Bu mövzudakı ismarıc sayı: 14

[Muslih]

بسم الله الرحمن الرحيم

 

Müqəddimə

 

Düşünün... Rusca bilməyən bir adam deyir: Dünən Puşkinin “Kapitan Qızı” əsərini rusca oxudum. Çox dəyərli əsərdir...

Fransızca bilməyən digər biri deyir: Huqonun “Səfillər” əsərini Fransızca oxudum. Hələ də təsirindən çıxa bilmirəm...

Sizin bu şəxslərə münasibətiniz necə olardı? Ən yaxın vaxtda bir psixoloq müayinəsindən keçmələrini tövsiyə edərdinizmi?

Tələsməyin... Ərəbcə bilmədiyi halda bir ömür Qurani Kərimi orijinal dili olan Ərəbcədən sadəcə üzündən oxuyub, oradakı hikmətlərdən “faydalanan” milyonlarca insana şahiddir tariximiz və bugünümüz... böyük ehtimal ki, hətta gələcəyimiz...

Fransızca bilmədən Huqonu fransızcadan, rusca bilmədən Puşkini ruscadan oxuyub yararlanmanın məktəbləri, kursları var bizdə... Ümmətin maddi sərvətlərinin və enerjisinin böyük bir qismi məhz bu yolda xərclənir... İslama fayda verə biləcəyi halda bu kurslarda müqəvvaya çevrilən gənclər bizim, bu ümmətin gəncləridir, gələcəyidir…

Bütün ömrü boyu Quranı oxuyub, yaxud hafizəsində daşıyıb, mənasından xəbərdar olmamaqdan, onu anlamamaqdan, üzərində düşünməməkdən daha böyük bir rəzalət, daha betər bir məhrumiyyət ola bilərmi?!

Bizlər öz kiçik imkan və cəhdlərimizlə Quran ayı olan Ramazanda bu məsələyə toxunmaq, bu yaraya məlhəm olmaq üçün kiçik bir yazı hazırladıq.

Ağıl sahiblərinin ibrət alması üçün onu oxucularımıza təqdim edirik. Bəli! Məhz ağıl sahibləri. Çünki bu vəsfi daşımayanlar, nəinki bir bəşərin hətta Allahın kəlamından ibrət almazlar!

Uca Allahın yardımıyla tərtibli bir şəkildə öncə Quranı anlayaraq oxumanın önəmi, vacibliyi, onu anlamadan oxumağın çirkinliyinə dəlalət etdiyini düşündüyümüz bəzi ayə və hədisləri, bizdən öncə bu mövzuda fikir bildirənlərin bəzi sözlərini, ən sonda isə özümüzə aid bəzi mülahizələri qeyd edəcəyik. Müvəffəq edən yalnız uca Allahdır.

[Muslih]

Quranı Anlamanın Vacibliyi – Biz Bu Vacibin Harasındayıq?

 

Mübarək Ramazan ayı gəldi. Artıq qaçacaq bir yer yoxdur. Günlük rutinlərimizi, sosial şəbəkə üçün şəkil çəkdirməyi, başqalarına ödəməli olduğumuz layk borclarını, günü-gündən “sosiallaşan” həyatımızı ikinci plana almaq məcburiyyətindəyik.

Barı ildə bir dəfə, Allahın bizlərə şərəf verərək göndərdiyi və bəlkə də elektron şəkildə ensəydi üzərində “Oxunmamış 6236 Mesajınız Var” yazısıyla xəbərdar ediləcəyimiz Quranı oxumalıyıq...

Niyə? Çünki, bu Kitab uca Allahla aramızdakı ana yoldur. Yolun dayanacaqları isə bu tərtibdədir: Oxumaq - Anlamaq - Təfəkkür - Əməl - Allahın Rızası.

Lakin, bir çoxumuz bu dayanacaqların bəzisindən keçmədən, ilk dayanacaqdan birbaşa son dayanacağa varmaq istəyir... Bəzilərimiz isə ümumiyyətlə bu yola daxil olmadan Allaha varacağını sanır...

Ərəb olmayan bütün millətlər üçün bu dayanacaqlarla əlaqəli ciddi bir maneə var. Dil maneəsi...

 

Bu halda iki yoldan birini seçməliyik. Ya biz Qurana doğru gedəcəyik, ya Quran bizə doğru gələcək... Yəni ya biz Ərəb dilini öyrənib onu orijinal halından anlayaraq oxuyacağıq, yaxud da Quran bizim anladığımız dilə tərcümə ediləcək...

Birinci variantın geniş kütlə üçün real olmadığı yəqinki hər birimizə aydındır. Elə isə, uca Allahın bizlərə lütf etdiyi digər bir nemətdən, tərcümələrdən istifadə etməkdən başqa çarəmiz yoxdur... Uca Allahın kitabları hər zaman bir dildə gəlmiş, lakin ondan müxtəlif xalqlar tərcümə yoluyla istifadə etmişlər. 

Carullah Əz Zəməxşəri (467-538 h/1074-1143 m) “Əgər Quran bütün insanlığa göndərilibsə, niyə sadəcə ərəbcədir” məzmunlu etirazı cavablarkən deyir:

 

قلتُ : لا يخلُو إمّا أن ينزَّل بجميعِ الألسنةِ أو بواحدٍ منها ، فلا حاجةَ إلى نُزولِه بجميعِ الألسنةِ ، لأنَّ الترْجَمةَ تنُوب عن ذلك وتكفِي التطويل ، فبقَى أن يُنزَّل بلسانٍ واحدٍ ، فكان أولى الألسنةِ لسانَ قومِ الرسولِ

 

“(Cavab olaraq) Deyirəm: (Qurani Kərim) ya bütün dillərdə, ya da bu dillərin birilə endirilə bilər.

Bütün dillərdə endirilməsinə ehtiyac yoxdur. Çünki, tərcümə bunu əvəz edir və uzunçuluğa lüzum qalmır.

Geriyə bir dildə endirilmə variantı qalır. Bu dilin (göndərilən) Peyğəmbərin mənsub olduğu xalqın dili olması daha uyğundur.”

