Bu mövzudakı ismarıc sayı: 2

[Usuli]

بسم الله الرحمن الرحيم

 

Bir Yalanın Tarixçəsi

 

Allahın, fasiqləri sevmə bəlasına düçar etdiyi “Muaviyə sevər” tayfanın fəxrlə səsləndirdiyi şüarlardan biri belədir: Muaviyə Peyğəmbərin vəhy katibi, aləmlərin Rəbbinin əmini olub!

Aydın məsələdir ki, bu sözlər Muaviyənin cinayətlərini ört basdır etmək, ona gələcək hücumları dəf etmək üçün bir qalxan olaraq istifadə edilir. Hətta Əhməd bin Hənbəl kimilər bu qalxanı eyni zamanda hücum silahına çevirərək, Muaviyəyə bu vəsfi, yəni “vəhy katibliyini” nisbət etməyənləri sərt şəkildə qınayıb, onlarla oturulmamasına, hallarını bəyanın vacibliyinə fətva veriblər…

Bəs necə? Peyğəmbər ona vəhy yazmağı etibar edib. Bunu ona Allah əmr edib. Deməli o, əmin bir kimsə idi… Sizlər isə, Allah və Rəsulunun güvən simvolu olaraq seçdiyi adamı ləkələməyə çalışan mariginal bir qrupsunuz… Sizin kimi bidətçilərdən uzaq durmaq, salamı kəsmək vacibdir…

Öz üsullarına görə də əsası olmayan, təəssüb xəmiriylə yoğrulmuş, suyu siyasət bulağından alınmış bu fətvaları ciddi qəbul edib, onlarla əməl edən milyonlarca müsəlmanın digər dindaşlarına qarşı etdiyi düşmənçiliyin hesabını görəsən kim verəcək?

Görəsən dinlər tarixində öz Peyğəmbərinin ölümündən sonra onun ailəsinə və gətirdiyi Dinə xəyanət edənləri bu qədər sevən, onları bu qədər kor inadla qoruyan hansısa səfeh bir topluluq olubmu? Yoxsa müsəlmanlardan bir qismi bu sahədə bir ilkə imza atıblar?

Allahın izni və yardımı ilə, bu yazımızda “vəhy katibliyi” nəzəriyyəsini iki yöndən incələyəcək, Allahın göndərdiyi dinə Əməvi saraylarının pəncərəsindən baxan kimsələrin ən önəmli yalanlarından birini də çürüdəcəyik.

Vəhy katibliyi iddiasının quru bir yalandan ibarət olduğu, doğru olsaydı da bunun Muaviyə kimi bir cani üçün fəzilət deyil, günahlarına günah qatan amil olacağını oxucunun gözləri önünə sərəcəyik. Bir çoxlarının qollarını çirmələyib, müvəqqəti kişilik hormonlarıyla, papaq qoyaraq girişdiyi, sonra təzyiqlər və yallarının kəsilməsi qarşısında papaqlarını şala dəyişdiyi bu mövzuda tövfiqi yalnız Allahdan diləyirik.  
 

[Usuli]

Muaviyənin Katibliyi Sabitdirmi?

 

Ortaya çıxa biləcək qarışıqlıqların önlənməsi üçün Muaviyənin katibliyi iki maddədə təhlil edilmədir:

1 ) Normal katiblik. Məsələn dövlət işlərindəki bəzi qeydiyyatların və ya məktubların katibliyi.

2 ) Vəhy katibliyi. Nazil olan ayələrin yazılması.

 

Normal Katiblik İddiasının İncələnməsi

 

Öncəliklə Muaviyənin standart katibliyi haqqında iddiaya nəzər salaq. Muaviyənin katibliyi haqqında bəzi hədislər varid olmuşdur. Lakin, bu hədislər “iki tərəfi kəsən qılınc” kimidir. Sadəcə Muaviyənin katibliyini xəbər vermir, bununla yanaşı bu vəzifəni nə dərəcədə “məsuliyyətlə” yerinə yetirdiyini göstərir:

 

عن ابن عباس ، قال : كنت ألعَب مع الصبيان ، فجاءَ رسولَ الله صلى الله عليه وسلم فتواريتُ خلفَ بابٍ ، قال فجاءَ فحطَأَني حَطْأَةً ، وقال : «اذهَبْ وادعُ لي معاويةَ» قال : فجئتُ فقلت : هو يأكُل ، قال : ثم قال لي : «اذهَبْ فادعُ لي معاوية» قال : فجِئتُ فقلْت : هو يأكُل ، فقال : لا أشبَعَ اللهُ بَطْنَه

 

“İbn Abbasdan: Uşaqlarla oynayırdım. Rəsulullah gəldi və mən bir qapının arxasında gizləndim. Gəlib boynumun arxasına yüngül toxundu və dedi: Get Muaviyəni çağır! Gedib gəldim və yemək yediyini dedim. Mənə yenə “get Muaviyəni çağır!” dedi. Gedib gəldim və yemək yediyini dedim. Rəsulullah buyurdu: Allah onun qarnını doyurmasın!”

 

Təqdim etdiyim hədisin ləfzi Muslimə aiddir. Tayalisi, Əhməd və digərlərinin səhih sənədlə etdiyi digər rəvayətdə Muaviyənin katib olduğu İbn Abbas tərəfindən xüsusilə vurğulanmışdır. Bəzi rəvayətlərdə isə, o zamandan sonra Muaviyənin heç vaxt doymadığı qeydi mövcuddur ki, bu da müxaliflərin bəzi çirkin iddialarını çürüdərək, duanın məqbulluğunu və haqlılığını göstərir!

Yazı üçün Allahın elçisi tərəfindən çağırılan katib, dəfələrlə çağırılmasına baxmayaraq qarnını otarmağa üstünlük verir ...

Qeyd etdiyimiz hədisdə Muaviyənin katibliyindən bəhs edilsə də, onun məhz vəhy katibi olduğuna heç bir işarə yoxdur! Burada qərarı müxaliflərə buxarmaq istərdim: Muaviyə vəhymi, yoxsa başqa bir şeymi yazırdı? Məncə təməl hədəfiniz olan, Muaviyənin reputasiyasını qorumaq üçün vəhy katibi deyil, standart katib olduğunu deməniz daha məntiqlidir. Ən azından mədə doldurmağı məktuba tərcih etmək, vəhy yazmağa tərcihdən daha yüngüldür...

