بسم الله الرحمن الرحيم
Fətvanın Növləri
Dinimizdəki fətva və hökmləri ikiyə bölə bilərik:
1. Sadə fətvalar. Misal: Dəstəmazlı olmaq Namazın şərtidir. Su içmək Orucu pozar. Coraba məsh çəkə bilmək üçün filan şərtlərə ehtiyac var. Fasiqin xəbəri araşdırılmalıdır.
2. Mürəkkəb fətvalar. Misal: Avropadan gələn ətlər haramdır. Çünki orada heyvanlar kəsilmir, elektriklə öldürülür.
ESHEL corabına məsh çəkilər. Çünki, tələb edilən şərtləri daşıyır.
Filan şəxsin gətirdiyi xəbərlər araşdırılmalıdır. Çünki, o şəxs fasiqdir. Bu növ fətvalara eyni zamanda "nihayi" adını da verə bilərik.
Sadə fətva və hökmlər üçün, ancaq Şəri bilgi yetərli olsa da, Mürəkkəb növdən sayılan fətvalar belə deyildir.
Mürəkkəb fətvalarda nihayi qərar, iki önəmli xüsus üzərinə qurulur: Şəri bilgi + qeyri Şəri bilgi = Nihayi fətva.
Mürəkkəb fətvaların iki əsas üzərinə qurulduğunu İbn Qeyyim (691-751 h/1292-1350 m) bu cür ifadə edir:
ولا يتمَكَّن المفتي ولا الحاكمُ مِن الفتوى والحكْم بالحق إلا بنوعَين مِن الفهم
أحدُهما : فهمُ الواقعِ والفقهُ فيه واستنباطُ علمِ حقيقةِ ما وقَع بالقرائنِ والأماراتِ والعلامات حتى يُحيط به علْماً
والنوع الثاني : فهم الواجب في الواقع ، وهو فهمُ حكمِ الله الذي حكَم به في كتابه أو على لسانِ رسوله في هذا الواقع ، ثم يطبِّق أحدَهما على الآخر ؛ فمن بذَل جَهْدَه واستفرَغ وُسْعه في ذلك لم يعدَمْ أجريَن أو أجراً ؛ فالعالمُ مَن يتوصَّل بمعرفةِ الواقع والتفقهِ فيه إلى معرفةِ حكمِ الله ورسولِه ، كما توصَّل شاهدُ يوسفَ بشقِّ القمِيص مِن دبُرٍ إلى معرفة براءتِه وصدقِه ، وكما توصَّل سليمانُ - - بقوله : " ائتُوني بالسّكِين حتى أشُقَّ الولَد بينكُما " إلى معرفةِ عيْنِ الأم ، وكما توصَّل أميرُ المؤمنين علي - عليه السلام - بقوله للمرأةِ التي حمَلت كتابَ حاطبٍ لما أنكرتْه " لتُخرِجْنَ الكتابَ أو لنجرّدنَّك" إلى استخراجِ الكتاب مِنها
ومَن تأمَّلَ الشريعةَ وقضايا الصحابةِ وجَدها طافِحة بهذا ، ومَن سلَك غيرَ هذا أضاعَ على الناس حقوقَهم ، ونسَبه إلى الشريعة التي بعَث الله بها رسولَه
"Müfti və Hakim, doğru bir fətva və hökm vermək üçün iki növ bilgiyə sahib olmalıdır:
1. Reallığı idrak etmək, hadisələrin iç üzünü anlamaq və tam vaqiflik üçün qərinələr, əmarələr və əlamətlərlə istinbat edə bilmək.
2. Bu reallığın gərəyini bilmək. Bu da, uca Allahın öz kitabında və ya Elçisinin diliylə, sözü gedən reallıqla əlaqəli təsbit etdiyi hökmüdür.
Daha sonra, bu iki növ bilginin birini digərinə tətbiq edər. Kim bu yöndə yetərincə çalışarsa, iki və ya bir əcri əldə edər.
Alim o kimsədir ki, reallığı anlamaqla, o haqda Allah və Rəsulunun hökmünü əldə edə bilir.
Necəki, Yusufun - aleyhissəlam - şahidi, köynəyin arxadan yırtılmasından onun günahsız və doğru sözlü olduğu qənaətinə varmışdı.
Necəki Suleyman - aleyhissəlam - "mənə bıçaq gətirin, uşağı bu iki qadın arasında bölüm" sözüylə, uşağın həqiqi anasını təsbit etmişdi.