 

Qaynaq: Carullah Əz Zəməxşəri: Əl Kəşşaf: 3/362

Riyad: Məktəbətul Ubeykan: 1418/1998

 

Lakin bizlər bu iki normal variantın arasında özümüzə üçüncü bir yol tapa bilmişik. Nə Qurana doğru getmirik, nə də Quranın bizə doğru gəlişindən istifadə etmirik. Çox təəssüf ki, bu arafda qalma ümmətin bir xəstəliyinə çevrilib, xronikləşmişdir.

Quran bizi Allaha qovuşduran vasitə olaraq endirildiyi halda, bizlər onu anlamadığımız dildə oxuyaraq vasitəni məqsədə çevirmişik... Hətta bu işdə ciddi şəkildə təşkilatlanaraq vasitəni hədəfə çevirmənin məktəblərini qurmuşuq…

Eynilə mütəfəkkir Muhəmməd Ğazaliyə nisbət edilən bu mükəmməl təsbitdəki kimi: Dünyanın hər yerində insanlar bir şey öyrənmək üçün oxuyarlar. Müsəlmanlar isə, Quranı sadəcə oxumaq üçün öyrənərlər.

 

[Muslih]

Quranı Anlamağın Vacibliyinə Dəlalət Edən Ayələr

 

Qurani Kərimdə onun endirilişinin əsas məqsədindən bəhs edən, onun üzərində təfəkkür edib nəticələr çıxarmağın önəmini, vacibliyini vurğulayan bir çox ayə vardır… Bu ayələr eyni zamanda Quran üzərində təfəkkür etməyənləri, analitik təhlil aparmayanları qınamaqdadır.

Məqaləmizin həcmi gərəyi onlardan sadəcə bəzilərini qeyd edib, qısa şəkildə açıqlamaqla kifayətlənəcəyik. Mövzu barədə daha geniş məlumat əldə etmək istəyənlər müvafiq ayələrin təfsirlərinə müraciət edə bilərlər.

 

الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَتْلُونَهُ حَقَّ تِلَاوَتِهِ

 

“Kitab verdiyimiz kimsələr onu layiqincə oxuyarlar...” (Əl Bəqərə: 2/121)

 

Layiqincə sözünün məfhumu geniş olsa da, bu kəlimənin anlayaraq və düşünərək oxumağı əhatə etdiyində şübhə yoxdur! Müfəssirlərdən bəziləri bunu açıq şəkildə vurğulayıblar. Ərəb dilini bilmədən Quranın əslini oxuyan kimsənin onu anlaması, yəni haqqıyla oxuması mümkün deyil.

 

وَمِنْهُمْ أُمِّيُّونَ لا يَعْلَمُونَ الْكِتابَ إِلاَّ أَمانِيَّ

 

“Onlardan (Yəhudilərdən) ümmilər vardır ki, Kitabı ancaq “əməni” səviyyəsində bilərlər...” (Əl Bəqərə: 2/78)

 

Ayədəki “əməni” kəliməsi əksəriyyətin nəzərində qiraət mənasındadır. Bu açıqlamaya əsasən ayənin məzmunu belədir: Onlar Kitabı oxuyar və ya dinləyər, lakin mənasını layiqincə anlayıb üzərində düşünməzlər!

 

Xatırladım ki, Tövrat onlara öz dillərində oxunurdu. Əgər uca Allah onların bu əməlini, mənaların fərqinə varmamağa görə qınayırsa, ümumiyyətlə anlamadığı dildə Quran oxuyub, ondan heç bir şey anlamayan və üzərində düşünməyən kimsələrin bu ayədəki qınağa məruz qalması daha öncəliklidir. Təəssüf ki, bu ümmətin də Kitabdan nəsibi sadəcə quru oxumaqdır… Bir çox mövzuda olduğu kimi Yəhudiləri yalnız buraxmayıblar…

 

وَما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلاَّ بِلِسانِ قَوْمِهِ لِيُبَيِّنَ لَهُمْ

 

“Biz hər peyğəmbəri ancaq öz qövmünün diliylə göndərdik ki, onlara açıqlasın…” (İbrahim: 14/4)

 

Uca Allah bu ayədə hər qövmə öz elçisini anladıqları dildə göndərmə prinsipindən bəhs edir. Əgər insanlar anlamadıqları dildə oxuduqları kitablarla irşad olsaydılar o zaman hər xalqa öz dilində kitab endirməyin mənası qalmazdı.

Quranın digər xalqlar üçün hüccət olması Zəməxşərinin də vurğuladığı üzrə tərcümə vasitəsilədir. Elə isə, insanlar Quranı anladıqları dildə oxumalıdırlar. Beləcə Kitab onlara öz dillərində gəlmiş kimi olar və içindəkilər onlar üçün açıqlanmış olar. Eynilə ayədə buyurulduğu kimi. Əks halda Kitabın o insanlara çatdığını deyə bilmərik…

 

إِنَّا أَنْزَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ

 

“Biz onu ərəbcə bir Quran olaraq endirdik ki, bəlkə ağlınızı istifadə edəsiniz.” (Yusuf: 12/2)

 

Uca Allah bu ayədə xüsusi olaraq Ərəblərə xitab edir və ayənin mənası belədir: Anlayıb, ibrət alasınız deyə Kitabı bildiyiniz dildə endirdik. Elə isə, digər millətlərin də ağıllarını işlədib, ayələrdən ibrət almaları üçün Quranı anlamaları, bildikləri dildə oxumaları lazımdır!

 

أَفَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ

 

“Quran üzərində tədəbbür etmirlərmi?...” (Ən Nisa: 4/82)

 

أَفَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلى قُلُوبٍ أَقْفالُها

 

“Quranı tədəbbür etmirlərmi? Yoxsa qəlblərin üzərində qıfılları var?” (Muhəmməd: 47/24)

 

Uca Allah bu və bənzəri məzmunlu çoxsaylı ayələrdə Quranı tədəbbür etməyənləri qınamışdır. Ayədəki tədəbbür kəliməsinin dilimizdəki qarşılığı - dərin bir şəkildə analitik düşünməkdir. Quranı oxuyub onun mənasını ümumiyyətlə anlamayan birinin Quran üzərində analitik düşünməsi mümkündürmü? Elə isə, bu qınaq anlamadığı dildə Quran oxuyan hər kəsə şamildir. Bizim də qəlblərimiz qıfıllıdır… Ancaq bu qıfılları vuran içimizdəki din inhisarçılarıdır…

 

الر كِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَيْكَ لِتُخْرِجَ النَّاسَ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِ رَبِّهِمْ إِلى صِراطِ الْعَزِيزِ الْحَمِيدِ

 

“Əlif. Lam. Ra. (Bu) Rəbblərinin iznilə insanları zülmətlərdən nura, Əziz və Həmid olanın yoluna çıxarman üçün sənə endirdiyimiz bir kitabdır.” (İbrahim: 14/1)

 

Quranda bu məzmunlu onlarca ayə mövcuddur. Mənası anlaşılmayan bir kitab insanları zülmətlərdən nura çıxara bilərmi? Elə isə Allahın yoluna çıxaran bu Kitabın mənasını anlamaq bu yolun yolçularına vacibdir! Əks halda nura çıxmaları mümkün deyil!