Gəlin bu hadisədə Muaviyənin vəhy katibi olduğunu düşünək. Peyğəmbər nazil olmuş ayəni yazması üçün dəfələrlə onu çağırtdırır, o isə kəmərinin altını möhkəmlətdiyi üçün bu çağırışı rədd edir. Peyğəmbər qəzəblənərək ona bəddua edir. Bu səviyyədə vəhy katibliyi Muaviyə üçün rəzalət olaraq yetməzmi?

İki tərəfi kəsən qılınc deyərkən qəsdim məhz bu idi. Əgər bu hədislə onun vəhy katibi olduğunu isbatlamağa çalışsanız, önünüzə iki problem çıxar. Əvvəla hədisdə onun vəhy yazdığına dair heç bir qeyd mövcud deyil. İkincisi əgər o vəhy katibi idisə, bu səviyyədə bir katiblik onun üçün fəzilət yox, rəzalətdir. Hətta standart katib olduğuyla barışmalı olsanız - ən yaxşı çıxış yolunuz budur - bu katibliyi də layiqincə yerinə yetirmədiyi rəzalətiylə qarşı qarşıya qalmaq məcburiyyətindəsiniz!

 

Bu məqamda əlaqəli bir haşiyə çıxaraq, İbn Kəsirin bu hadisə barəsində "Əl Bidayə" əsərindəki sözlərini zikr etməyi vacib bildim:

 

لا أشبَع اللهُ بطْنه . قال : فما شبَع بعدها . وقد انتفَع معاويةُ بهذه الدعوة في دنياه وأخراه . أما في الدنيا فإنه لما صار في الشام أميراً ، كان يأكُل في اليوم سبْعَ مراتٍ ، يجاء بقَصْعةٍ فيها لحمٌ كثيرٌ وبصْلٌ فيأكُل منها ، ويأكل في اليوم سبعَ أكلاتٍ بلحمٍ ، ومِن الحلوى والفاكهةِ شيئا كثيراً ، ويقول : واللهِ ما أشبَع ، وإنما أعيى . وهذه نعمةٌ ومَعِدةٌ يرغَب فيها كلُّ الملوك

وأما في الآخرة فقد أتبعَ مسلم هذا الحديث بالحديث الذي رواه هو والبخاري وغيرهما ، مِن غيرِ وجهٍ عن جماعة من الصحابة ، أن رسول الله صلى الله عليه وسلم قال : اللهم إنما أنا بشرٌ ، فأيما عبد سبَبتُه أو جلَدته أو دعوْتُ عليه ، وليس لذلك أهلا ، فاجعَلْ ذلك كفارةً وقربةً تُقرّبه بها عندك يومَ القيامة

 

“... Rəsulullah buyurdu: “Allah onun qarnını doyurmasın!” (İbn Abbas) dedi: Bu duadan sonra heç vaxt doymadı.”

(Mən İbn Kəsir) deyirəm: Muaviyə bu duadan Dünya və Axirətdə faydalanmışdır! Dünyada faydalanması, Şama əmir olduğu zaman baş vermişdir. Gündə yeddi dəfə yeyərdi. İçində çoxlu ət və soğan olan qab gətirilərdi, o da yeyərdi. Gündə yeddi dəfə çoxlu ət, halva və meyvə yeyərdi.  Daha sonrada “Allaha and olsun ki, doymuram” deyərdi.

Bu, bütün kralların rəğbət edəcəyi bir nemət və qarındır.

Axirətdə faydalanmasına gəlincə, Muslim bu hədisdən sonra Buxari və digərlərinin bir çox səhabədən nəql etdiyi digər bir hədisi rəvayət etmişdir:

Rəsulullah buyurdu: “Allahım mən bir bəşərəm. Hansı qulu buna layiq olmadığı halda söymüşəmsə, vurmuşamsa və ya əleyhinə dua etmişəmsə, bunu onun üçün kəffarə qıl və bu səbəblə Qiyamətdə onu özünə yaxınlaşdıracağın bir yaxınlığa çevir.”

 

Mən deyirəm: Şəriəti və Peyğəmbərin elmi mirasını qorumaqla mükəlləf olanların, bu mirasın üzünü astarına çevirməsinə baxın… Rəsulun muradını təhrifinə diqqət edin!

İbn Kəsir və ondan öncə, yaxud sonra gələrək bu səfehcə iddianı öz kitablarına copy-paste üsuluyla yerləşdirən bütün müəlliflərə cavab olaraq belə deyirəm: Burada iki ehtimal mövcuddur:

1 ) Peyğəmbər bu bədduasında haqlı idi. Əgər haqlı idisə - haqlılığı gün kimi aydındır - , Muaviyənin lehinə kəffarə olması necə mümkün olur? Hədis, layiq olmadığı halda bəddua edilənlərdən bəhs edir...

2 ) Peyğəmbər bu bədduasında haqsız idi. İbn Kəsir və bənzərlərinin üstü örtülü şəkildə həyasız və əsassız iddiası da məhz budur. Əgər elədirsə, bu dua Allah tərəfindən necə qəbul edilib? Təqdir edək ki, Rəsulullah məsələ haqda sizin əsrlər sonra rahatlıqla anladığınız həqiqətini anlaya bilməyib, sadəcə zahirə baxıb. Bəs elədirsə hər şeyi bilən Allah bu duanı niyə qəbul edib? Rəsulullahın həqiqətini çözə bilmədiyi işin həqiqətini, sizlər hansı üsulla çözdünüz? Peyğəmbərin qafil qaldığı bu həqiqəti necə kəşf etdiniz? “Əməvilərin Cinayətlərini Ört Basdır Etmə Üzrə Koordinasiya Mərkəzi” adlandıra biləcəyimiz idarənin analitik təhlilləri həqiqətən çox maraqlıdır… Peyğəmbərə qəflət nisbət edərək, bunu Muaviyə üçün bir fəzilətə çevirmə metodunuzu təcrübə olaraq paylaşmalısınız. İnanın bu metod, İblisin də faydalanacağı bir təcrübədir… Peyğəmbərin Hakəmə oxuduğu lənəti, onun üçün kəffarəyə çevirməniz isə, Yəhudilərin də heyranlıqla izləyəcəyi nadir şedevrlərdəndir…

 

İbn Kəsirin “Dünyada çox yeməyin nemət olması” nəzəriyyəsinə gəlincə, bu, “üzün astara çevrilməsi” əməliyyatının ikinci bölümündən ibarətdir. Bu kraliyyət nəzəriyyəsinə bir neçə yöndən cavab verilər.

