaşa dəvət etməsi də, Həsənin bu işə könüllü yox, məcburi imza atdığının, atmaq məcburiyyətində qaldığının ən ciddi dəlillərindəndir.

Xülasə olaraq: Həsənin hakimiyyəti Muaviyəyə təslim etməsi, heç də könüllü olmayıb, tamamilə zərurət və məcburiyyətin, müsəlmanların öz mübarizələrinə xəyanətinin nəticəsidir!

2. Bu hadisələri fərqli məcralara çəkərək, Həsənin hakimiyyəti Muaviyəyə onu layiq gördüyü üçün, könüllü təslim etdiyini deyənlər açıq aşkar yalan söyləyirlər! Oxucu bu iddianın yalan olduğunu təqdim etdiyimiz nəqlləri gözdən keçirərək asanlıqla anlaya bilər. Bunun üçün ciddi təhqiqatlara, dəlilləri və xəbərləri qarşılaşdırmağa lüzum yoxdur.

3. Həsənin zərurət və çarəsizliyə əsaslanan bu qərarından, onun Muaviyəni bu məqama layiq görərək təslim etdiyi nəticəsi çıxarmaq ümumiyyətlə səfehlikdən başqa bir şey deyildir. Zəruri davranışdan belə bir hökm hasil olmamaqla yanaşı Həsənin savaş üçün ordunu səfərə çıxarması, şamlılar haqqında qənaətinin heç dəyişmədiyini deməsi bu fikrin batilliyini açıq şəkildə göstərir.
Muaviyə bəzilərinin iddia etdiyi kimi Peyğəmbər nəvəsinin hakimiyyətə layiq görərək təltif etdiyi dəyərli insan yox, əksinə "iman" etdiyi Peyğəmbərin ən sevimli nəvələrini öldürmək üçün yola çıxan, Həsən və Hüseynin də onun qanıyla Allaha yaxınlaşmaq üçün ordunu təchiz etdiyi biridir. Bütün bunlara sadəcə şərait mane oldu.

4. Həsənin bu qərarı doğru idimi? Şəraiti nəzərə aldığımız zaman bu davranışın o an üçün uyğun olduğunda heç bir şübhə yoxdur. Alternativi olmayan biri başqa nə edə bilərdi? Daha sonra Əhli Beyt mənsublarının, xüsulilə Hüseyn və Zeydin Kufəlilərə güvənərək girdikləri savaşlardakı məğlubiyyətləri Həsənin analizinin və aldığı qərarın doğruluğunu təsdiqləyən danılmaz faktlardır!

5. Həsənin təslim üçün qoyduğu şərtlər haqqında tarixçilər müxtəlif məlumatlar verirlər. Başqa xüsusdan bəhs etdiyimiz üçün bu nöqtənin üzərində durmaq istəmədik. Diləyənlər tarix kitablarından bu şərtlər haqqında dolğun məlumat əldə edə bilərlər.

Lakin, diqqətinizi bir nöqtəyə çəkmək istəyirəm! Tarixçilərin də qeyd etdiyi üzrə Muaviyə daha sonra müqavilədəki şərtlərə əməl etmədi. Həyatı hiylə və nifaq üzərinə qurulmuş birindən başqa nə gözləmək olar?

6. Şərtlərdən biri xüsusilə diqqət çəkir. Həsən Muaviyədən Əlini xütbələrdə, minbərlərdən təhqir etməməsini istəyir. Muaviyənin bu işi gördüyü bir çox səhih hədisdə də öz əksini tapmışdır. Bütün bu hədisləri daha öncə müstəqil bir məqalədə toplayıb, oxucularımıza təqdim etmişik. Bəs Muaviyə heç olmasa anlaşma tələbi bu davranışından vaz keçibmi? Cavab üçün İbnul Əsirin yuxarıda təqdim etdiyim sözlərinə müraciət etmək yetərlidir…

7. Bütün bu hadisələrdən çıxaracağımız ümumi ibrət nədir? Ciddi işlər görmək üçün ciddi və etibarlı insanlar lazımdır. Talut qissəsində olduğu kimi, kiçik işlərdə itaətsizlik və vəfasızlıq göstərənlərlə ciddi işlərə atılmaq, bir fincan suda boğulacaq adamlarla dənizləri aşmağa çalışmaq ağıllı bir davranış deyil…

O dönəmdə yaşayanların əksəriyyəti imanın dadını almamış, ədalət uğruna mübarizəyə əzmi olmayan, maddi mənfəətlər qarşılığında Peyğəmbərin göz bəbəklərini satacaq insanlardan ibarət idi… Eynilə günümüzdə haqq uğruna mübarizə aparanların, öz cəbhəsindən qaynaqlanan müxtəlif xəyanətlərə məruz qalması kimi…

Əksər hallarda maraqların insanlara təsiri, imanın təsirindən daha çoxdur. Elə olmasa idi, maddiyatı əlində toplamış və heç bir mənəviyyata sahib olmayan Muaviyə, iman və təqvanı əlində toplayan bir ailəyə qalib gələ bilərdimi?

O dönəm tarixini diqqətlə incələyənlər bunu da müşahidə edər: uca Allah haqq əhlini yardımsız buraxanları cəzasız qoymaz! Ədalət uğruna olan bu savaşdan qaçan, verdiyi sözlərə əməl etməyən, yaxud Muaviyədən aldığı qızıllara qarşılıq "tərəfsiz" qalanların bir çoxu daha sonra zilləti artıqlamasıyla daddı… Zəlillik onların biçilmiş qaftanı oldu… Əli və övladının əlini sıxıb beyət etməyənlər Əməvi əmirlərin ayağını öpərək beyət etmək məcburiyyətində qaldılar…

Zamanımızda haqq əhlini yardımsız buraxan “tərəfsizlərin” (oxu: şərəfsizlərin) də sonu layiq olduqları zillətdir… Bu, uca Allahın dəyişməz prinsipidir!