 

وَقُرْآناً فَرَقْناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَى النَّاسِ عَلى مُكْثٍ

 

“Onu insanlara aramla (uzun müddət ərzində) oxuyasan deyə, qisimlərə ayrılmış Quran olaraq (endirdik)...” (Əl İsra: 17/106)

 

Quranın insanlara uzun müddətdə oxunmasının hədəfi - müfəssirlərin də qeyd etdiyi kimi - onun həzm edilərək, mənalarının idrak ediləcəyi bir şəkildə oxunmasıdır. Ərəbcə bilmədiyi halda Quranı üzündən oxuyan kimsə bu hədəfə əsla çata bilməz və beləcə qeyd etdiyimiz hikmət reallaşmış olmaz.

 

وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا

 

“... Quranı tərtil et - aramla oxu.” (Əl Muzəmmil: 73/4)

 

Bu ayə Peyğəmbərə - Quranın endiyi şəxsə onu aramla oxumasını əmr edir. Bu əmrin hədəfi müfəssirlərin də qeyd etdiyi üzrə oxunan ayələr üzərində düşünməni təmin etməkdir. İnsan mənasını anlamadığı bir şeyin üzərində düşünə bilərmi? Elə isə… cavabı özünüz də bilirsiniz…

 

وَقَالَ الرَّسُولُ يَا رَبِّ إِنَّ قَوْمِي اتَّخَذُوا هَذَا الْقُرْآنَ مَهْجُورًا

 

“(Qiyamət günü) Peyğəmbər deyəcək: Ey Rəbbim! Qövmüm bu Quranı məhcur etdi.” (Əl Furqan: 25/30)

 

Ayədəki həcr etmək ifadəsi tərk etmək, düşünmədiyi üçün faydalanmamaq, üz çevirmək mənasındadır. Quran, üzərində düşünülsün deyə endirilmişdir! İnsanın anlamadığı bir dildə oxuyaraq düşünməsi qeyri-mümkündür. Elə isə, bu ayədə Quranı ərəb dilini bilmədən oxuyub, mənasını anlamayanlar üçün də pay vardır. Peyğəmbərin Allaha Quranla əlaqəli şikayəti qismən də olsa onlar üçün də keçərlidir.

 

مَثَلُ الَّذِينَ حُمِّلُواْ التَّوْرَاةَ ثُمَّ لَمْ يَحْمِلُوهَا كَمَثَلِ الْحِمَارِ يَحْمِلُ أَسْفَاراً

 

“Tövratı yüklənib sonra onu (layiqincə) daşımayanların misalı, kitablar daşıyan uzunqulağın misalıdır...” (Əl Cumə: 62/5)

 

Aşağıda təqdim edəcəyimiz üzrə, bəzi alimlər Quranı oxuyub layiqincə anlamayan kimsələrin bu ayədən payı olduğunu, ayədə qınananlara bənzədiyini demişlər. Oxuyub əməl etməyən qınanırsa, oxuyub ümumiyyətlə anlamağa çalışmayanın qınanması da yerində olar.

Quranı anlamadan oxuyan bir kimsənin ondakı hikmətlərdən faydalanmadığını nəzərə alsaq, yükləndiyi şeydən yararlanmamaq baxımından Yəhudilərlə bir ortaqlığın olduğu aşkardır. Hər iki qrupdakılar daşıdığından yararlanmayan kimsələrdir.

 

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ

 

“Ey iman edənlər! Sərxoşkən nə dediyinizi anlayana qədər namaza yaxınlaşmayın...” (Ən Nisa: 4/43)

 

Uca Allah sərxoşun nə dediyini bilənə qədər namazı ertələməsini istəmişdir... Çünki, Allahın tələbi “zahiri planın” yerinə yetirilməsi deyil... Quranı Ərəbcə oxuyub anlamayanlar bu baxımdan sərxoşdan daha pis haldadırlar. Çünki sərxoş öz dediyini tam olmasa da qismən anlayır... Dili bilməyənlər isə bu anlayışdan mütləq şəkildə məhrumdurlar. Sizcə Allah nə dediyini bilməyənin günlük fərz olan namazı qılmasını qadağan etdiyi halda, belə birinin Quran oxumasını əmr edər və ya istəyərmi?

 

وَلَوْ جَعَلْنَاهُ قُرْآنًا أَعْجَمِيًّا لَقَالُوا لَوْلَا فُصِّلَتْ آيَاتُهُ

 

“Əgər biz Quranı əcəmi (ərəbcə olmayan bir) dildə etsəydik, onlar belə deyərdi: Məgər bunun ayələri geniş bir şəkildə açıqlanmalı deyildimi?...” (Fussilət: 41/44)

 

Uca Allah bu ayədə Ərəb müşriklərinin anlamadıqları bir dildə endiriləcək kitaba xəyali etirazından bəhs edir. Lakin, bir çox etirazlarını haqsız saydığı halda, onların bu etirazda haqsız olduqlarını demir. Əksinə Öz Kitabını məhz onların anladığı dildə endirərək etiraza yer buraxmır.

Elə isə, bu etiraz başqa millətlər tərəfindən də irəli sürülə bilər və bu problemi ortadan qaldırmanın yolu Quranın anlaşılması üçün başqa dillərə tərcümə edilməsi və insanların bu Kitabı anladıqları dildə oxumalarıdır.

Maraqlıdır ki, müşrikləri zahirən də olsa narahat edəcəyi düşünülən bu problem, biz müsəlmanları heç narahat etmir. Oxuduğumuz Kitabın bilmədiyimiz bir dildə olması bizləri düşündürmür...