Öncəliklə Peyğəmbər ona çox yeməsi üçün deyil, qarnının doymaması üçün bəddua etmişdir. Hətta İbn Kəsirin özünün rəvayət etdiyi ləfzdə bu məqam açıq şəkildə qeyd edilmiş, bundan sonra əsla doymadığı vurğulanmışdır. Yəni, bu bəddua çox yesə də doymaması məqsədli idi! Bu, insanın çox su içib susuzluğunu dəf etməməsinə bənzəyir ki, bunun nemət olduğu söyləmək üçün ya səfeh, ya da inadkar bir təhrifçi olmaq lazımdır. Belə bir misal düşünün: Filankəs gündə 30 litr su içir. Ancaq susuzluğu keçmir… Məgər bu çox su içmə, o adam üçün işgəncədən başqa bir şeydirmi? Peyğəmbərin duasının mahiyyəti bundan ibarətdir!

Hətta İbn Kəsirin iddia etdiyi kimi, məsələ doymaqla yox, çox yeməklə əlaqəli olsaydı da, bu yenə nemət olmazdı. Çünki, insan çox yeməkdən ləzzət almaz. Ən sevdiyiniz yemək, ikinci boşqabda ləzzətinin 90 % ni itirər və üçünçü boşqab sizin üçün işgəncəyə çevrilər. Yediyi yeməklər onun çəkisini çox artırar və onu hərəkət imkanlarını məhdudlaşdırar.

Digər bir yandan, çox yemək Şərən öyülən bir davranış deyil. Buxari və digərlərinin rəvayət etdiyi hədisdə deyilir:

 

إن المؤمنَ يأكُل في مِعًى واحدٍ ، وإن الكافرَ يأكُل في سبْعة أمْعاءٍ

 

“Mömin, bir bağırsağa, kafir isə, yeddi bağırsağa yeyər.”

 

Əgər qarınqululuq İbn Kəsirin iddia etdiyi kimi bir nemətdirsə, o zaman elə bir nemətdir ki, bir çox vəhşi heyvana və hətta uzunqulağa verildiyi halda, yer üzünün bütün salihləri bundan məhrum buraxılmışdır!

Dinin qınadığı şeylər fəzilətə, fəzilətlər qınağa, astarı üzünə məhz bu cür çevrilir. Niyə? Canilərin reputasiyasını qurtarmaq, cinayətlərini ört basdır etmək üçün... Zəlalətdən Allaha sığınırıq.

 

Muaviyənin katibliyi haqda Muslimin səhihindəki digər bir rəvayət, eyni zamanda onun katibliyə gətirilmə səbəbini açıqlayır:

 

قال : كان المسلمون لا ينظُرون إلى أبي سفيان ولا يُقاعدونه ، فقال للنبي صلى الله عليه وسلم : يا نبي الله ثلاثٌ أعْطِنيهن ، قال : «نعم» قال : عندي أحسنُ العرب وأجملُه ، أم حبيبةَ بنتُ أبي سفيان ، أزوّجكها ، قال : «نعم» قال : ومعاوية ، تجعْله كاتباً بين يديك ، قال : «نعم» قال: وتُؤمّرني حتى أقاتِل الكفارَ ، كما كنتُ أقاتِل المسلمين ، قال : «نعم» قال أبو زميل : ولولا أنه طلَب ذلك مِن النبي صلى الله عليه وسلم ما أعطاه ذلك ، لأنه لم يكن يسأل شيئاً إلا قال : نعم

 

“İbn Abbas dedi: (Məkkənin fəthində İslama girdikdən sonra) Müsəlmanlar Əbu Sufyanı saymır və onunla oturub durmurdular. Əbu Sufyan Nəbiyə - sallalahu aleyhi və səlləm - dedi: Ey Allahın elçisi! Mənə üç şey ver. Peyğəmbər də razılaşdı.

Əbu Sufyan dedi: Ərəblərin ən yaxşısı, ən gözəli qızım Ummu Həbibədir. Onu sənə verirəm. Peyğəmbər “bəli/tamam” dedi.

(Oğlum) Muaviyəni öz yanında katib elə. Peyğəmbər “bəli/tamam” dedi.

Məni əmir təyin et, Müsəlmanlarla savaşdığım kimi, kafirlərlədə savaşım. Peyğəmbər “bəli/tamam” dedi.

(Hədisin ravilərindən) Əbu Zumeyl dedi: Əgər o bunları istəməsəydi, Peyğəmbər verməyəcəkdi. Çünki Peyğəmbər istəkləri geri çevirməzdi.”

 

Öncəliklə şarihlərin də qeyd etdiyi kimi, bu hədisdə ciddi bir müşkil var. Çünki, siyər əhlinin ittifaqıyla Əbu Sufyan daha İslama girmədən öncə qızı Ummu Həbibə Peyğəmbərlə evliydi. Əbu Sufyan və oğlu Muaviyə küfr bayrağının daşıyıcıları olaraq Xəndək döyüşündə Mədinəni mühasirə altında tutduğu zaman, Ummu Həbibə Peyğəmbərin mühasirə altında tutulan evində idi. Bu səbəblə bəzi alimlər Muslimdə uydurma hədis olduğunu söyləmişlər... Yəni, hədis özlüyündə problemlidir. Mövzumuz olmadığı üçün üzərində durma lüzumu hiss etmirəm.

Doğruluğunu təqdir etsək: Hədisin mövzumuzla əlaqəli qisminə gəlincə, öncəliklə Peyğəmbərin Muaviyəni öz istəyiylə katib seçmədiyi, sadəcə Əbu Sufyanın ricasına müsbət cavab verdiyi nəzərə çarpır. Normal şərtlərdə edilməyəcək bir çox şey, istəyi geri çevirməmək üçün edilə bilər. Peyğəmbərimizin bu yönü məşhurdur. Əbu Zumeylin “Əgər o bunları istəməsəydi, Peyğəmbər verməyəcəkdi” sözü, buna açıq işarədir. Bu da onu göstərir ki, Muaviyə Peyğəmbər tərəfindən katibliyə seçilməyib, əksinə bunun səbəbi atasının israrlı istəyidir!