8. Yardımsız buraxmaqdan bəhs etmişkən… İnsanların dilinə düşmüş bir söz var: Şiələr Həsəni və qardaşı Hüseyni yardımsız qoydular, aldatdılar…
Sanki adı çəkilənləri müdafiə etmək Şiələrin vəzifəsidir və Sünnilərin onlara, onların haqq mübarizəsinə yönəlik heç bir öhdəliyi yoxdur… Sanki xristianların Roma Papasını qoruya bilməməsindən, ona xəyanətlərindən bəhs edir və onları qınayırıq…

Maraqlıdır ki, bunu deyən yarım ağıllılar Həsən və Hüseyin zamanında etiqadi bir Şiə firqəsinin olmadığını da deyirlər. Elə isə, bu ikisini yardımsız buraxan firqə olaraq Şiələr yox, ümilikdə İslam ümməti idi…

Əgər “qəsdimiz etiqadi deyil, tərəfdarlıq mənasında şiəlik idi” deyərlərsə, bu utanc yenə ümmətin tamamına aiddir. Çünki, haqqın yanında və ona tərəfdar olmaq ümmətin ümumi vəzifəsidir!

Əgər bununla günümüzdəki etiqadi Şiə firqəsini tənqid etmək istəyirlərsə, qeyd etdiyimiz səbəblərə əsasən bu çox gülünc iddiadır.
Həmçinin eyni tənqid əksinə çevrilə bilər: Yaxşı! Şiə firqəsi bu haqla batil savaşında haqq əhlini satdı. Bəs bu savaşda Sünnilər harda idi?

Yaxud problemi daha dərindən ələ alaraq belə deyə bilərlər: Osman Mədinədə qırx gün mühasirədə qalarkən, dünyanı diz üstünə çökdürmüş İslam orduları, yaxud da Sünnilər harada idi? Məgər dünyanın ən böyük imperiyası iki min nəfərlik bir qrupla bacara bilmirdi?

Məsələ nə Şiə, nə də Sünni məsələsi deyil… Məsələ insanların, sıravi müsəlmanların nifaq əhli tərəfindən əsrlərcə barmaqda oynadılmasıdır…

 

Bu ilə “camaat ili” adı verilməsi və Həsənin davranışını başqa məcralara çəkərək, ona sadə bir sülhməramlılıq donu geydirilməsi, hətta Peyğəmbərin onu bir hədisdə öyməsini bu iddiaya dəlil gətirmələrinə isə, növbəti ikinci bölümdə geniş cavab verəcəyik. Tövfiq yalnız Allahdandır.

 

[Muslih]

Həsənin Xilafəti Təslimiylə Əlaqəli Bəzi İddialar və Cavabları

 

Təəssübləri səbəbilə uca Allahın layiq olduqları şəkildə kor etdiyi, bir çoxunu əslən sağlam təhlil qabiliyyətindən məhrum buraxdığı tayfanın bu mövzuyla bağlı müxtəlif iddiaları vardır.
Məsələn Peyğəmbərin bir hədisdə Həsənə sülhü tövsiyə etdiyini söyləyir, onun bu hərəkətilə müsəlmanların qanlarını qorumasını ön plana çıxararaq təqdir edirlər. Onların fikrincə bu hədisin daha sonra reallaşması, Peyğəmbərlik möcüzələrindəndir.

Həsən hakimiyyət üçün (!) savaşmaq və müsəlmanların qanlarını bu uğurda tökmək istəmədi...

Bəziləri bu savaşın vacib olmadığınə iddia edir və öz fikirlərini Həsənin vacibi tərk etməyəcəyilə əsaslandırmağa çalışaraq belə deyirlər: Əgər bu savaş vacib olsaydı Həsən sülh müqaviləsi bağlayıb, vacibi tərk edərdimi?

Onlardan bir çoxu zülmün, zorbalığın və nifaqın qəti qələbə çaldığı, fasiqlərin salihləri zəlil etdiyi bu ili (Hicri 41) utanıb-çəkinmədən "camaat ili" adlandırırlar.

Allahın izni və tövfiqiylə bütün bu iddiaları bir-bir cavablandıracağıq. Lakin, bu cavabları oxuduqda iddia sahiblərinin insanları aldatmaqda istifadə etdiyi üslub və metodlara da diqqət etmənizi istərdim.

İlk baxışda qulağa xoş gələn, səthi və gurultulu şüarlar! Sülh… Qanları qorumaq… İslah… Lakin bütün bunlar sağlam bir analiz dəyirmanından keçirildikdə gurultusundan əsər əlamət qalmır…

 

Peyğəmbərin Həsəni Sülhə Təşviqi Hədisi

 

Müxaliflərin iddiası: Peyğəmbər bu hadisələrdən xəbər verərək, Həsəni Muaviyəylə savaşmadığı, əksinə sülh müqaviləsi bağladığı üçün tərifləmişdir. Həsənin xilafəti Muaviyəyə təslim etməsi əslində Peyğəmbərin tövsiyəsi üzrədir! Muhəmməd bin İsmail Əl Buxari öz "Səhih" əsərində bu hədisi bizlərə nəql edir:

 

عن الحسَنِ ، سمِع أبا بَكْرَةَ ، سمِعتُ النبي صلى الله عليه وسلم ، على المنبَرِ والحسَنُ إلى جنْبِه ، ينظُر إلى الناسَ مرةً وإليه مرةً ، ويقول : ابْني هذا سيّدٌ ، ولعلَّ اللهَ أن يُصلِح به بينَ فِئتَينِ مِن المسلمِينَ

 

“Hədis: 3746 - ... Həsən (Əl Bəsri) Əbu Bəkrənin (Nufey Əs Səqafi) belə dediyini eşidib: Peyğəmbər minbərdə, Həsən də yanındaydı. Bir camaata, bir Həsənə baxıb dedi: Mənim bu oğlum (nəvəm Həsən) seyyiddir! Bəlkə də Allah onun əliylə iki müsəlman qrupun arasını düzəldər.”