Müşriklərin rahatlıqla anlayacağı şeyləri müsəlmanlara izah etmək üçün məqalə yazmaq, müzakirə aparmaq məcburiyyətində qalmanın utancını yaşayaraq yazıram bu sətirləri…

 

Qurani Kərimi diqqətlə oxusanız bu ayələrlə eyni məzmunlu başqa bir çox ayələrin də fərqinə vararsanız. Quranı anlamanın vacibliyi haqqında təqdim etdiyim bu ayələrin iddiaya dəlalət səviyyələri müxtəlifdir.

Lakin, bütün bu ayələrin toplamı Qurani Kərimin mənasını anlamanın, ayələr üzərində düşünmənin vacibliyinə, Quranı mənasını anlamadan oxumağın bu yöndən qınanacaq bir davranış olduğuna dəlalət edir.

[Muslih]

"Ən Xeyirliniz Quranı Öyrənib Öyrədəninizdir" Hədisinin Təhlili

 

Quranı anlamanın vacibliyinə dair yuxarıda təqdim etdiyimiz ayələr yetərincə açıqdır. Lakin, bu barədəki hədislərdən bəziləri - xüsusilə içlərində məşhur olan iki hədis - geniş təhlilə möhtacdır və çox vaxt yanlış anlaşılır.

Bu səbəblə mövzu barədə hədisləri bir yerə toplayaraq, kompleks bir yanaşma ilə məsələni Sünnət işığında da incələmək istədik. Hədislərin bu bütüncül metodla incələnməsi, onların bir-birini açıqlamasını və yanlış anlaşılmanın minimuma endirilməsini təmin edir.

Beləcə öncə yanlış anlaşıldığını düşündüyümüz hədisləri təqdim edəcək, ardından onların mənalarını anlamağa kömək edən digər hədislərə yer verəcəyik.

 

Bu hədislərdən ilki dillərdə məşhurdur. Muhəmməd bin İsmail Əl Buxari (194-256 h/810-870 h) öz Səhihində nəql edir:

 

خَيْرُكُمْ مَنْ تَعَلَّمَ القُرْآنَ وَعَلَّمَهُ

 

“5027: ... Sizin ən xeyirliniz Quranı öyrənən və öyrədən kimsədir.”

 

Qaynaq: Muhəmməd Əl Buxari: Əs Səhih: 6/192

Daru Tavqin Nəca: 1422

 

Bu hədis Quranı öyrənmənin və öyrətmənin ən gözəl davranışlardan olduğunu vurğulayır və bu işə təşviq edir. Kitabların ən xeyirlisini öyrənən və öyrədənin ən xeyirli olduğunda şübhə ola bilərmi?

Quranı öyrənmək və öyrətmək Allahın bizdən tələbidir! Lakin, bu tələbin yerinə yetirilməsi üçün mahiyyətinin anlaşılması vacibdir. Əks halda ümumiyyətlə Allahın heç bir tələbinin reallaşdırılması mümkün olmaz.

Əgər tələb edilən şeyin mahiyyəti yanlış anlaşılarsa, o tələbi yerinə yetirdiyimizi zənn edərkən, əslində yerinə yetirməmiş olarıq!

Bizlər Quranı öyrənmək və öyrətmək haqqındakı əmrin mahiyyətini doğru anlayırıqmı? Məncə xeyr! Çünki, İslam aləminin bir çox yerində Quranı öyrənmək və öyrətmək dedikdə nəyə görəsə sadəcə onu üzündən oxumağı, hecalamağı öyrənmək və öyrətmək anlaşılır...

Halbuki, Quranı öyrənmək, həm üzündən oxumağı, həm anlamağı, hətta bəlkə də onun üzərində dərin düşünərək məqsədlərini ortaya çıxarmağı əhatə edir.

İngilis əlifbasının hərflərini oxumağı və tələffüzünü bilən, lakin deyiləni anlamayan kimsə bu dili öyrənənlərdən və ya öyrədənlərdən sayıla bilərmi? Sizlər uşağınızı belə birinin yanına İngilis dili müəllimi adıyla göndərərsinizmi? Quranı öyrətmək də eyni şəkildə saydığımız elementləri əhatə etməkdir. Quranı öyrənən və öyrədən məhz bütün bunları cəm edəndir!

Ərəb dilini bilənlərin Quranın mənalarına toxunmadan, onu sadəcə üzündən oxuması Quranı öyrənmək və öyrətmək sayılmırsa, bu dili bilmədən hərflərin rəsmlərini oxuyan kimsə bu sinfə daxil ola bilərmi? Əksinə belə birisi Qurandan, onun endirilişinin əsas məqsədi olan ayələr üzərində tədəbbürdən uzaq qalmış kimsədir. Qurandan uzaq qaldığı üçün də, müsəlmanların ən xeyirlisi yox, ən şərlisi olub-olmadığı müzakirə edilməlidir!

 

Əhməd İbn Teymiyyə (661-728 h/ 1263-1328 m) bu hədis haqqında danışarkən Quranı öyrənib-öyrətməyin mahiyyətini izah edərək deyir:

 

ولهذا دخَل في معنى قولِه «خيرُكم مَن تعلَّم القرآنَ وعلَّمه» تعليمُ حُروفِه ومعانِيه جميعاً ، بل تعلُّم معانيه هو المقصود الأوَّلُ بتعليمِ حروفِه ، وذلك هو الذي يَزيد الإيمانَ

 

“Bu səbəblə “Sizin ən xeyirliniz Quranı öyrənən və öyrədəndir” hədisinin əhatəsinə həm onun hərflərinin (qiraətinin), həm də mənasının təlimi daxildir. Hətta Quranın mənasının öyrənilməsi hərflərinin təlimindən daha öncəlikli bir məqsəddir. İmanı artıran da məhz budur!”

 

Qaynaq: Əhməd İbn Teymiyyə: Əl Fətava Əl Kubra: 4/423

Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə: 1408/1987

 

İbn Teymiyyə başqa sözlə belə deyir: Bəli! Quranı öyrənən və öyrədən ən xeyirlimizdir. Lakin, Quranı öyrənmək və öyrətmək nədir onun hərflərini hecalamaq deyil!