Əbu Sufyan və oğlu “qəlbi İslama isindirilənlər” kateqoriyasından idi. Peyğəmbərin bu səbəblə Ənsara vermədiyi çox miqdarda malı Əbu Sufyana verməsi məlumdur. Bu, Əbu Sufyanın Ənsardan üstün olması deyil, əksinə çox aşağı olması səbəbilədir. İnsana edilən hər yaxşılıq onun fəzilətinə, dəyərinə dəlalət etmir. Bəzən kiminsə şərrini dəf etmək üçün etdiyimiz yaxşılıqlar, buna layiq olana edilən yaxşılıqlardan çox olur...

Ayrıca hədisdə diqqətə layiq digər bir nöqtə, Müsəlmanların Əbu Sufyana münasibətidir. Əgər Mühacir və Ənsar, Əbu Sufyan kimi “böyük bir səhabənin” fəzilətini idrak etsəydilər, “Allahın Quranda onu öydüyündən” xəbərdar olsaydılar, onu adam yerinə qoymamaq bir tərəfə, təzim edərdilər... O axı “Peyğəmbərin qaynatası”, “möminlərin dayısı”nın atasıydı... Yəqin ki, Mühacir və Ənsarda biraz "təşəyyu" varmış və onlar Əhli Sünnətin icma etdiyi səhabə ədaləti, səhabənin etdiyi hər şeyin yaxşıya yozulacağı qaydalarından xəbərsiz idilər…

Xülasə olaraq: Muaviyənin standart katiblik istədiyi, bu vəzifəyə gətirildiyi haqda rəvayətlər mövcuddur. Lakin rəvayətlərdə onun bu vəzifədə bir sətir yazdığı haqda heç bir qeyd yoxdur. Hədislər tam əksinə onun bu vəzifəyə qarşı çox məsuliyyətsiz davrandığını və bu səbəblə Peyğəmbərin bədduasına layiq görüldüyünü ifadə edir.

 

Vəhy Katibliyi İddiasının İncələnməsi

 

Muaviyənin standart katiblik hekayəsi bundan ibarətdir… Bəs ona nisbət edilən vəhy katibliyi məqamı sabitdirmi?

Doğrusu bunu iddia edənlərin iddialarına dəlil olacaq sağlam bir rəvayət göstərə bilməmələrilə yanaşı, öz araşdırmalarımda da belə bir rəvayətə rast gəlməmişəm. Bu haqda uydurma rəvayətlər mövcuddur və oxuculara onlardan birini təqdim etmək istərdim:

 

لَمَّا أُنْزِلَتْ آيَةُ الكُرْسِيِّ ، دَعَا مُعَاوِيَةَ ، فَلَمْ يَجِدْ قَلَماً ، وَذَلِكَ أَنَّ اللهَ أَمَرَ جِبْرِيْلَ أَنْ يَأْخُذَ الأَقْلاَمَ مِنْ دَوَاتِهِ ، فَقَامَ لِيَجِيْءَ بِقَلَمٍ فَقَالَ النَّبِيُّ -صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ  - : خُذِ القَلَمَ مِنْ أُذُنِكَ

فَإِذَا قَلَمُ ذَهَبٍ ، مَكْتُوْبٌ عَلَيْهِ : لاَ إِلَهَ إِلاَّ اللهُ ، هَدِيَّةٌ مِنَ اللهِ إِلَى أَمِيْنِهِ مُعَاوِيَةَ

 

“Ayətul  kürsi nazil olduğu zaman, (Peyğəmbər) Muaviyəni çağırdı, ancaq qələm tapa bilmədi. Bu zaman uca Allah Cibrilə qələmdanından qələmlərini gətirməyi əmr etdi. Qələm gətirmək üçün qalxdıqda Peyğəmbər ona dedi: Qulağının dibindən qələmi götür. Götürdükdə bunun qızıldan bir qələm olduğunu gördü. Üzərində isə, belə yazılmışdı. “Allahdan başqa ilah yoxdur. Allahdan öz əmini olan Muaviyəyə hədiyyədir.”

 

Digər bir rəvayətdə isə, ayətul - kürsinin bu qələmlə Muaviyə tərəfindən hərəkələndiyi deyilir. Halbuki, Peyğəmbərimizin zamanında Qurani Kərim hərəkələnməzdi. Bu, daha sonra reallaşdırılmış bir şeydir.

Lakin, rəvayətin ən maraqlı yeri, Muaviyə İslama girmədən öncə nazil olan ayətul – kürsinin, Fəthdə (h. 8 cil ildə) müsəlman olan Muaviyə tərəfindən yazılmasıdır...

Görünür bu hədis, Siffində Muaviyənin qanını tökməklə Allaha yaxınlaşmaq üçün sıraya düzülmüş Bədr əhlinə, Mühacir və Ənsara gizli qalmışdı. Əks halda Allahın qələm hədiyyə etdiyi əmininə qılınc çəkməyə cəsarət etməzdilər...

Digər bir tərəfdən, Osmanın qanlı köynəyini Yəhudilərin “ağlama divarı” kimi istifadə edən Muaviyənin belə bir qələmi olsaydı, axmaqları aldatmaq üçün öz siyasi hiylələrində mütləq bundan istifadə edər və onları “Allahın əmininin” yanında olmağa çağırardı…

 

Muaviyənin vəhy yox, normal katib olduğunu bir çox müəllif dilə gətirmişdir. Onlardan bəlkə də ən qədimi, ilk dönəm katiblər və vəzirləri haqqında təməl qaynaqlardan birinin müəllifi İbn Abdus Əl Cəhşiyəri (v. 331 h/943 m) Peyğəmbərin katibləri haqqında bölümdə deyir:

 

علي بنُ أبي طالبٍ وعثمانُ بن عفانٍ كان يكتُبان الوَحْي ، وإن غابَا كتَبه أبيُّ بنُ كعبٍ وزيدُ بن ثابتٍ

وكان خالدُ بن سَعِيد بنِ العاص ومُعاوية ابن أبي سفيانَ يكتُبان بين يديه في حَوائِجِه

 

“Əli bin Əbi Talib və Osman bin Affan vəhy yazardılar. O ikisi olmadığı zaman vəhyi Ubeyy bin Kab və Zeyd bin Sabit yazardı.

Xalid bin Səid bin Əl As və Muaviyə bin Əbi Sufyan isə, onun yanında ehtiyacı olan (zəkat qeydiyyatı və bənzəri) şeyləri yazardılar.”