Necəki, möminlərin əmiri Əli - aleyhissəlam -, Hatibin məktubunu daşıyan qadın bunu inkar etdiyi zaman, "ya məktubu çıxaracaqsan, ya da səni soyunduracayıq" deyərək, qadının məktubu təslim etməsinə nail olmuşdu...
... Kim Şəriəti və Səhabələrin verdikləri hökmləri incələyərsə, bu cür şeylərlə dolu olduqlarını aşkarlayar.
Hər kim bu cür davranmazsa, insanların haqlarını zay edər və bu haqsızlığı, Allahın Rəsuluyla göndərdiyi Şəriətə nisbət edər."
Qaynaq: İbn Qeyyim: İlamul Muvəqqiin: 2/165-166
İbn Teymiyyə (661-728 h/1263-1328 m) kəlimeyi şəhadət gətirən, ancaq bununla bərabər İslam torpaqlarına hücum edən Tatarlarla savaşmanın məşruluğundan danışarkən, bu cür fətvaların iki əsas üzərinə qurulduğunu vurğulayaraq deyir:
نعم يجِب قتالُ هؤلاءِ بكتابِ اللهِ ، وسنةِ رسوله ، واتفاقِ أئمةِ المسلمين ، وهذا مبني على أصلَيْن : أحدُهما : المعرفة بحالهم . والثاني : معرفةُ حكْمِ الله في مثلِهم
فأما الأول : فكل مَن باشرَ القومَ يعلَم حالَهم ، ومَن لم يُباشرْهم يعلَم ذلك بما يبلُغه مِن الأخبار المتواترة ، وأخبارِ الصادقِين
"Bəli! Tatarlarla savaşmaq, Allahın Kitabı, Rəsulunun sünnəti və müsəlmanların imamlarının ittifaqıyla vacibdir.
Bu (nihayi hökm), iki əsas üzərinə quruludur: 1) Tatarların halını bilmək. 2) Uca Allahın bu kimilər haqqındakı hökmünü bilmək.
Birinci bəndə gəlincə, onlarla münasibətdə olan hər kəs hallarını bilir. Münasibətdə olmayanlar isə, çoxsaylı mütəvatir xəbərlər və güvənilir insanların verdiyi məlumatlara əsasən onların halından xəbərdar olarlar..."
Qaynaq: Əhməd İbn Teymiyyə: Əl Fətəvəl Kubra: 3/534
Darul Kutubil İlmiyyə: 1408/1987
Mürəkkəb fətvaların növləri də sayılmayacaq qədər çoxdur. Onlara bəzi örnəklər vermək istəyirəm:
Bir fəqihə Forex haqqında sual verildiyini düşünün. Bu suala nihayi cavab, ancaq aşağıdakı düstur vasitəsilə verilə bilər:
Şəri bilgi (qadağan edilən mali əməliyatları bilmək) + İqtisadi bilgi (Forexin mahiyyəti) = Nihayi qərar (Forex cazidir və ya deyildir)
Forexin mahiyyətindən xəbərdar olmayan bir fəqihin, bu suala nihayi cavab verməsi heç cür mümkün deyildir.