Onun təsbitinə görə Quranı öyrənmək və öyrətməyin mahiyyəti - əsas rüknü: Onun mənalarını anlamaq və anlatmaqdır!

Quranı bilmədiyi dildə oxuyanların bu mənaları anlamaları və dolayısıyla Quran öyrənən və öyrədənlərdən sayılmaları mümkündürmü?

 

Mahmud Xattab Əs Subki (1352-1274 h/1857-1933 m) bu hədisin şərhində Quranı öyrənmək və öyrətməyin mahiyyətini izah edərək deyir:

 

أي أفْضلُكم مَن حفِظ القرآنَ وتدبَّر مَعانيه فأحلَّ حلالَه وحرَّم حرامَه

 

“Yəni: Sizin ən fəzilətliniz Quranı hifz edib, onun mənaları üzərində tədəbbür edən , (həyatında) halalını halal, haramını haram biləndir.”

 

Qaynaq: Mahmud Əs Subki: Əl Mənhəlul Azb: 8/97

Qahirə: 1351

 

Əgər Quranı öyrənən kimsə məhz onun mənaları üzərində təfəkkür və tədəbbür edən, Quranla yaşayan kimsədirsə, o zaman Quranı anlamadığı dildə oxuyanın, oxuduğunu anlamayanın bu kateqoriyaya daxil olması mümkündürmü?

 

İbn Həcər Əl Asqalani (773-852 h/1372-1449 m) müzakirə etdiyimiz hədisin şərhində deyir:

 

فإنْ قيلَ فيلزَم على هذا أن يكونَ المُقرئ أفْضلَ مِن الفقيه ، قُلنا : لا ، لأنَّ المُخاطَبين بذلك كانوا فقهاءَ النفوسِ ، لأنهم كانوا أهلَ اللسان فكانوا يَدرُون معاني القرآنِ بالسَّليقةِ أكثرَ مما يَدرِيها مَن بعدَهم بالاكتسابِ ، فكان الفقهُ لهمْ سجِيَّةً ، فمَن كان في مثلِ شأنِهم شارَكهم في ذلك ، لا مَن كان قارئا أو مُقرئا محْضاً لا يفهَم شيئا مِن معاني ما يَقرَؤه أو يُقرِئه

 

“Əgər “bu hədisə əsasən Quran oxudanın fəqihdən üstün olması lazım gələr” deyilərsə belə cavab verərik: Xeyr lazım gəlməz! Çünki, bu hədisin xitab etdiyi kimsələr elə nəfslərin fəqihləri idilər. Belə ki, onlar (Quranın endiyi) dili bilirdilər və Quranın mənasını - (milli) təbiətləri gərəyi - onlardan sonra gəlib bunu (sonradan öyrənərək) qazanma yoluyla anlayanlardan daha yaxşı anlayırdılar. Fiqh onların səciyyəvi bir xüsusiyyəti idi.

Kim (mənaları anlama xüsusunda) onlar kimidirsə, bu mövzuda onlara ortaq olar! Yoxsa, Quranı mücərrəd oxuyan və ya oxudan, lakin oxuduğu və ya oxutduğunun mənasından heç bir şey anlamayan kimsələr deyil!”

 

Qaynaq: İbn Həcər Əl Asqalani: Fəthul Bari: 9/76

Beyrut: Darul Məarifə: 1379

 

İbn Həcər bu sözlərin Ərəblərə xitabla deyildiyini xatırladaraq, hədisdəki üstünlüyün də Quranı məhz onlar kimi anlayanlara aid olduğunu, həmçinin mücərrəd qiraət əhlinin bu hədisdən bir pay almayacağını açıq şəkildə vurğulayır!

Quranı sadəcə üzündən oxumağı öyrənən və öyrədən kimsə Quranı deyil, sadəcə onun hecalanmasını, üzündən oxunmasını öyrənən və öyrədən kimsədir! Onun Quran əhliylə sinif ortaqlığından bəhs edilə bilərmi? Belə birinin oxuduğu Qurandır. Lakin o, Quran oxumur...
 

Əgər bizlər bu hədisdə qeyd edilən Quranı öyrənənlər sinfindən sayılmaq istəyiriksə özümüzü hərflərin rəsmilə aldatmadan Quranla ciddi şəkildə məşğul olmalı, onu anlayaraq oxumalı, ayələri üzərində analitik düşünməli, oradakı qissələrdən ibrətlər çıxarmalı, bunun üçün bizdən öncə bu sahəyə əmək verən, quraq yerlərə su kanalları çəkmiş azsaylı insanların əsərlərindən istifadə etməliyik.

Quranı öyrədənlər sinfindən sayılmaq üçün Quran sahəsində, onun mənalarının anlaşılması üçün bir çalışmamız, məqalə və əsərimiz olmalıdır. Məhz quraq torpaqlara su aparan bir çalışma! Yoxsa bizdən öncə yaşayanlardan əksəriyyətinin etdiyi kimi başqalarının əməyini kopyalayaraq öz adımıza çıxma və quru təkrarçılıq deyil!

[Usuli]

"Quranın Hər Hərfinə On Savab" Hədisinin Təhlili

Bu barədə yanlış anlaşılan ikinci hədis də eyni şəkildə xalq arasında məşhurdur. Əbu İsa Ət Tirmizi (209-279 h/824-892 m) "Əl Camiul Kəbir" əsərində nəql edir:

 

عبد الله بن مسعودٍ ، يقول : قال رسولُ الله : مَن قرَأ حرْفاً مِن كتابِ الله فله به حسنةٌ ، والحسنةُ بعَشْرِ أمثالِها ، لا أقول الم حرفٌ ، ولكن ألفٌ حرفٌ ولامٌ حرفٌ وميمٌ حرفٌ

 

“2910: ... Abdullah bin Məsuddan: Rəsulullah belə buyurdu: Kim Allahın Kitabından bir hərf oxuyarsa bu səbəblə ona bir savab var. Hər savaba da on misliylə qarşılıq verilər. Mən “əlif, lam, mim” bir hərfdir demirəm. Lakin, əlif bir hərfdir, lam bir hərfdir, mim bir hərfdir deyirəm”

 

Qaynaq: Əbu İsa Ət Tirmizi: Əl Camiul Kəbir: 5/25

Darul Ğarbil İslami: 1416/1996

 

Quranın hərflərilə məşğul olub, mənasından qafil qalmaqla cəzalandırılmış kimsələrin ən çox sarıldığı və özləri üçün sarsılmaz dəlil sandıqları hədis məhz budur.