 

Qaynaq: İbn Abdus Əl Cəhşiyəri: Kitəbul Vuzəra vəl Kuttəb: 15

Beyrut: Darul Fikril Hədis: 1408/1988

 

Muaviyənin vəhy yazdığı haqqında müxaliflərin təqdim etdikləri bütün rəvayətlər uydurmadır. Hətta Muaviyənin ən böyük müdafiəçilərindən olan İbn Teymiyyə, Şiələrə rəddiyyə olaraq yazdığı əsərində, İbnul Mutahharın “vəhy katibliyi hekayəsi yalandır” şəklindəki iddiası qarşısında aciz qalaraq, gülməli bir cavabla kifayətlənməyə məcbur olmuşdur:

 

وسمَّوه كاتبَ الوحي ولم يكتُب له كلمةً واحدةً مِن الوحي ، بل كان يكتُب له رَسائلَ

وقد كان بينَ يدي النبي - صلى الله عليه وسلم - أربعةَ عشرَ نفساً يكتبُون الوحي ، أوَّلهم وأخصُّهم وأقربهم إليه علي بن أبي طالب عليه السلام ، مع أن معاوية لم يزَل مشركا بالله تعالى في مدة كونِ النبي - صلى الله عليه وسلم - مَبعوثا يُكذّب بالوحي ويهزَأ بالشرع

 

وأما قول الرافضي : " وسموه كاتبَ الوحي ولم يكتُب له كلمة واحدة من الوحي " فهذا قولٌ بلا حجةٍ ولا علمٍ ، فما الدليل على أنه لم يكتُب له كلمة واحدة من الوحي ، وإنما كان يكتب له رسائل؟

 

“İbnul Mutahhar deyir: Muaviyəni vəhy katibi adlandırırlar. Halbuki o, vəhydən bir kəlmə belə yazmayıb. Sadəcə Peyğəmbər üçün məktublar yazıb.

Peyğəmbərin 14 vəhy katibi vardı və onların içindən ilki, ən xası və ona ən yaxını Əli bin Əbi Talib idi!

Muaviyə isə Peyğəmbər göndərildiyi müddətdə müşrik idi, vəhyi yalanlayan və Şəriəti ələ salan kimsə idi...

 

İbn Teymiyyənin cavabı: Rafizinin “Muaviyəni vəhy katibi adlandırırlar. Halbuki o, vəhydən bir kəlmə belə yazmayıb” sözünə gəlincə, bu dəlilsiz və elmsizcə deyilmiş bir sözdür.

Onun vəhydən bir kəlimə də yazmayıb, sadəcə Peyğəmbər üçün məktub yazdığına dəlil nədir?”

 

Qaynaq: İbn Teymiyyə: Minhəcus Sunnətin Nəbəviyyə: 4/379 və 427

Camiətul İsləmiyyə: 1406/1986

 

Gördüyümüz kimi, İbn Teymiyyə öz iddiasını məntiq elmini iflic edəcək bir istidlalla isbatlamışdır... Özündən tələb edilən dəlili, qarşı tərəfdən istəməklə…

“Şeyxul İslam” vəhy katibliyini isbatlayacaq rəvayətləri sıralamaq yerinə, müxalifi olan Rafizidən dəlil istəyir… Özünü gülünc vəziyyətə salsan da bir cavab ver, ancaq əsla haqqı qəbul etmə. Çünki, onu müxalif deyir… Məntiq bundan ibarətdir.

Bəli İbnul Mutahharın Muaviyənin vəhy yazmadığına dəlili yoxdur... Bəs vəhy katibliyinin dəlilləri hardadır? Bəlkə bizim xəbərdar olmadığımız “Səhabədə əsl olan vəhy katibi olmasıdır” şəklində yeni bir qaydanız var?

Yoxsa bir adamın vəhy yazmadığı isbatlana bilmirsə bu onun vəhy yazdığının dəlili olur? Ağıl neməti verən və təəssübdən uzaq tutan Allaha həmd olsun!

Bölümün xülasəsi olaraq: Muaviyənin standart katibliyi iddiası məqbul olsa da, onun vəhy katibliyi hekayəsi quru bir yalandan ibarətdir. Müxaliflərin əlində bunu isbat etmək üçün bir rəvayət belə yoxdur. Lakin, bu acizliklərinə baxmayaraq, onu vəhy katibi saymayanları bidətçi elan edəcək qədər həyasızlıq etməkdən çəkinmirlər…

[Usuli]

Muaviyənin Vəhy Katibi Olduğu Təqdiri Üzərinə

 

Muaviyənin vəhy katibliyi hekayəsinin onu qorumaq üçün uydurulmuş böyük və bir o qədər də əsassız bir yalan olduğunu isbat etdik. Lakin, mövzunu daha da genişləndirərək bu xəbis fikirləri müdafiə edənlərin yanaşma üsullarını kökdən çürütmək məqsədilə, bu yalanın doğru olduğunu, yəni Muaviyənin həqiqətən vəhy katibi olduğunu təqdir edək və bu ehtimal üzərindən öz mövqeyimizə, daha doğrusu müxaliflərin mövqeyinin çürüklüyünə, kriteriyalarının batilliyinə nəzər salaq.

 

Vəhy Katibliyi Fəzilətdirmi?

 

Kiminsə fəzilətindən dəm vurmadan öncə, fəzilətin/üstünlüyün kriteriyaları haqqında düşünülməlidir! Müxaliflərimizin bu nöqtədə bir fəzilət böhranı yaşadığı barizdir. Bunun ən böyük göstəricisi Şəriətin etibar etdiyi təqva, salah kimi tərəziləri ayaq altına alıb, kor bir təəssüblə Cahiliyyənin dəyər ölçüləri sayıla biləcək “Dayılıq”, “Katiblik”, “Müsəlman kralların ilki”, “Ərəblərin Kisrası” kimi bəsit şeylərə sarılmalarıdır. Əslində bu cür bəsit “fəzilətlərə” sarılmalarının təməl səbəbi, əllərində həqiqi bir fəzilətin olmamasıdır. Bu səbəblə gülünc “fəzilətlərə” sarılma ehtiyacı hiss etmişlər. Boğulanın saman çöpündən yapışması kimi...

Ümumiyyətlə bu firqənin fəzilət anlayışına səthi nəzər salan kimsə, nə qədər üsulsuz bir yanaşmaya sahib olduqlarını asanlıqla görə bilər. Sanki, ağılları əllərindən alınmış və xüsusiyyətlə fəziləti, hətta rəzalətlə fəziləti ayırd edə bilməyəcək hala gəlmişlər.

