"Sürüşdürülmüş Lam"
Digər bir adı “başlanğıc lamı” olan bu hərfin belə bir isim alması cümlənin əvvəlinə gətirilən birinci təkid hərfi (إنَ) ilə görüşməkdən yayındırılması ilə əlaqələdir. Cümlənin əvvəlində (sədarətində) İki təkid hərfinin yanaşı işlənməsi yolverilməz olduğu üçün başlanğıc hərfi olan bu “lam” cümlənin əvəlindən sürüşdürülərək cümlənin sonuna tərəf çəkilmişdir. Bu sürüşdürmə iki cür ola bilər:
Birinci sürüşdürmə cümlənin önünə “innə” təkid ədatı gəlmədən öncə önündə işləndiyi cümlə üzüvünün önündə qalmaq şərti ilə olan sürüşdürülmə. Bu zaman, “başlanğıc lamı”-nın önündə olduğu cümlə üzvü ilə yanaşı işlənməsi davam etdiyi halda, yalnız yerindən sürüşdürülməsi ilə kifayətlənilir.
İkinci sürüşdürmə isə “lamın” cümlədəki sədarətini (cümlənin önündə gəlməsi xüsusiyyətini) itirməsi ilə yanaşı, həm də önündə işləndiyi cümlə üzvündən başqa bir cümlə üzvünün önünə sürüşdürülməsi.
Dilin şahidləri olaraq bilinən Quran ayələri, ərəb şeiri və zərbi məsəllər cümlənin önünə (إنَ) təkid hərfi gələrkən “ibtida lamı”-nın yalnız (إنَ təkid hərfinin özünün isimi elan etdiyi ) mübtədə, xəbər, xəbərin mübtədənın sifəti olmadığının isbatına xidmət edən ayırma əvəzliyinin (zamirul fasl) və xəbərin üzərində təsirini buraxdığı cümlə üzvlərinin başına sürüşdürüldüyünə şahidlik edir. Lakin yuxarıda sadalanan hər bir cümlə üzvünün önünə” lam”-ın sürüşdürülülməsi üçün müəyyən şərtlər vardır. “Ayırma zamiri” irabdan məhəlli olmadığı üçün (yəni cümlədə cümlənin bir üzvü olaraq yer almadığı üçün ) cümlə üzvü sayılmır. Gəlin sırası ilə “lamın” sadalanan cümlə üzvlərinin önünə sürüşdürülməsi üçün aranan şərtlərə nəzər salaq. Bir şeyi unutmaq olmaz ki, cümlənin mübtədasının önündə yer almış ibtida lamı kimi tərif olunan bu hərf cümlənin önünə təkid anlamı ifadə edən “innə” hərfinin gəlməsindən sonra önünə gəldiyi cümlənin iki əsas üzvündən biri sayılan mübtəda öz adını dəyişərək “innə”-nin ismi olaraq adlandırılır. Bunu nəzərə alaraq, artıq biz mübtədanı “innə”-nin ismi olaraq adlandıracayıq.
“Başlanğıc Lamı”-nın sürüşdürülərək “innə”-nin isminin önünə gəlməsi”.
Bunun üçün bir şərt vardır.“İnnə”-nin xəbəri zərf yaxud hərfi-cərr ilə məcrur olaraq gəlməlidir. Bir haşiyəyə çıxası olsaq, qeyd etməliyik ki, cümlədə xəbər rolunda tanınan zərf və hərfi-cərr ilə yiyəlik halda işlənmiş sözü, əslində, xəbər deyil, cümlə üzvü kimi xəbərin üzərində təsir buraxdığı zərflikdir. Lakin bəzi dilçilər bu məsələyə səthi yanaşmışlar. Xəbəri zərf və hərfi cərr ilə yiyəlik halda olan cümlədə mübtədanın xəbərdən geriləməsi (sonra gəlməsi) həm mümkün, həmdə vacib ola bilər. Əgər mübtəda marifə isim olarsa və ya nəkrə olduğu halda, digər bir kəlimə ilə vəsflik daşımazsa, mübtədanın xəbərdən geriləməsi mümkündür. Əgər mübtəda nəkrə olduğu halda, heç bir kəlimə tərəfindən vəsf olunmazsa, yaxud xəbərə aid olan bir zamir ona bitişərsə, bu zaman, mübtədanın xəbərdən geriləməsi vacibdir. Mübtədanın xəbərdən geriləməsi istər vacib formada olsun, istər mümkün formada, bu zaman, geriləmiş mübtədanın, digər bir ifadə ilə desək “innə”-nin isminin önünə” ibtida lamı”-nın sürüştürülərək gətirilməsi mümkündür.