Azərbaycanda satılan məchul ətlərin yeyilməsi caizdirmi? Bu suala nihayi cavab, ancaq aşağıdakı düstur vasitəsilə verilə bilər:
Şəri bilgi (ətin halallığı üçün tələb edilən şərtlər) + Vaqiə bilgisi (Azərbaycandakı ətlərin mənşəyi, kəsim üsulları və idxalı haqda məlumat) = Nihayi qərar (məchul ətləri yemək caizdir və ya deyildir)
Red Bull içmək caizdirmi? Bu suala nihayi cavab, ancaq aşağıdakı düstur vasitəsilə verilə bilər:
Şəri bilgi (qadağan edilmiş içkilərin xüsusiyyətləri) + Kimyəvi tərkib bilgisi (Red Bullun tərkibi) = Nihayi qərar (caizdir və ya deyil)
Garnier şirkəti boykot edilməlidirmi? Bu suala nihayi cavab, ancaq aşağıdakı düstur vasitəsilə verilə bilər:
Şəri bilgi (boykotun hökmünü bilmək) + Vaiqə bilgisi (Garnier firmasının İslamla savaşdakı rolundan xəbərdar olmaq) = Nihayi qərar (İsrail dəstəkçisi olan Garnierin boykotu vacibdir)
Süni mayalanma caizdirmi? Bu suala nihayi cavab, ancaq aşağıdakı düstur vasitəsilə verilə bilər:
Şəri bilgi (bu mövzudakı qadağaları bilmək) + Tibbi bilgi (süni mayalanma prosesinin mahiyyətinə vaqif olmaq) = Nihayi qərar (Süni mayalanma caizdir)
Siqaret çəkmək caizdirmi? Bu suala nihayi cavab, ancaq aşağıdakı düstur vasitəsilə verilə bilər:
Şəri bilgi (sağlamlığa zərər verən şeylərin hökmünü bilmək) + Tibbi bilgi (Siqaretin sağlamlığa zərərlərini bilmək) = Nihayi qərar (Siqaret çəkmək caiz deyil)
ESHEL corablarına məsh çəkmək caizdirmi? Bu suala nihayi cavab, ancaq aşağıdakı düstur vasitəsilə verilə bilər:
Şəri bilgi (məsh çəkiləcək corabın şərtlərini bilmək) + Vaqiə bilgisi (adı çəkilən corabların bu şərtləri daşıyıb daşımadığını bilmək) = Nihayi qərar (bu corablara məsh çəkilməsi uyğundur)
Müsəlmanlar mitinq və bənzəri tədbirlər vasitəsilə mübarizə apara bilərmi? Bu suala nihayi cavab, ancaq aşağıdakı düstur vasitəsilə verilə bilər:
Şəri bilgi (mübarizə üsullarına qoyulmuş məhdudiyyətlər) + Mübarizə elmi prisnipləri haqda bilgi (bu cür tədbirlərin mahiyyəti, fayda və zərərləri, uğurlu olma dərəcələri) = Nihayi qərar (Mitinqlər keçirmək özlüyündə caizdir)
Miras haqda verilmiş hər hansı bir suala cavab üçün aşağıdakı düstura əməl edilməlidir:
Şəri bilgi (miras əhkamlarını bilmək) + Riyazi bilgilər = Nihayi qərar (müəyyən kimsələrin mirasını hesablamaq)
Təbii ki, düsturdakı "qeyri Şəri" bigilər dəyişdikcə, nihayi qərarlar da dəyişir. Bu dəyişikliklər, örflə, zamanla, məkanla, insanların əxlaqının pozulması və bir çox başqa ünsürlə əlaqəli ola bilər. Dediyimizin daha yaxşı anlaşılması üçün örflə əlaqəli sadə örnəklər verək:
Şəri bilgi (bir qadına zina iftirası atmaq cinayətdir) + Örfi bilgi (Azərbaycanda hansısa qadına "quş" deyilib, yerli örfə görə bu söz "fahişə" mənası daşıyır) = Nihayi qərar (söz sahibi iftira atdığı üçün cəzalandırılar)
Eyni hadisənin Türkiyədə olduğunu düşünək:
Şəri bilgi (bir qadına zina iftirası atmaq cinayətdir) + Örfi bilgi (Türkiyədə hansısa qadına "quş" deyilib, yerli örfə görə bu söz "fahişə" mənası daşımır) = Nihayi qərar (söz sahibi qadına iftira atmış sayılmaz)
Mürüvvət/Ciddiyyət üzərindən bir örnəyə baxaq. Qədimdə Ərəblər arasında kişinin başı açıq gəzməsi ciddiyyətsizlik sayılardı.