Bir şeyi fəzilət olaraq zikr etmədən öncə diqqətlə düşünün, Şəriət bunu fəzilət sayıbmı? Bir insan atının quyruğuna çox məharətlə hörük hörə bilər, əkinçi və ya sürücü ola bilər. Atçılar, əkinçilər və ya avtomobil sevərlər dərnəyində bu bir üstünlük ola bilər. Lakin, Şəriətdə xüsusi bir dəyəri yoxdur. Vəhy katibliyi, bu yöndən saydıqlarımızla eyni sıradadır. Çünki, aşağıda geniş bir şəkildə izah edəcəyimiz üzrə bu məqam üçün yazma bacarığı xaricində bir xüsusiyyət tələb etmir. Yazma bacarığı isə, adi bir şey olub Şərən bir fəzilət/üstünlük vəsiləsi deyil. Uca Allah insanın vəhy yazmasına deyil, yazılan vəhyə uymasına baxar!

Əgər bu bir üstünlük olsaydı, bütün xəttatlar və zamanımızda Quranın çap edildiyi mətbəə operatorları ən əfzəl insanlar olardı... Çünki bir gündə on minlərlə Quran çap edirlər...

Alim sanılan kimsələrin yeyib doymamağı fəzilət və böyük nemət saydığı bir toplumda, avamın bu cür şeyləri böyük üstünlük zənn etməsini qəribsəməmək lazımdır bəlkə də…

 

Muaviyənin Katibliyi İlahi, Yoxsa İctihadidir?

 

Muaviyənin vəhy katibi olduğunu iddia edən yalançıların bu iddiayla əlaqəli bir neçə seçimi ola bilər:

1. Bu seçim ilahi, vəhy əsaslıdır. Uca Allah bu məqama gətiriləcək insanları əminlik kimi dəyərlərə əsasən seçər. O insanlardan biri də Muaviyədir.

2. Bu seçim ictihadidir:

A ) Peyğəmbər bu məqama gətiriləcək insanları zahirən xüsusi mənəvi kriteriyalara görə seçər. Bu seçilmişlərdən biri də Muaviyədir.

B ) İnsanlar bu məqama xüsusi şəkildə deyil, sadəcə mücərrəd yazma bacarığına görə seçilirlər.

Gəlin bu ehtimallara sıra ilə nəzər salaq. Hər şeydən öncə, bu məqamın ilahi olduğu və ya Peyğəmbər tərəfindən xüsusi mənəvi dəyərlər əsasında seçildiyi haqqında müxaliflərin əlində heç bir dəlil mövcud deyil! Dəlillər bu ehtimalların tam əksini göstərir.

Peyğəmbərimizin bir deyil, bir çox vəhy katibi olmuşdur. Onlardan bəziləri Peyğəmbərin sağlığında İslamdan irtidad edəcək qədər çirkin günahlara bulaşdılar. Bu xainlərdən ən məşhuru Osmanın süd qardaşı olan Abdullah bin Sad bin Əbi Sərh Məkkə Fəthində yenidən məcbur qalaraq İslama girmişdir (sonrakı yaşamında da həqiqətdə islah olmadığı göstərmişdir). Peyğəmbərin “Kəbənin örtüyünə bürünmüş olaraq tutsanız belə öldürün” dediyi kimsədir. Qissəsi məşhurdur. Digəri isə Bənu Nəccar qəbiləsindəndir. İslamı qəbul etdikdən sonra Xristianlığa keçmiş və o şəkildə vəfat etmişdir. Dəfn edildiyi zaman torpağın onu dəfələrlə üzə çıxardığı rəvayət edilir. Digərinin ismi bəlli deyil. Bu nanəciblərin irtidadı ancaq özlərinə zərər verdi.

Hafiz İraqi "Əlfiyyətus Sirətin Nəbəviyyə" əsərində deyir:

 

وذكروا ثلاثة قد كتبوا ... وارتد كل منهم وانقلَبوا

إبن أبي سرْح ، مع ابن خطْل ... وآخر أبهم ، لم يسمَّ لي

ولم يعُدْ منهم إلى الدين سوى ... ابن أبي سرح ، وباقيهم غوى

 

“Üç katib zikr etdilər

Hər üçü də irtidad edib, küfrə dönmüşlər

İbn Əbi Sərh, İbn Xatl və ismi bilinməyən digəri

İbn Əbi Sərhdən başqa heç biri Dinə dönməmişdir

Digər ikisi sapıqlıqda qalmışdır”

 

Xülasə olaraq, vəhy katiblərindən ən az üçünün dindən döndüyü məşhur və sabitdir. Əgər bizlər bu məqama insanların Allah tərəfindən, ilahi seçimlə seçildiyini iddia etsək, bunun bir nəticəsi olaraq Allaha cəhalət nisbət etmiş olarıq. Çünki, bu halda sanki belə demiş oluruq: “Uca Allah qeybi bilmədiyi üçün, onların gələcəkdəki xəyanətlərindən xəbərsiz idi (Haşa)”. Beləcə vəhy katibliyi məqamının, Şiə firqəsindəki imamət məqamı misalı ilahi bir seçimlə əldə edilmədiyi sabit olar.

 

Əgər bu məqam ilahi deyilsə, o zaman qaçınılmaz olaraq ictihadidir. Bəs bu ictihad nədən ibarətdir? Peyğəmbər öz vəhy katiblərini sadəcə yazı qabiliyyətinə, yoxsa hansısa mənəvi xüsusiyyətlərinə, yaxud əminliklərinə görə seçərdi? Əgər bu məqama gəlmək üçün ölçü sadəcə yazı yaza bilməkdir desək, o zaman vəhy katibliyinin heç bir xüsusi fəziləti qalmaz. Əgər Peyğəmbərin onları xüsusi mənəvi dəyərlərinə görə seçdiyini desək, onun insanların qəlbini bilmədiyi məlum məsələdir. Bu səbəblə istər vəhy katibləri, istərsə də başqa mövzularda gözləmədiyi xəyanətlərlə qarşılaşmışdır.

Peyğəmbərin digər sahələrdə qarşılaşdığı xəyanətlərə gəlincə, Vəlid bin Uqbəni zəkat amiri olaraq göndərmiş, o da Peyğəmbərə xəyanət etmişdir. Bunun üzərinə uca Allah “Bir fasiq sizə xəbər gətirərsə...” ayəsini endirmiş, beləcə sonradan uydurulmuş “Səhabə Ədaləti” nəzəriyyəsinə qarşılıq, “Fasiq Sahabi” nəzəriyyəsini ortaya qoymuşdur.