 

Qaynaq: Muhəmməd Əl Buxari: Əs Səhih: 5/26

Daru Tavqin Nəca: 1422

 

İddiaya Cavab: Hədis incələmələri sahəsindəki metodların yetərsizliyi səbəbilə tarix boyu bu hədis qarşısında boyun bükülmüş, problemin həlli tapılmamış, məhz Buxari rəvayəti olduğu üçün üzərində tənqidi təfəkkür edilməyə də cəsarət edilməmişdir. Allahın tövfiqiylə bu hədisi müxtəlif yönlərdən incələyəcək, müəyyən süzgəclərdən keçirəcəyik.

Bizlər bu hədisin Peyğəmbərə nisbətindən ciddi mənada şübhə edirik və bunun üçün aşağıdakı əsaslarımız var:

1. Hədisi Buxari rəvayət etmiş olsa da, sənədinə yönəlik bəzi tənqidlər mövcuddur. Hədisçilər ümumilikdə Həsənul Basrinin Əbu Bəkrədən hədis dinləməsi haqqında ixtilafdadırlar.
Məsələn Əbul Vəlid Əl Baci “Əl Cərh vət Tadil” adlı əsərində Daraqutni, Yahya bin Main və digərlərinin Həsənin ümumiyyətlə Əbu Bəkrədən hədis dinləmədiyi görüşündə olduqlarını qeyd edir.

Həmçinin İbn Rəcəb “Fəthul Bari” əsərində, qədim hədisçilərin əksəriyyətinə görə Həsənin Əbu Bəkrədən hədis dinləmədiyini deyir.

Hədisin texniki/sənəd yönü haqqında uzun-uzadı danışmaq olar. Lakin, mətn təhlilində üzərində durulacaq yetərincə önəmli nöqtələr olduğu üçün, texnik yönü üzərində durma gərəyi hiss etmədik. Məqsədimiz sadəcə hədisin sənədinin müzakirəyə açıq olduğuna işarə etmək idi!

2. Hədisin mətn tənqidinə gəlincə, bir çox yöndən ciddi suallar doğurduğuna şahid oluruq. Bu problemlərə sırayla toxunmaq istərdim.
Hər şeydən öncə Peyğəmbərin Həsəni sülhə təşviq etməsi, Allaha müxalifət olardı. Çünki, uca Allah öz Kitabında bağilərlə savaşmağı əmr etmişdir. Savaşı əmr edən Allahın göndərdiyi Peyğəmbər, eyni mövzuda sülhü əmr edə bilərmi?

Uca Allah bağilərlə savaş və barışın təməl prinsiplərini bizlərə öyrədərək buyurur:

 

وَإِنْ طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا فَإِنْ بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَى الْأُخْرَى فَقَاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّى تَفِيءَ إِلَى أَمْرِ اللَّهِ فَإِنْ فَاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا بِالْعَدْلِ وَأَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ

 

“Əgər möminlərdən iki tayfa bir-birilə savaşarsa, aralarını düzəldin! Əgər biri digərinə qarşı bağilik edər/həddi aşarsa, Allahın əmrinə (hökmünə) dönənə qədər həddini aşanla savaşın! Əgər dönərsə aralarını ədalətlə düzəldin! Adil olun! Çünki, Allah ədalətliləri sevər!” (Əl Hucurat: 49/9)

 

Fasiq adını verməkdən çəkinsələr də, Muaviyənin ən yaxşı halda baği statusunda olduğunda Sünnilərin əksəriyyəti həmfikirdir.

Məsələn Əbu Abdillah Əl Qurtubi (600-671 h/1204-1274 m) "Ət Təzkirə" adlı əsərində bu barədə deyir:

 

وقال فقهاءُ الإسلام فيما حكَاه الإمامُ عبد القاهرِ في كتابِ الإمامة مِن تأليفِه ، وأجمعَ فقهاءُ الحجازِ والعراقِ مِن فَريقي الحديثِ والرأي مِنهم مالكٌ والشافعي وأبو حنيفةَ والأوْزاعي ، والجمهورُ الأعظمُ مِن المتكلِمِين إلى أن علياً مُصيبٌ في قتالِه لأهلِ صِفّين كما فالوا بإصابتِه في قتلِ أصحابِ الجمل ، وقالوا أيضاً بأن الذين قاتلوه بُغاةٌ ظالمونَ له ، ولكن لا يجُوز تكفيرُهم ببغْيهم

وقال الإمامُ أبو منصورٍ التيْمي البغْدادي في كتابه الفَرْق مِن تأليفه في شأنِ القصةِ عقيدةِ أهلِ السنة :  وأجمعوا أن علياً كان مُصيباً في قتالِه لأهْلِ صفّين كما قالوا بإصابتِه في قتْلِ أصحابِ الجمَل ، وقالوا أيضاً : بأن الذين قاتلوه بُغاةٌ ظالمونَ له ولكن لا يجوز تكفيرُهم ببَغْيِهم

 

“İmam Abdul Qahirin "Əl İməmə" kitabında zikr etdiyi üzrə, Rəy və Hədis məktəbindən olan Hicaz və İraq fəqihləri, Malik, Şafi, Əbu Hənifə, Əvzai və kəlamçılardan böyük bir topluluq icma etmişlər: Əli, Cəməl savaşında olduğu kimi, Siffin savaşında da haqlı idi. Ona qarşı savaşanların hamısı baği və ona zülm edən kimsələr idi. Lakin, bağilikləri səbəbilə təkfir edilmələri caiz deyil.

 

İmam Əbu Mənsur Ət Teymi Əl Bağdadi Əhli Sünnət əqidəsinin xüsusiyyətləri barədə təlif etdiyi "Əl Farq" adlı kitabda deyir: Əhli Sünnət icma etmişdir: Əli, Cəməl savaşında olduğu kimi, Siffin savaşında da haqlı idi. Ona qarşı savaşanların hamısı baği və ona zülm edən kimsələr idi. Lakin, bağilikləri səbəbilə təkfir edilmələri caiz deyil.”

 

Qaynaq: Əbu Abdillah Əl Qurtubi: Ət Təzkirə: 1089

Riyad: Məktəbətu Daril Minhəc: 1425

 

Elə isə qeyd edilən ayəyə əsasən Muaviyəylə sülh yox, savaş vacibdir! Ayə bağilərlə savaşmağı əmr edir və Muaviyənin baği olduğunda şübhə yoxdur. Uca Allahın savaşın dediyi adamlarla, Peyğəmbərinin barışın və hakimiyyəti onlara təslim edin deməsi necə mümkün ola bilər?