Lakin, hədisin mənası müzakirəyə və fərqli mənalara açıqdır. Savab məhz mücərrəd oxumağa, yoxsa oxumanın vasitə olduğu anlamağa görə verilir? Doğrusu hədis hər iki ehtimalı da daşıyır. Gəlin bu ehtimalların hər ikisinə nəzər salaq.

İlk variant olaraq - mənasını anlasın və ya anlamasın - Quranı mücərrəd oxuyanın savab qazandığını düşünək. Uca Allahın öz Kitabını bu cür şərəfləndirməsi mümkündür.

Lakin, bundan sonra ortaya növbəti sual çıxır: Quranı üzərində düşünmədən mücərrəd oxumaq və mənaları üzərində düşünmək… bunlardan hansı üstündür? Bizi Allaha daha çox hansı yaxınlaşdırar?

 

Əbu Bəkr Əl Acurri (v. 360 h/970 m) Quran əhlinin ədəbləri barədə yazdığı bir risalədə bu suala cavab olaraq belə deyir:

 

والقليلُ مِن الدرْسِ للقرآن مع الفكْرِ فيه وتدبُّرِه أحبُّ إليَّ مِن قراءةِ الكثيرِ مِن القرآنِ بغير تدبُّرٍ ، ولا تفكُّرٍ فيه ، وظاهرُ القرآنِ يدُلُّ على ذلك ، والسنةُ وقولُ أئمَّةِ المسلمِين

 

“Quranı az, lakin təfəkkür və tədəbbürlə öyrənmək (oxumaq), mənim üçün çox, ancaq tədəbbür və təfəkkür etmədən oxumaqdan daha sevimlidir!

Quranın zahiri, Sünnət və müsəlmanların imamlarının fikirləri buna dəlalət edir.”

 

Qaynaq: Əbu Bəkr Əl Acurri: Əxlaqu Əhlil Quran: 169

Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə: 1424/2003

 

Şəmsuddin İbnul Cəzəri (751-833 h/1350-1429 m) Quran elmlərilə bağlı yazdığı bir əsərində bu barədə deyir:

 

وقدْ اختُلِف في الأفْضلِ هل الترتيلُ وقلةُ القرَاءة ، أو السُّرْعةُ مع كثْرةِ القرَاءةِ ؟ فذهَب بعضُهم إلى أنَّ كثْرةَ القراءةِ أفضلُ ، واحتجُّوا بحديثِ ابن مسعودٍ : قال رسول الله - صلى الله عليه وسلم - : مَن قرَأ حرْفًا مِن كتابِ اللهِ فله حسنةٌ ، والحسنةُ بعشْرِ أمْثالِها الحديث

روَاه الترْمذي وصحَّحه ورواه غيرُه : كلُّ حرفٍ عشرُ حسناتٍ ، ولأنَّ عثمانَ - رضي الله عنه - قرَأه في ركعةٍ ، وذكَروا آثاراً عن كثيرٍ مِن السلَف في كثرةِ القراءةِ ، والصحيحُ بل الصوابُ ما عليه معظَمُ السلفِ والخلفِ ، وهو أن الترتيلَ والتدبُّرَ مع قلةِ القراءةِ أفضلُ مِن السُّرْعةِ مع كثرتِها ; لأنَّ المقصودَ من القرآنِ فهْمُه والتفقُّه فيه والعملُ به ، وتلاوتُه وحفظُه وسيلةٌ إلى مَعانيه

 

“Aramla (tərtillə) az oxumaq, yoxsa sürətlə çox oxumaq… Bunlardan hansının daha üstün olduğu haqda ixtilaf edilmişdir.

Bəziləri (sürətli) çox oxunuşu daha üstün saymışlar. Öz görüşlərinə İbn Məsudun rəvayət etdiyi bu hədisi dəlil gətirmişlər: “Peyğəmbər belə buyurdu: “Kim Allahın Kitabından bir hərf oxuyarsa ona bir savab var. Hər savaba on misliylə qarşılıq verilər.”

Bu hədisi Tirmizi rəvayət edib, səhih saymışdır. Başqaları da bu hədisi belə rəvayət etmişlər: “Hər hərf on savabdır.”

Digər dəlilləri Osmanın Quranı bir rükətdə oxumasıdır. Həmçinin Sələfdən olan bir çox kimsədən (sürətlə) çox qiraət etdiklərinə dair xəbərlər nəql edirlər.

Lakin, səhih, sələf və xələfin böyük əksəriyyətinin üzərində olduğu görüş bu şəkildədir: Aramla tədəbbür edərək az oxumaq, sürətlə çox oxumaqdan daha üstündür. Çünki, Quran oxumaqdakı məqsəd onu fəhm etmək, üzərində dərin düşünmək və əməl etməkdir. Quranın tilavəti və hifz edilməsi isə, sadəcə onun mənalarına vəsilədir/alətdir.”

 

Qaynaq: Şəmsuddin İbnul Cəzəri: Ən Nəşr fil Qiraətil Aşr: 1/209

Əl Mətbəatul Ticəriyyətul Kubra

 

Alimlərin böyük əksəriyyətinin görüşünə görə Quranın mənaları üzərində duraraq - tərtillə oxumaq, onun mənasını anlayıb, üzərində durmadan sürətli oxumaqdan daha əfzəl bir əməldir. Diqqət edin, onu anlamadan oxumaqdan deyil! Bu hədisdə xitab edilənlər Ərəb olub, Quranı anlayırdılar. Yəni, qeyd edilən hər iki halda da qari oxuduğunu anlayır. Fərq sadəcə mənalara dalmaqdadır.

Əgər Quranın mənaları üzərində durmaq, onu anlayaraq sadəcə sürətlə oxumaqdan daha üstün bir əməldirsə, o zaman bu əməlin Qurandan heç bir şey anlamadan oxunmasından qat-qat üstünlüyündə şübhə yoxdur! Elə isə, müsəlmanın daha əfzəl olanla məşğul olması lazımdır!