“Səhabələrdən” Tuleyha Əl Əsədi Peyğəmbərin vəfatından sonra özünün peyğəmbərliyini elan etmişdir.

Qiyamət günü Peyğəmbərin “Səhabələrim” deyərək himayə etməyə çalışacağı kimsələrdən bir qisminin, “Onlar səndən sonra nələr etdilər…” deyilərək atəşə atılacağı məşhurdur.

Peyğəmbərimiz hicrətin dördüncü ilində onun yanına gəlib Müsəlman olduğunu deyən və müəllim istəyən kimsələrlə bərabər seçilmiş əshabından 70 nəfəri göndərmiş, xəyanət edilərək hamısı öldürülmüşdü. Hadisə "Maunə quyusu faciəsi" adıyla məşhurdur. Misalları çoxaltmaq mümkündür. Lakin, ağıl sahibinin məramı anlaması üçün bu qədəri yetərlidir.

 

Deməli bu məqama gətirilən kimsələrin Peyğəmbərin xüsusi dəyərlərə əsasən süzgəcdən keçirdiyi şəxslər olduğunu qəbul etsək də, verilən misallar səbəbilə bu cür ictihadi seçim hər zaman böyük risk mövcuddur. Ümumiyyətlə əgər Peyğəmbərin bu məqam üçün seçdiyi katiblərdən üçü dindən dönübsə, bu məqama seçilmək üçün hansı əminlikdən bəhs edilə bilər?

Bu məqama gəlmək üçün xüsusi bir əminliyə əslən də bir lüzum yox idi. Çünki, katibin yalan danışması halında, onun yalanını ifşa edəcək Peyğəmbər sağ idi. Seçilən katiblərin xəyanətləri də, bu məqama seçilmək üçün sadəcə yazı bacarığına baxıldığının digər təsdiqidir. Xüsusilə də ö dönəmdə yaza bilənlərin çox az, Bəlazurinin qeyd etdiyinə görə Məkkə və Mədinədə 33 nəfərdən ibarət olduğunu nəzərə alsaq.

Bu məqamın əslən bir əminliyə ehtiyacı olmadığı kimi, Peyğəmbərin zahiri seçimləri hər zaman özünü doğrultmazdı. Reallıqda baş verən hadisələr isə, qeyd etdiyimiz məqamların hər ikisini təsdiqləyir.

Xülasə olaraq: Vəhy katibləri nə ilahi seçimlə, nə də Peyğəmbər tərəfindən xüsusi mənəvi dəyərlərə görə seçilməyib. Bu iddianın heç bir nəqli və ya əqli dəlili yoxdur. Əksinə bunun üçün təməl kriteriya yazıb oxuya bilmə bacarığı idi. Xüsusilə Muaviyənin bu məqama sadəcə qəlbi İslama isindirilən atasının xahiş minnətiylə gətirildiyini isə, yuxarıda təqdim etdiyimiz hədislə isbatladıq. Bu səbəblə hansısa vəhy katibinin haqlı olaraq tənqid edilməsi, axmaqların iddia etdiyi kimi nə Allahın, nə də Rəsulunun tənqidi deyil. Xüsusilə də Muaviyə kimilərin tənqidi… Əksinə Allaha və Rəsuluna iftiradır.

“Aləmlərin Rəbbinin əmini”, “Allahın öz vəhyini əmanət etdiyi kimsə”, “Peyğəmbərin seçkini” və bənzəri titulları sadəcə avamı gurultuyla qorxutma, Peyğəmbər ailəsinin düşmənlərini Peyğəmbərin seçimi kölgəsində gizlətmə məqsədinə xidmət edir. Bəli! Çünki, avamın əksəriyyəti sadəcə səthi düşünməyi bacarır və bu cür gurultulu adlar onlara pxisolojik təsir göstərib, susdurmaq üçün yetərlidir.

 

Vəhy Katibliyi Nəyin Qalxanıdır?

 

Müxaliflərin vəhy katibliyi yalanını təsadüfən uydurmadığı aydın məsələdir. Məqsədləri Muaviyəni bu qalxan arxasında gizlədərək onu qorumaq, ona toxunulmazlıq statusu qazandırmaqdır. Lakin, burada müxaliflərdən bir dəqiqləşdirmə istəməliyik. Onların toxunulmazlıq əməliyyatı üçün iki ehtimal mövcuddur:

A ) Vəhy katibi olmaq insanı əslən qoruyur, onun günah etməsinə mane olur. Bu bir növ məsumiyyət qarantiyasıdır.

B ) Vəhy katibliyi insanı günahdan qorumur. Lakin, etdiyi günah və cinayətlərə görə məsuliyyət daşımaqdan azad edir.

 

İslam Şəriətində bu iki maddəni əsaslandıra biləcəyiniz hansısa dəlil mövcuddurmu? Birmənalı olaraq xeyr! Dinimizdə heç bir məqam nə sahibi günahdan qorumaz, nə də onu məsuliyyətdən azad etməz.

Əksinə Şəriət və reallıq bu ehtimallardan hər ikisinin batiliyyinə dəlalət edir. Yuxarıda təqdim etdiyimiz, vəhy katiblərinin dindən dönmə hadisələri qəti bir şəkildə göstərir ki, bu məqamda olanlar günahların ən çirkinindən qorunmayıb. İrtidaddan qorunmayan birinin digər günahlardan məsum olmasından söhbət gedə bilərmi?

Muaviyədən çox çox üstün məqamda olan kimsələrin daha sonra uca Allaha ciddi şəkildə xəyanət etdikləri Qurani Kərimdə də sabitdir. Məsələn uca Allah öz kitabında elm verib ucaltdığı, lakin daha sonra ona xəyanət edən kimsədən (Bəlamdan) bu şəkildə bəhs edir:

 

وَاتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ الَّذِي آتَيْناهُ آياتِنا فَانْسَلَخَ مِنْها فَأَتْبَعَهُ الشَّيْطانُ فَكانَ مِنَ الْغاوِينَ

 

“Onlara, ayələrimizi verdiyimiz, ancaq daha sonra onları tərk edən kimsənin xəbərini çatdır! Şeytan onu özünə tabe etdi və yolunu azanlardan oldu.” (Əl Araf: 7/175)

 

Diqqətinizi çəkim ki, sadəcə bəhs etmir, bu xəbəri bizlərə çatdırmasını xüsusi şəkildə vurğulayır! Allah tərəfindən ayələr verilərək uca məqama qaldırılmış kimsənin xəyanət etməsi mümkün olunca, elm və bənzəri həqiqi üstünlük kriteriyalarıyla əlaqəsi olmayan bir qarınqulunun xəyanət etməsi öncəliklə caiz və mümkündür!