Bağilərlə sülh müqaviləsi bağlamağa gəlincə, ayədə də açıq şəkildə qeyd edildiyi kimi bu şərtlə mümkündür: o kimsələr bağiliyi kənara buraxıb, haqqa tabe olmalıdır!

Uca Allah bu ayədə sülh və camaat anlayışının təməl şərtini zikr edir: Haqqa tabe olunacaq! Haqqa tabe olmayanla heç bir barışıq olmaz! Allahın sülh modeli budur! Uca Allah bu şərti “Allahın əmrinə (hökmünə) dönənə qədər həddini aşanla savaşın!” sözlərilə vurğulayır!

Bu ayənin işığında zikr etdiyimiz tarixi hadisəyə nəzər salaq… Muaviyə haqqa döndümü? Xeyr! Əksinə ömrünün sonuna qədər hər gün haqdan biraz da uzaqlaşdı… Ordusunu daha da gücləndirərək, insanları dünya malıyla ələ alaraq atadan sonra oğlunun əlindən hakimiyyəti qəsb etmək üçün üzərinə hücum etdi. Haqqa dönməyən, əksinə haqq əhlini əzərək ondan hakimiyyəti güc yoluyla alan kimsəylə məcburi sülhün ayədə qeyd edilən sülhlə əlaqəsi varmı? Allahın tələb etdiyi sülh budurmu? Əlbəttə ki, xeyr! Uca Allahın öz Kitabında qoyduğu “haqqa dönmə” şərti olmadan bağlanan sülhün öyüləcək bir tərəfi ola bilərmi?

Allah batilin haqqa tabe olduğu sülhə təşviq edərkən, sizlər haqqın batilə tabe olduğu sülhə çağırırsınız…

Allah bağilərlə savaşı əmr edərkən, sizlər sülhü və hər şeyin onlara təslimini əmr edir, üstəlik bütün bu safsatalarınızı Peyğəmbərə yamamağa çalışırsınız.

Allahın savaşın dedikləri haqqında Peyğəmbəri barışın deyə bilməz! Peyğəmbər adına təşviq etdiyiniz sülh modeli isə, Allahın təşviq etdiyi sülh modeli deyil!

Belə bir sülhə sadəcə çarəsizlikdən, güc yetərsizliyindən razı olmaq mümkündür. Həsənin etdiyi də məhz budur!

Bu davranışınız, uzun müddət işlətmədikləri üçün ağlı iflic olanları aldatmaqda istifadə etdiyiniz bir "isim bənzərliyi" oyunudur.

Sizlər avam kütlənin səthi təhlilindən, böyük gözlü ələklərindən keçəcək hiylələr ortaya atmış, iki sülhü bir birinə qarışdıraraq təqdim etmisiniz…

3. Əgər Peyğəmbər bu cür önəmli mövzuda və minbərdən (!) belə bir söz desə idi, bunu bir və ya iki deyil, onlarca səhabənin rəvayət etməsi lazım idi. Müsəlmanlar Cəməl və Siffində savaşıb, təqribən yüz min insanı qurban verdikləri zaman, minbərdən bu sözləri dinləyən səhabələr harada idilər? Onlardan heç birinin bu hədisi xatırlatdığı və xatırlatdığı bilinmir. Bəlkə bu cür həssas bir mövzuda susaraq yüz minlərin ölümünə qəsdən yol açmalarına ehtimal verirsiniz?

Əlinin ordusundakı yüzlərcə Bədr, Uhud, Xəndək, Ridvan əhlindən olan səhabələr, niyə ona Peyğəmbərin bu sözlərini xatırladıb, “günahdan dönməsini”, hakimiyyəti Muaviyəyə təslim etməsini tövsiyə etmədilər?

Bu hadisələrlə əlaqəli “Ammarı baği tayfa öldürəcək” hədisi məscid tikintisində kiçik bir qrupun içində deyildiyi halda, otuza yaxın səhabə tərəfindən nəql edilmişdir. Elə isə, minbərdən elan edilən sözün, bütün bu hadisələrə rağmən bir-iki nəfər xaric heç bir səhabə tərəfindən nəql edilməməsi ciddi bir şübhə səbəbi deyilmi?

Hədislərə yanaşmada bu qayda Əbu Hənifə başda olmaqla bir çox fəqih tərəfindən fiqhi sahədə istifadə edilirsə, bu cür önəmli məsələdə istifadəsi daha uyğun və yerindədir.

4. Peyğəmbərin belə bir təşviqi olsa idi, bundan ilk xəbərdar olan bu savaşın aparıcı fiqurları, Əli və övladları olmalı idi. Lakin, nə hikmətdirsə onlar bu işdən qafil olduqları halda hədisin ən məşhur səhabə ravisi Məkkə fəthindən sonra, Taifə hücum əsnasında müsəlman olmuş Əbu Bəkrə (Nufey Əs Səqafi), Muaviyənin özünə qardaş elan etdiyi məşhur Ziyad bin Əbihin anabir qardaşı, Hüseynin qatili Ubeydullah bin Ziyadın əmisidir…

Peyğəmbərin bu sözünü bilməli olanlar ondan qafilkən, bunu sadəcə son dönəmdə müsəlman olmuş Əbu Bəkrənin bilməsi qəribə deyilmi?

Məsələdən nəinki Əli, hətta məsələnin baş qəhramanı Həsənin özü də xəbərdar deyil. Əgər Həsən belə bir hədisdən xəbərdar olsaydı, niyə atasına bunu xatırlatmadı, əksinə daha sonra Muaviyəylə savaşmaq üçün ordunu yola çıxardı və savaşa təşviq etdi? Ondan sonra Yezidlə savaşmaq üçün yola çıxan Hüseyn babasının onunla əlaqəli hədislərini Buxari qədər bilmirdimi? Bəlkə də babasının əmrini bilərək tapladığını iddia edirsiniz?