Şəri bilgi (örfdəki mürüvvətə zidd əməllərdən çəkinilməlidir) + Örfi bilgi (başı açıq gəzmək mürüvvətə ziddir) = Nihayi qərar (başı açıq gəzən filan şəxs qeyri ciddi adamdır)
Lakin günümüzdə xüsusən bizim ölkəmizdə belə bir ölçü yoxdur. Eyni prosesi ölkəmiz üçün düşünək:
Şəri bilgi (örfdəki mürüvvətə zidd əməllərdən çəkinilməlidir) + Örfi bilgi (başı açıq gəzmək mürüvvətə zidd deyil) = Nihayi qərar (başı açıq gəzən filan şəxs bu səbəblə qeyri ciddi sayılmaz)
Həmçinin uca Allahın bir çox əmri, ancaq mürəkkəb bilgilərlə həyata keçirilə bilər. "Salihlərlə bərabər olun", "Bir fasiq sizə xəbər gətirərsə onu araşdırın", "Baği tayfayla savaşın", "Qüvvə toplayın", "Zəkatı fəqirlərə verin" və bənzəri bütün əmrlər, reallıq bilgisi olmadan, insanları tanımadan tətbiq edilə bilməz:
Şəri bilgi (salihlərlə bərabər olun) + Vaqiə bilgisi (filan şəxs salihdir) = Tətbiq - Nihayi qərar (filan şəxslə bərabər olmaq)
Şəri bilgi (fasiqin xəbərini araşdırın) + Vaqiə bilgisi (filan şəxs fasiqdir) = Tətbiq - Nihayi qərar (filan şəxsin xəbəri araşdırılmalıdır)
Şəri bilgi (bağilərlə savaşın) + Vaqiə bilgisi (filan qrup bağidir) = Tətbiq - Nihayi qərar (filan qrupla savaşılmalıdır)
Şəri bilgi (qüvvə toplamaq vacibdir) + Vaqiə bilgisi (günümüzdə qüvvə ünsürlərinin təsbiti) = Tətbiq - Nihayi qərar (o ünsürlərə sahib olmaq vacibdir)
Şəri bilgi (zəkat fəqirə verilər, fəqir kimə deyilir) + Vaqiə bilgisi (filan şəxs fəqirdir) = Tətbiq - Nihayi qərar (filan şəxsə verilən zəkat keçərlidir)
İbn Qeyyim (691-751 h/1292-1350 m) hökmlərin tətbiqi üçün ətrafdakı insanları tanımağın qaçınılmazlığı haqda deyir:
فهاهُنا نوعانِ مِن الفقه ، لا بدَّ للحاكم منهما : فقهُ في أحكام الحوادِث الكليّة ، وفقه في نفسِ الواقع وأحوالِ الناسِ ، يُميّز به بين الصادق والكاذب ، والمحقّ والمبْطِل
ثم يُطابق بين هذا وهذا فيُعطِي الواقعَ حكْمَه مِن الواجب ، ولا يجعَل الواجبَ مخالفاً للواقع
"Bilgi iki növdür və hakim bunların hər birinə vaqif olmalıdır.
1. Külli hadisələrin hökmlərini bilmək.
2. Reallığın/Vaqiəninin özünü və insanların hallarını bilmək, doğru sözlünü yalançıdan, haqlını haqsızdan seçə bilmək.
Sonra bunları uzlaşdırar və sözü gedən vaqiə haqqında vacib olan hökmü verər. Hökmü vaqiəyə müxalif olaraq verməz."
Qaynaq: İbn Qeyyim: Ət Turuqul Hukmiyyə fis Siyəsətiş Şəriyyə: 7
İnsanlara qarışmayan, cəmiyyət içinə çıxmayan, ictimai siyasi hadisələri izləməyən, təhlil qabiliyyəti olmayanlar, kimin salih, kimin fasiq, kimin baği olduğunu bilməz və nəticədə uca Allahın müvafiq əmrlərini yerinə yetirmiş olmazlar!
Misalları çoxaltmamız mümkündür. Lakin, məramın anlaşılmasına yetəcək qədər örnəklər verdik. Mövzuyla bağlı geniş məlumat üçün, bu mövzuda yazılmış xüsusi kitablara müraciət edilə bilər. (Türk dilində bu barədə yazılmış ən gözəl kitablardan biri, Məhmət Ərdoğanın qələmə aldığı "İslam Hüququnda Əhkamın Dəyişməsi" adlı əsərdir)
Nəticə etibarıyla, uca Allahın əmr və qadağalarına riayət etmək üçün sadəcə Şəri bilgi yetərli deyil. Bir çox hallarda Tibbdən Riyaziyyata, Siyasətdən Sosyal həyata qədər müxtəlif sahələrə əhil olmaq və ya əhliylə məşvərət etmək qaçınılmazdır.
Mürəkkəb fətvalar üçün tələb edilən əlavə məlumatlara sahib olmayan kimsələrin, Dini bilikləri nə qədər çox olarsa olsun, nihayi fətva vermələri caiz deyildir. Bu kimi şəxslərin verdiyi mürəkkəb fətvaların heç bir dəyəri yoxdur!
Mürəkkəb fətvaların mahiyyəti, növləri və qeyri Şəri bilgilərin bu işdəki önəmini anladıqdan sonra, qısa olaraq Ümmətin bu sahədəki halına nəzər salaq.