 

Vəhy katibliyinin edilən günahlara görə məsuliyyət daşımağa mane olması ehtimalına gəlincə, bu tərz “fəzilətlər” nəinki insanı məsuliyyətdən azad etməz, əksinə məsuliyyətini qat qat artırar. Bu prinsip Şərən və Əqlən sabitdir.

Quranı yazan birinin onun hökmlərini tapdalaması və adi bir adamın bu hökmləri tapdalaması, bunlardan hansı daha çirkin və məsuliyyətlidir? Bir vəhy katibinin zinası və ya oğurluğu və ya bir cahilin bu əməlləri etməsimi, bunlardan hansı insanlar və Allah qatında daha çirkindir?

“Dayılıq” nəzəriyyəsi haqqındakı yazımızda da qeyd etdiyimiz kimi, uca Allah buyurur:

 

يَا نِساءَ النَّبِيِّ مَنْ يَأْتِ مِنْكُنَّ بِفاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ يُضاعَفْ لَهَا الْعَذابُ

 

“Ey Nəbinin xanımları! Əgər sizdən kim açıq bir çirkin əməl işləyərsə, əzabı ikiqat olar!” (Əl Əhzab: 33/30)

 

Məsuliyyət nemətlərlə düz mütənasibdir. Allahın nemət verərək məqamını yüksəltdiyi kimsənin Ona üsyan etməsi, digərlərinə nisbətdə daha çirkindir. Bir qayda olaraq Quranın əhkamını ayaq altına alanların içində ən böyük günahkar onu yazıb, hifz edənlər, daha yaxşı anlayanlardır! Məhz bu səbəblə uca Allah kitaba əhil olduğu halda əməl etməyənləri “kitab yüklü uzunqulaq” adlandırmışdır. Eyni qayda üzrə, yazdığı vəhyə uyğun yaşamayan bir vəhy katibi ən yaxşı halda “qələm və kağız yüklü uzunqulaqdır”…

Məsələyə müxaliflərin “qalxan nəzəriyyəsilə” yanaşsaq, Həccacın tənqidi daha böyük cinayət olmalıdır. Çünki Muaviyənin bir neçə ayə yazdığını təqdir etsək, Həccac Qurani Kərimi hərəkələyərək oxunuşdakı xətaların önünə keçmişdir. Bu isə, Quran üçün katiblikdən daha böyük bir xidmətdir. Lakin, eyni zamanda üzərinə hərəkə yazdığı elə bir hökm yoxdur ki, Həccac onu tapdalamasın! Bəlkə Həccaca da “Quran muşəkkili” titulu verərək, tökdüyü qanların üstünü bu titulla örtək?

Xülasə olaraq: İslam Şəriətinə görə bu cür fəzilətlər insanın etdiyi cinayətləri örtmək üçün deyildir. Hətta əksinə məsuliyyətinin daha da artıq olacağını, əzabının şiddətli olacağının göstəricisidir!

 

İkili Standart Örnəyi

 

Vəhy katibini tənqid sizə görə cinayət, fasiqlik və ya bidətdirsə, Muaviyənin cinayəti daha böyükdür. Çünki o, nəinki tənqid etmək, hətta Rəsulullahın ilk vəhy katiblərindən olan Əliylə və övladlarıyla haqsız yerə savaşmış, 90 illik facir rejimdə bu vəhy katibinin minbərlərdən lənətlənməsinin əsasını qoymuşdur. Vəhy katibi qısqanclığınız hardadır ey Yəhudilərin mirasçıları?...

Digər tərəfdən, vəhy katibləri çox olmuşdur. Eynilə möminlərin bir çox “dayısı” olduğu kimi... Maraqlıdır ki, bu xüsusiyyət niyə məhz Muaviyə haqqında xüsusi bir fəzilətə çevrilmişdir?

Muaviyə vəhy katibidir, fəzilət əhlidir deyənlərin bir çoxu ondan başqa bir vəhy katibinin adını da bilməzlər. Hətta katiblərin ən məşhuru Zeyd bin Sabiti tanımazlar. Əhli Beyti sevdiklərini iddia etdikləri halda onlardan heç kimi tanımadıqları kimi...

 

Son olaraq: Muaviyənin təqdir ediləcək bir tərəfi yoxdurmu? Var! Muaviyə insanlıq tarixində ən böyük işlərdən birini reallaşdırmış adamdır. Bu bacarığını etiraf etməliyik. Muaviyə imkansıza yaxın bir layihəni reallaşdırmış böyük dahilərdəndir…

Peyğəmbərin qurduğu sistemi vəfatından otuz – qırx il sonra çevrilişlə ələ keçirmiş və qurduğu “yedir ki, yeyə biləsən” adlandıra biləcəyimiz sistemlə Peyğəmbərinin ailəsini zəlil etdiyi Ümmətə özündən sonra əsrlərcə rəhmət oxutmağı bacarmış bir dahidir!

Elə bir sistem ki, içində mühəddisindən fəqihinə, müftisindən qazisinə hər kəsə yem var… “Pula qarşılıq Peyğəmbər nəvəsilə savaşmarıq” deyən qəbilə rəislərinin, pulu alaraq bu nəvələri yardımsız buraxdığı bir sistem. Eynilə günümüzdəki kimi… Sonradan gələnləri isə yemləməyə lüzum yoxdur. Çünki, onların “zehni yemini” öncəkilər öz kitablarında bol bol vermiş, hətta Quranın kökdən rədd etdiyi, bir “Səhabə Ədaləti” nəzəriyyəsi təsis etmişlər…

Muaviyə insanlıq tarixindəki ən böyük meqa layihələrdən birinin mühəndisidir. Nəvələrə babalarının qatilinə rəhmət oxudacaq bir sistemin. O, vəhy katibi olmasa da, bir dahi olduğunda şübhə yoxdur… Hətta insanları tanıma, onların xəyanət səviyyələrini bilmə və axmaqlıqlarına oynama xüsusunda Əlidən və bir çox böyük səhabədən daha əfzəl idi… Muaviyə üçün bundan başqa bir “fəzilət” tanımıram…