5. Bu cür bir iddia həmçinin Peyğəmbərə qarşı ciddi bir ittihamdır. Əgər Peyğəmbər bu hadisələrin olacağını bilir və sülh istəyirdisə, niyə öz əshabını, xüsusilə Əli bin Əbi Talibi bu sülhə təşviq etmədi. Niyə bu məlumatı əhlindən gizləyərək yüz minlərcə müsəlmanın ölümünə göz yumdu? “Ammarı baği tayfa öldürəcək” demək yerinə, Ammara o tayfayla barışmağı əmr etmədi? Əksinə onları Cəhənnəm dəvətçiliyilə vəsf edərək, dolayısıyla savaşa təşviq etdi…

6. Bu iddia eyni zamanda Əli və ətrafındakı səhabələrə, Yezidə qarşı üsyan edən oğlu Hüseynə, daha sonra Əməvilərlə savaşmış Əhli Beyt imamlarına qarşı bir ittihamdır. Əgər vacib olan barışmaq idisə, Əli və bərabərindəki səhabələr savaşaraq yüz min müsəlmanın öldürülməsinə səbəb olduqları üçün günahkardırlar. Hüseyn, Zeyd bin Əli və digər öndər şəxslər Peyğəmbərin bu sülh əmrini ayaq altına alaraq Əməvilərlə savaşdılar, müsəlmanların sülh və birliyini pozdular…

7. Hədisin səhabə ravisi olan Əbu Bəkrə Hicrətin 51-52 ci ilinə qədər yaşamışdır. Cəməl, Siffin savaşlarına, hətta Muaviyə dönəminin ilk yarısına şahid olmuşdur. Təbii olaraq bu hədisi lazımı şəxslərə çatdırması haqqında suallar ortaya çıxır.

Əgər çatdırmamışdısa, bu onun öz etibarı baxımından problem doğurur. Əgər çatdırmışdısa, o şəxslər ya bu hədisi qəbul edib, sonra Peyğəmbərin əmrini rədd etmiş, yaxud da Əbu Bəkrənin xəbərini etibara almamışdılar. Daha öncə Ömərin onun məhkəmələrdə şahidlik səlahiyyətini dondurduğu kimi.
Bizim üçün bu töhmətin Əbu Bəkrəyə dönməsi, Əli və övladlarına dönməsindən öncəliklidir! Hər bir halda bu töhmətlərdən biri Əbu Bəkrəyə dönər və ravisi o olan bu hədisin səhihliyinə düşən kölgəni daha da qatılaşdırar.

8. Bu hədis və sizin ona yüklədiyiniz məna bütünlükdə Peyğəmbər və salihləri töhmət altında buraxarkən digər tərəfdən də dolayı yolla Muaviyəni öyür. Sanki, xilafət ona təslim edilməsi vacib olan bir haqmış… Adı çəkilənlər onun haqqını qəsb etmişlər və sonda ədalət öz yerini tapmışdır…

9. Bu hədis toplum arasında məşhur olub, sadəcə bizə rəvayət edilməmiş olsaydı, yuxarıda saydığımız problemlərlə yanaşı Muaviyə bu hədisi mütləq öz lehinə istifadə edərdi.

Osman Mədinədə kiçik bir qrup tərəfindən qırx gün mühasirədə saxlanıldıqda, gücü olmasına rağmən ona kömək üçün heç bir addım atmayan, əksinə Osmanı müxaliflərə yem olaraq təqdim edən Muaviyə belə bir dəlili əldən qaçırardımı?

Osman və onun ölümünü xatırladan hər şeyi, onun qanlı köynəyini, xanımının kəsilmiş barmaqlarını və bənzəri şeyləri hakimiyyət açarı olaraq istifadə edən, hətta Quran səhifələrini mizraqlara taxdıran biri bu hədisi qızıl suyuyla yazdırıb Dəməşq məscidinə asdırmazdımı?

10. Bu hədis digər daha sağlam nasslarla ziddiyyətdədir. Çox sayda səhabə tərəfindən nəql edilən digər hədislərdə Peyğəmbər Ammarı öldürən qrupu baği və Cəhənnəm dəvətçisi adlandırır. Peyğəmbərin bu qrupu Cəhənnəm dəvətçisi adlandırıb, sonra hakimiyyəti onlara verməyi əmr etməsi necə mümkün ola bilər? Ən stratejik vəzifə olan xilafət, insanları Cəhənnəmə daha rahat dəvət etsinlər deyəmi onlara verilməlidir?

Sizə görə Peyğəmbər nəzərində Muaviyə hakimiyyətə Əlidən, Həsəndən daha layiq osa da, biz Peyğəmbəri bundan tənzih edirik. Peyğəmbər əsla hakimiyyətin salihlərdən fasiqlərə, Cəhənnəm dəvətçilərinə dövr edilməsini əmr etməz!

Peyğəmbər xilafəti mülkə çevirən, onun kişi nəvələrini öldürüb, qız nəvələrini yarıçılpaq halda dəvələrə yükləyən, Mədinənin qadınlarını toplu şəkildə zorladan, Kəbəni mancanaqlarla viran qoyan lənətli bir hərəkatın banilərinə dövr edilməsinə əsla razı olmaz!

11. Əli üç qrupla savaşmışdır. Xaricilər, Cəməl və Siffin əhli. Əgər Peyğəmbər sülhü əmr etsəydi, bu sülhün ilk olaraq aralarında xanımı Aişənin, Talha və Zubeyr kimi səhabələrin də olduğu Cəməl əhliylə bağlanmasını istəyərdi. Cəməl əhlinin Siffin əhlindən xeyirli olduğunda şübhə yoxdur.

Lakin nə hikmətdirsə, Peyğəmbər Cəməl əhli haqqında susur və nəticədə Talha, Zubeyr öldürülür. Qanuni dövləti təhdid edən Xaricilərin isə, ümumiyətlə Ad və Səmud qövmü kimi qırılmasını əmr edir. Muaviyəyə gəlincə - İslam tarixində müsəlmanlara ən çox zərəri olan hərəkatın banisidir - onunla barışmağı, dolayısıyla hakimiyyəti ona dövr etməyi əmr edir… Disbalans aşkar deyilmi?