Məsələn :
إنَ في المجلس لزيدا
“Həqiqətən, Zeyd məclisdədir”.
إنَ في المجلس لرجلا
“Həqiqətən, məclisdə bir kişi vardır”.
إنَ عند المجلس لرجلاَ عليمَا
“Həqiqətən, məclisdə çox elmli bir kişi vardır”.
إن عند المجلس لزيدا
“Həqiqətən, Zeyd məclisdədir”.
Bundan əlavə, “İnnə”-nin isminin önündə sürüşdürülmüş lamın işlənməsi üçün digər bir şərt də qoyulmuşdur. Bu zaman, önünə lam sürüşdürülmüş “innə”-nin ismi cümlənin xəbəri ilə xəbərin məmulunun arasında olmalıdır, bir şərtlə ki, xəbərin məmulu ya hərfi-cərr ilə məcrur olan məcrur isim olmalıdır, ya da zərf olmalıdır. Amma bu şərt ilk şərtin demək olar ki, təkrar olduğu üçün bəzi qrammatika kitablarında bu şərt yer almamışdır.
“Başlanğıc lamı”-nın sürüşdürülərək xəbərin önünə gətirilməsi”.
Bunun üçün beş şərt irəli sürülmüşdür.
- Xəbər mübtədadan sonra gəlməlidir.
- Xəbər təsdiqdə olmalıdır.
- Önündə şərt ədatı olmamalıdır.
- Keçmiş zamanda olmamalıdır.
- Əgər keçmiş zamanda olarsa, mütləq önündə قد ədatı işlənməlidir.
Məsələn:
إن ربك لسميع الدعاء
Həqiqətən, sənin Rəbbin duanı eşidəndir”.
إن ربك ليعلم
Həqiqətən, sənin Rəbbin bilir”.
إن نحن نحي الموتى
Həqiqətən, biz ölüləri dirildirik”.
Təqdim etdiyimiz nümunələrə diqqət ilə nəzər saldıqda beş şərtin heç birinin pozulmadığını görmüş oluruq.
“Başlanğıc lamı”-nın sürüşdürülərək xəbərin məmulunun önünə gətirilməsi”.
Xəbəri məmulu dedikdə xəbərin qrammatik yöndən təsirinə məruz qalmış ikinci dərəcəli cümlə üzvləri nəzərdə tutulur. Ənənəvi Ərəb dili qrammatikasında bu cür cümlə üzvlərinə “fədlə” deyilir. İkinci dərəcəli cümlə üzvləri ilə tamamlıq, zaman, məkan, tərzi hərəkət, səbəb, məqsəd zərfliyi, tamamlıq nəzərdə tutulur.
Xəbərin məmulunun önünə sürüştürülmüş lam hərfi üçün iki şərt aranır.
- Məmul “innə”-nin ismi ilə xəbəri arasında olmalıdır.
- Xəbər “lam”-sız gəlməsinə rəğmən, “lam” hərfini qəbul etməyə münasib olmalıdır. Xəbərin lamı qəbul etməyə münasib olması o deməkdir ki, ikinci bənddə göstərilən beş şərt ilə uyğunluq təşkil etsin.
Məsələn:
إن زيدا لعلى سليم قد سلم
“Həqiqətən, Zeyd Səlimə salam verdi”.
إن زيدا لكتابه قد أخذ
“Həqiqətən, Zeyd öz kitabını götürdü”.
“Başlanğıc lamı”-nın sürüşdürülərək ayırma zamirinin (fasl zamirinin) önünə gətirilməsi”.
Bunun üçün heç bir şərt aranmır.
Misal olaraq, Qurani-Kərimdən bu ayəni zikr edə bilərik.
إن هذا لهو القصص الحق
Növbəti yazıda dilçilərin mövzu barədə fikr ayrılıqlarını zikr edəcəyik.