 

İkinci ehtimal isə, oxumağın sadəcə alət olduğu və savabın qiraət yox, təfəkkür səbəbilə verildiyidir. Əsl məqsəd mənalar və onlar üzərində düşünməkdir. Eynilə cihad üçün at bəsləyən kimsənin ata xidmət üçün deyil, bu atlarla müsəlmanların gücünə güc qatdığı üçün mükafat alması kimi…

Bu ehtimala əsasən savab sadəcə Quranı anlayaraq oxuyana aid ola bilər. Quranın bir çox ayəsinin zahiriylə yanaşı, bu ehtimalı dolayısıyla müəyyən qədər dəstəkləyən bəzi hədislər də mövcuddur.

Bu hədislər Quranın qısa zamanda xətm edilməsini qadağan edir. Əgər savab sadəcə Quranın mücərrəd oxunması səbəbilə verilsəydi, Peyğəmbər insanlara bunu qadağan etməz, savab qazanma imkanlarını məhdudlaşdırmazdı. Lakin, bu qadağanın sadəcə daha əfzəl olana təşviq üçün olması ehtimalı, hədislərin dediyimiz mənaya dəlalət gücünü zəiflətsə də, bir alternativ olaraq ortadan qaldırmır!

 

Quranın qısa müddətdə oxunmasını qadağan edən bir çox hədis vardır. Onlardan sadəcə bəzilərinə nəzər salaq. Əbu Davud (202-275 h/817-889 m) öz Sünənində səhih sənədlə rəvayət edir:

 

عن عبدِ اللهِ بن عمرٍو ، أن النبي صلى الله عليه وسلم قال له : اقرَأْ القرآنَ في شهْرٍ ، قال : إني أجِد قوَّةً ، قال : اقرَأ في عشْرينَ ، قال : إني أجِد قوةً ، قال : اقرَأ في خمْسَ عشرةَ ، قال : إني أجِد قوةً ، قال : اقرَأ في عشرٍ ، قال : إني أجِد قوةً ، قال : اقرَأ في سَبْعٍ ، ولا تَزِيدَنَّ على ذلك

 

“1388: Abdullah bin Amrdan: Peyğəmbər ona belə buyurdu: Quranı bir aya oxu. Abdullah dedi: (Daha tez oxumağa) gücüm çatar.

Peyğəmbər belə buyurdu: O zaman iyirmi günə oxu. Abdullah dedi: (Daha tez oxumağa) gücüm çatar.

Peyğəmbər belə buyurdu: O zaman on beş günə oxu. Abdullah dedi: (Daha tez oxumağa) gücüm çatar.

Peyğəmbər belə buyurdu: O zaman on günə oxu. Abdullah dedi: (Daha tez oxumağa) gücüm çatar.

Peyğəmbər belə buyurdu: O zaman yeddi günə oxu və bu həddi aşma!”

 

Qaynaq: Əbu Davud: Sunən Əbi Davud: 2/54

Beyrut: Əl Məktəbətul Asriyyə

 

İbn Macə (209-273 h/824-887 m) öz Sünənində səhih sənədlə rəvayət edir:

 

عن عبدِ الله بن عمرٍو ، أن رسولَ الله صلى الله عليه وسلم قال : لمْ يفقَهْ مَن قرَأ القرآنَ في أقلَّ مِن ثلاثٍ

 

“1347: Abdullah bin Amrdan: Peyğəmbər belə buyurdu: Quranı üç gündən tez oxuyan (xətm edən) onu anlamaz.”

 

Qaynaq: İbn Macə: Əs Sunən: 1/428

Daru İhyail Kutubil Arabiyyə

 

Zirk etdiyimiz bu iki hədis, Quran oxumaqdakı əsas məqsədin onu anlamaq olduğunu açıq şəkildə ifadə edir. İkinci hədisdə qoyulan qadağanın səbəbi açıq şəkildə qeyd edilir: Quranı üç gündən tez xətm edən onu anlamaz!  

Elə isə, dil əngəli səbəbilə ondan ümumiyyətlə heçnə anlamayanların halı nədir? Bu qadağanın onlara aidiyyatı daha güclü deyilmi? Bu hədislər onlara Quranı öz dillərində oxuma təşviqi olaraq yetərli olmazmı?

 

Digər bir hədisdə Quranı sadəcə onun mənalarıyla əlaqə qura bildiyimiz əsnada oxumaq əmr edilir. Muhəmməd bin İsmail Əl Buxari (194-256 h/810-870 h) öz Səhihində nəql edir:

 

اقْرَءُوا الْقُرْآنَ مَا ائْتَلَفَتْ قُلُوبُكُمْ ، فَإِذَا اخْتَلَفْتُمْ فَقُومُوا عَنْهُ

 

“5060: Qəlbləriniz bir olduğu müddətcə Quran oxuyun. Qəlbləriniz ayrıldıqda oxumayın!”

 

Qaynaq: Muhəmməd Əl Buxari: Əs Səhih: 6/198

Daru Tavqin Nəca: 1422

 

Bəzi şərhçilərin fikrincə burada qəlblərin Quranla bir olması və ayrılması, zehnin onun mənaları üzərində tədəbbürü və onun tərkidir. Yəni hədisin mənası bu şəkildədir: Quranın mənaları üzərində düşünə bildiyiniz müddətdə onu oxuyun! Fikriniz dağılıb, düşünməyə gücünüz çatmadıqda onu oxumağı tərk edin.

Fikri dağınıq olsa da, olmasa da Quranı başqa dildə oxuduğu üçün ondan heç bir şey anlamayanın bu davranışı tərk edərək, Quranı anladığı dildə oxuması bu hədisin məzmununa daha uyğun deyilmi? Əgər Peyğəmbər zehni Qurandan ayrı olan bir ərəbə onu oxumamasını əmr edirsə, ondan ümumiyyətlə heç bir şey anlamayana eyni şeyi əmr etməsi daha öncəlikli olmazmı?

 

Yekun olaraq, Quranı mücərrəd oxuyanın heç bir savab almayacağını qəti demək çətin olsa da, qeyd etdiyimiz hədislərin ümumi işarəsi bu ehtimalın ağırlığını artırır.

Lakin, onu anlayaraq oxumağın daha əfzəl, Allaha daha çox yaxınlaşdırıcı bir davranış olduğuna gəlincə, qeyd etdiyimiz dəlillərin bu iddiaya dəlaləti çox açıqdır.