12. Həsənin bu addımı istəyərək yox, məcburiyyət qarşısında atdığını daha öncə tarix kitablarından nəqllərlə isbatlamışdıq. Ağıl və təcrübə də buna dəlalət edir. Tarixdə sahib olduğu hakimiyyəti, özündən qat-qat aşağıdakı birinə könüllü təslim edən neçə şəxs tanıyırsınız?

Yəni, Həsənin sülhə niyyəti yox idi. Gücü və ordusu olsa savaşacaqdı. İslamın təməl qaydalarından birinə əsasən - əməllər niyyətə görədir. Elə isə, Peyğəmbərin Həsəni bu əməli səbəbiylə öyməsi, seyyid adlandırması necə mümkün ola bilər? Niyyəti savaş olanın, sülh səbəbilə öyülməsi hansı ağılın məhsuludur? Belə bir şey, kor adamı naməhrəm qadına baxmadığı üçün öymək deyimli?

Əgər bunun zərurətdən və çarəsizlikdən qaynaqlandığını, məsləhət üçün olduğunu müxaliflər də qəbul edirsə, o zaman hədis haqqındakı bütün iddiaları özlüyündə çürüdülmüş sayılar.

13. Bu hədisin - çox uzaq ehtimal daşısa da - sadəcə bir mənaya yozulması mümkündür. Peyğəmbər burada sülhü əslən deyil, o anın şərtləri etibarıyla öymüşdür. Yəni, əgər bağilərlə savaşıb, onları haqqa döndərmək gücsüzlük səbəbilə qeyri-mümkündürsə, artıq savaşın bir mənası qalmaz və bu halda qanların boşa axmaması üçün doğru addım sülhdür. Həsən də məhz bu məqamda, zərurət əhkamına uyğun olaraq doğru qərar aldığı üçün öyülə bilər. Yəni bu tərif əsli və tam deyil, biryönlüdür.

Əgər Peyğəmbər onu sizin dediyiniz mənada sülh səbəbilə tərifləsəydi, belə bir şey zorlanmış qadını, toyu münasibətiylə təbrik edib, ona ailə səadəti arzulamaqdan fərqsiz olardı…

14. Hər bir halda bu hədisdə öyülən seyyid məhz Həsəndir. Bu üstünlük ona aiddir. Muaviyə isə, Peyğəmbərin "oğlum" deyə adlandırdığı nəvəsini öldürmək üçün yola çıxmış, hakimiyyəti ondan zorla alaraq haqq əhlinə hakim olmuş bir fasiqdir! Hakimiyyəti dövründə hər cür fisqə davam etmiş və özündən sonra fisq bayrağı enməsin deyə yerinə oğlu Yezidi təyin etmişdir… Oğlu da bu bayrağı daha da yüksəklərə daşıyaraq atasının Cəhənnəm mərkəzli kursunu ləyaqətlə davam etdirmişdir…

15. Yeri gəlmişkən vurğulamaq istəyirəm ki, siyasi hədisləri digər hədislərlə eyni səviyyədə görüb, onları daha ciddi şəkildə, eninə-boyuna təhlil etməmək çox böyük xətaların səbəbidir!

Hədis üsulu elmində bu metoddan istifadə edilməməsinin bədəlləri tarix boyu ən ağır formada ödənmişdir! Çünki, yaxşı maliyyələşmiş, siyasi gücü arxasına alan kimsələrin xüsusilə ilk dönəmlərdə hədis uydurması çox asan bir işdir.

Elə isə, bu təhlükəyə qarşı diqqətli olmaq, daha tutarlı hədis filtrasiyası metodları ortaya qoymaq ümmət üzərinə ödənməsi gecikdirilmiş bir borcdur!
 

[Muslih]

“Bağilərlə Savaşın” Ayəsi Necə Anlaşılmalıdır?

 

Müxaliflərimizin bu məşhur ayə haqqında müəyyən fikirləri vardır. Həsənin hakimiyyəti Muaviyəyə təslimiylə əlaqəli olduğu üçün bu müzakirəni mövzumuz daxilinə yerləşdirməyi uyğun gördük.

Onların iddiaları bu şəkildədir: Ayədə ilk öncə savaş yox sülh əmr edilib. Elə isə, Həsənin Muaviyəylə sülh əqd etməsi ayədəki tərtibə müvafiqdir. Ayədə sülh savaşdan öncə gəlir və Həsən öncəliyə riayət etmişdir. Bu etirazı bir çox əsərində dolayı yolla ən çox dilə gətirənlərdən biri İbn Teymiyyədir.

 

İddianın təhlili: Gəlin öncəliklə təhlil edəcəyimiz ayəni bir daha xatırlayaq. Uca Allah buyurur:

 

وَإِنْ طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا فَإِنْ بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَى الْأُخْرَى فَقَاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّى تَفِيءَ إِلَى أَمْرِ اللَّهِ فَإِنْ فَاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا بِالْعَدْلِ وَأَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ

 

“Əgər möminlərdən iki tayfa bir-birilə savaşarsa, aralarını düzəldin! Əgər biri digərinə qarşı bağilik edər/həddi aşarsa, Allahın əmrinə (hökmünə) dönənə qədər həddini aşanla savaşın! Əgər dönərsə aralarını ədalətlə düzəldin! Adil olun! Çünki, Allah ədalətliləri sevər!” (Əl Hucurat: 49/9)

 

Uca Allahın bu ayəsində müsəlmanlar arasındakı savaşda iki formuldan bəhs edilir. Gəlin bu formulları məntiqi bir tərtib içərisində bütün ehtimallar yönündən incələyək:

1. Sülh formulu. Ayənin əvvəlində savaşan iki qrupun arasının düzəldilməsi, sülh əmr edilir. Bu doğrdur. Lakin, bu sülh mütləq/şərtsiz sülh deyil və burada önəmli nöqtələr vardır: Sülh kimlər arasında və hansı şərtlərdə olmalıdır?

O zaman təhlilimizi biraz da dərinləşdirək. Aralarında sülhün əmr edildiyi insanlar üçün iki hal mümkündür:

A ) Qruplardan heç biri baği deyildir. Savaş məqsədyönlü, gizli hədəflər üçün olmayıb, müəyyən yanlış anlaşılmalar, yanlış xəbərlər, ani cahili - qövmiyyətçi davranışlar nəticəsində ortaya çıxmışdır. Tərəflərdən birinin digərinə qarşı açıq şəkildə zülmünü təsbit mümkün deyil. Ortada baği bir qrup yoxdur.
Bu ayədən öncə fasiqin gətirdiyi xəbərdən bəhs edilməsi bu ehtimala işarə sayıla bilər. Belə bir problemin müzakirə edilərək yoluna qoyulmasında, sülhlə nəticələndirilməsinin vacibliyində heç bir şübhə yoxdur. 

B ) Qruplardan biri digərinə qarşı Şəriətin qoyduğu həddi bariz bir formada aşır, zalım və bağidir. Əslində bu ehtimal ayənin zahirinə zidd sayıla bilər. Çünki, uca Allah ayənin davamında “əgər biri digərinə qarşı bağilik edər/həddi aşarsa” buyurduqda, ayənin ilk qismində bu xüsusiyyəti daşımayan bir savaşdan bəhs edildiyi anlaşılmış olur.
Sanki ayə bu məzmundadır: Əgər bir “yanlış anlaşılma, ani qəzəb savaşı” olarsa bunu ortadan qaldırın və islah edin. Əgər bir tərəfin digərinə zülm etdiyi bir savaş olarsa, haqlı tərəfin yanında zalımla savaşın!

Lakin, bizlər bütün ehtimalları nəzərə alaraq ayəni müxaliflərin təqdir etdiyi şəkil üzərindən təhlilə davam edək. Fərz edək ki, sülh versiyası həm “yanlış anlaşılma” savaşlarına, həm də bir tərəfin açıq şəkildə zalım, baği olduğu savaşlara aiddir. Elə isə buradakı bağilər üçün iki hal mümkündür:

1- Bağilər öz zülmlərindən vaz keçirlər, tövbə edirlər və bu hal üzrə sülh əqd edilir. Bu halın caizliyində və gözəl bir çözüm olduğunda kimin şübhəsi ola bilər? Haqqı sülhlə əldə etmək mümkündürsə, onun üçün qan tökməyin nə mənası vardır?

2 - Bağilər öz bağiliklərinə, zülmlərinə, haqsız tələblərinə davam edir və bu zülmə boyun əyilərək sülh əqd edilir. Bunu misalla izah edək.
İslam dövlətinin qanuni bir başçısı vardır. Bir qrup insan ona qarşı üsyan qaldırır, müxtəlif zülmlər və haqsız iddialarla çıxış edirlər və nəhayət salih dövlət başçısından postunu tərk etməsi istənilir. Dövlət bu azğın qrupa təslim edilir. Onlar da dövləti istədikləri kimi idarə edirlər… Ölkə əhli müsəlmanlar isə, adil hökmdara yardım etmir. Əksinə onu bu “sülhə” məcbur edirlər…

Sizcə uca Allah bizdən bu cür bir sülh, belə bir ədalətsizlik istəyərmi? Bunu hansı ağıl sahibi iddia edər? Əgər uca Allah bağilərə təslim olmaq, onların batilinə boyun əymək bahasına sülh istəsəydi, o zaman ayənin davamında bağiləri haqqa döndərənə qədər savaşmaq əmri tamamilə mənasız və ziddiyyətli bir əmr olardı. Əgər bağilər Allahın əmrinə dönmədən də onlarla sülh əqd edib, hər şeyimizi təslim etməliyiksə, haqqa dönmək şərt deyilsə, o zaman Allahın əmrinə dönənə qədər savaş nəyə lazımdır? Bu halda ayə öz daxilində ziddiyətli olardı… Belə ki, eyni halda həm təslim olmağı, həm savaşmağı əmr edərdi. Uca Allah bundan münəzzəhdir!

Bu iddia Həşəvilərin səfehliyindən başqa bir şey deyil! “Bağilərlə sadəcə ayaqqabı və bənzəri vasitələrlə savaşmaq olar” iddiasıyla çıxış edən beyin xədimlərinin bu cür iddiaları çox da qəribə qarşılanmamalıdır… Bu kimilərin elm əhlindən sayılması Dinə ən böyük xəyanətdir…

 

Digər tərəfdən bu ehtimal Şəriətin ümumi prinsiplərinə ziddir. Çünki, İslam bizə zülmlə mübarizəni, münkərə mane olmağı əmr edir! Zülmə və haqsızlığa boyun əyən quzular olmağı deyil! Bağilərin güc yoluyla əngəllənməsi də bu prosesin bir parçasıdır.

 

Əgər bizlər ayəni Həşəvilərin iddia etdiyi mənada anlayar və tətbiq edərsək, yer üzünü fəsad bürüyər! Dövlət orqanlarının bu ayəyə əsasən dərhal ona təslim ediləcəyini bilən və özündə azacıq güc hiss edən kimsə dövlətə baş qaldırar, sonra digərləri ona baş qaldırar və bu anarxiya sonsuza qədər davam edər…

Uca Allah səfehlərin zənninin tam əksinə özünün dəyişməz sünnətini bizlərə xəbər verərək buyurur:

 

وَلَوْلَا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَفَسَدَتِ الْأَرْضُ وَلَكِنَّ اللَّهَ ذُو فَضْلٍ عَلَى الْعَالَمِينَ

 

“... Əgər Allahın insanları bir-birilə dəf etməsi olmasaydı yer üzünü fəsad bürüyərdi! Lakin, Allah aləmlərə qarşı lütf sahibidir.” (Əl Bəqərə: 2/251)

 

Bu ayə ümumi olub, kafirlərin zərərinin müsəlmanların, fasiq və zalımların zərərinin adillərin əliylə dəf edilməsinin uca Allahın dəyişməz bir metodu olduğunu göstərir!

 

Bütün bunlara əlavə olaraq, uca Allahın bağilər barədəki ayədə dəfələrlə ədaləti vurğulayıb, bu islahın məhz ədalətlə olmasını istəməsi də iddiamızın dəlilidir. Uca Allah üçüncü tərəfin müdaxilə etdiyi böyük savaşdan sonrakı sülhdə ədalət şərti qoyursa, iki tərəf arasında kiçik savaş böyümədən əqd ediləcək sülhdə bu şərtin tələb edilməsi daha öncəliklidir!

Tələb edilən mütləq sülh deyil, adil - hər kəsin öz yerinə oturdulacağı, bağinin öz zülmündən dönəcəyi bir sülhdür! Birilərinin üsyan edib əlimizdəkiləri alması və bizim buna boyun əyməmizin ədalətlə nə əlaqəsi ola bilər?!

Məşhur kəlamçı Əbu Mənsur Əl Maturidi ayənin təfsirində bu məqamı vurğulayaraq deyir:

 

وشرَط فيه الصلحَ بالعدْل ، فهو - واللَّه أعلمُ – يقول : إنكم وإن رأيْتم صلاحَهم في الصلْحِ فلا يحمِلَنَّكم ذلك على الصلْحِ الذي ليسَ فيه عدلٌ ، ولكنْ أصلِحوا بينَهم بالعدل

 

“(Uca Allah) burada ədalətli sülhü şərt qoşmuşdur. Bu da - Allah daha yaxşı bilir - belə bir məna verir: Sizlər onların salahını sülhdə görsəniz də, bu sizi adil olmayan sülhə sürükləməsin! Onların arasını məhz adil şəkildə düzəldin!”

 

Beləcə sabit oldu ki, sülh versiyasının, sülhün öncəliyinin Muaviyə və Həsən arasındakı sülhlə (bunu sülh adlandırmağın özü də yanlışdır) heç bir əlaqəsi yoxdur! Çünki, Muaviyə baği və zalım idi və əsla Allahın əmrinə dönmədi! Ona qarşı vacib olan sülh yox, savaş idi! Allahın əmrinə dönənə qədər onunla savaşılmalı idi. Lakin, Həsən onunla savaşmaq üçün yetərincə qüvvə toplaya bilmədikdə, zərurət səbəbilə təslim olmuşdur. Həsənin təslimiyyəti ayədə vurğulanan adil bir sülh yox, hakimiyyətin bir zalım tərəfindən zorla qəsb edilməsidir. Bunu yuxarıda geniş bir şəkildə izah etmişdik.

 

2. Savaş formulu. Ayənin ikinci qismi ipə-sapa yatmayan bağilərlə savaşı əmr edir. Könüllü şəkildə Allahın əmrinə dönməyən bağilərlə! Burada da bir neçə ehtimal mövcuddur:

A ) Bağilərlə savaşacaq gücə sahib olmaq. Bu halda onları haqqa döndərənə, ram edənə qədər savaşmaq vacibdir.

B ) Bağiləri ram edəcək gücə sahib olmamaq. Bu halda savaşın nəticələri bəllidir və axıdılacaq qanlarla heç bir nəticə əldə edilməyəcək. O zaman bu qanların axıdılması lüzumsuzdur və çarəsizlik təslimiyyəti tələb edir. Hökm zərurət hökmüdür! Eynilə Həsənin - aleyhissalam - etdiyi kimi. Daha sonra ilk fürsətdə haqqı bərqərar etməyə çalışmaq vacibdir. Eynilə Hüseynin - aleyhissalam – etdiyi kimi…

 

Beləcə səthi yanaşmalarla gurultu qopararaq avamı aldatmaq və ədalətli bir şəkildə ayə üzərində düşünmək, təhlil etməyin fərqi ortaya çıxır! Bütün bunlardan sonra iddia sahiblərinə bəzi əlavə iradlarımı da bildirmək istəyirəm.

 

Əgər Həsən sizin dediyiniz kimi ayədəki tərtibə əməl edərək sülh bağlayıbsa, o zaman Əli və ətrafındakı çox sayda səhabə, Həsəndən sonra Hüseyn başda olmaqla Əməvilərə qılınc çəkən salih insanlar ayədə sizin asanlıqla gördüyünüz tərtibi gözdən qaçırıblar... Sülh vacibkən, haqsız qan tökməyə çalışıblar… Bu yanaşmanız o kimsələrin hamısını töhmət altında buraxır! Halınız yorğanını başına çəkdikdə ayaqları açılan kimsənin halıdır…

 

Digər tərəfdən qəribədir ki, “təslim et get” şəklindəki bu səfeh nəzəriyyəniz sadəcə bir yönlü işləyir. Məsələn heç bir yerdə belə dediyinizi görə bilmərik: Osman üsyançılarla sülh əqd edib, hakimiyyəti yenidən şuraya dövr etməliydi. Ayə bunu tələb edir… Onların istəklərinə boyun əyməliydi… Əksinə Osmana nisbət etdiyiniz bu sözləri fəxrlə nəql edirsiniz: Xilafət Allahın mənə geydirdiyi köynəkdir. Onu çıxarmaram!…

Yaxud Əbu Bəkr zəkat verməyənlərlə savaşmaqda xətalı idi… Onlarla sülh bağlayıb zəkat alma haqqından vaz keçməliydi… Ayə sülhü tələb edir dediyinizi eşidə bilərikmi? Əksinə Əbu Bəkrin “Peyğəmbərə verdikləri bir quzunu mənə verməzlərsə onlarla savaşacam” sözlərini fəxrlə nəql edirsiniz…

Hətta bu iddia sahiblərinin əlindən iki qoyun almağa çalışsanız, ayədəki tərtib və sülh ağıllarına da gəlməz və iki qoyun üçün onlarca müsəlmanın qanını tökməyin vacibliyinə hökm edərlər…

Görəsən ayədəki sülhün öncəliyi haqqındakı hiylələri sadəcə Əli və övladlarına aiddir?! Bütün bu ikili standartlar, təhrif və oyunlar fasiqləri qorumaq və Rafizilərə müxalif olmaq üçündür?! Dəyərmi?!