 

Yekun olaraq Quranla ünsiyyəti olan kimsələri iki yöndən təsnif edə bilərik:
1. Quranı anlamaq baxımından. Onu bildiyi dildə oxuyub anlayan, üzərində təfəkkür edən savab alar. Onu bildiyi dildə oxumağı tərk edən, Quranın mənaları üzərində düşünməyənlərin qınandığı ayələrə muxatab olar.

2. Quranı qiraət baxımından. Ərəb dilini bilməyənlər üçün burada iki ehtimal vardır:
A ) Bu mücərrəd qiraət üçün savab almazlar. Mənim ağır basan qənaətim bu yöndədir. Hətta bir mətni anlamadan oxumaqda onun sahibinə ehtiramdan çox təhqir elementləri vardır.
B ) Mücərrəd qiraət üçün savab alar, lakin əlavə olaraq mənalar üzərində düşünməyi tərk etdikləri üçün daha əfzəl olandan məhrum qalarlar…

Hər bir halda, Quran qiraətindən savab aldığınızı fərz etsək də, bu sizləri onun mənaları üzərində tədəbbür məsuliyyətindən azad etməz!

Elə isə, Allaha yaxınlaşmaq istəyən hər müsəlman bu yollar arasından ən uyğununu seçsin!

[Usuli]

Mövzumuzla Bağlı Bəzi Sitatlar

 

Söylədiklərimizi təyid etmək qəbilindən, müxtəlif əsərlərdən Quranı məhz anlayaraq, anladığı dildə oxumaq fikrini dəstəkləyən bəzi sitatlara yer vermək istəyirəm. Çünki insanların nəfsi, dəlillərdən daha çox şəxsiyyətlərə etibar edər…

 

İbn Acibə öz təfsirində (1160-1224 h/1747-1809 m) Əli bin Əbi Talibin analitik olmayan heç bir qiraətdə xeyir olmadığı haqda sözlərini nəql edir:

 

قال عليّ رضي الله عنه : لا خيرَ في عبادةٍ لا فقهَ فيها ، ولا خيرَ في قراءةٍ لا تدبُّرَ فيها

 

“Əli – Allah ondan razı olsun – deyir: Fiqhi olmayan ibadətdə, tədəbbürü olmayan (Quran) oxumaqda heç bir xeyir/fayda yoxdur!”

 

Qaynaq: İbn Acibə: Əl Bəhrur Mədid fi Təfsiril Quranil Məcid: 5/23

Qahirə: 1419

 

Əgər Əli bin Əbi Talib bir ərəbin tədəbbür etmədən Quran oxumasında heç bir xeyir görmürdüsə, Quranı anlamadığı dildə oxuduğu üçün ümumiyyətlə heç bir şey anlamayanın qiraəti haqqında düşüncəsi nə olardı?

 

Əbu Cəfər Ət Təbəri (224-310 h/839-923 m) məşhur fəqih Said bin Cubeyrdən nəql edir:

 

عن سعيد بنُ جبير قال : مَن قرَأ القرآنَ ثم لم يُفسِّره ، كان كالأعْمى أو كالأعْرابي

 

“Said bin Cubeyr belə deyir: Quranı oxuyub təfsir edə bilməyən kimsə kor və ya bədəvi kimidir.”

 

Qanyaq: Əbu Cəfər Ət Təbəri: Camiul Bəyan fi Təvilil Quran: 1/81

Muəssəsətur Risalə: 1420/2000

 

Quranı öz ana dilində əslindən oxuyub mənalarını açıqlaya bilməyən kor sayılırsa, ondan zərrə qədər anlayışı olmayan xətm çempionları nə sayılmalıdır görəsən?

 

Yaqut Əl Haməvi (574-626 h/1178-1229 m) Təbərinin tərcümeyi halında onun bu sözlərini nəql edir:

 

إني أعْجبُ ممَّنْ قرَأ القرآنَ ولمْ يعَلم تأويلَه كيف يلتذُّ بقراءتِه

 

“Mən Quranı oxuyub onun açıqlamasını bilməyən adama təəccüb edirəm. (Bu halıyla) Onu oxumaqdan necə ləzzət alır?”

 

Qaynaq: Yaqut Əl Haməvi: Mucəmul Udəba: 2453

Beyrut: Darul Ğarbil İsləmi: 1993

 

Təbəri Quranın açıqlamasını bilmədən oxuyana təəccüb edir… Belə bir qiraətin nə ləzzəti ola bilər… Bir də Qurandan ümumiyətlə tək kəlimə anlamadan “ləzzət alan” saxtakarları görsəydi…

 

[Usuli]

Əbu Abdillah Əl Qurtubi (600-671 h/1204-1274 m) öz təfsirində günümüzdə inkubator sistemiylə yetişdirilən, lakin Allahın dininə zərrə qədər faydası olmayan müqəvva hafizləri qınayaraq deyir:

 

فالواجبُ على مَن خَصَّهُ اللهُ بحفْظِ كتابِه أن يتلُوه حقَّ تلاوَتِه ، ويتدَبَّرَ حقائقَ عبارتِه ، ويتفَهَّم عَجائبَه ، ويتَبيَّنَ غرائبَه ، قال الله تعالى : {كِتَابٌ أَنزلْنَاهُ إِلَيْكَ مُبَارَكٌ لِيَدَّبَّرُوا آيَاتِهِ} . وقال الله تعالى : {أَفَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلى قُلُوبٍ أَقْفالُها} الآية

 

فما أقْبحَ لحاملِ القرآنِ أن يتلُوَ فرائضَه وأحكامَه عن ظَهْرِ قلبٍ ، وهو لا يفهَم ما يتلُو ، فكيف يعمَل بما لا يفهَم معناه ؟ وما أقبحَ أن يُسأل عن فقهِ ما يتلُو ولا يَدرِيه ، فما مثلُ مَن هذه حالتُه إلا كمَثلِ الحمارِ يحمِل أسفاراً

 

عابَ المنافقينَ بالإعراضِ عن التدبُّرِ في القرآنِ والتفكُّرِ فيه وفي مَعانيه . تدبَّرتُ الشيءَ فكَّرْتُ في عاقبَتِه

وفي هذا دليلٌ على وجوبِ معرفةِ معاني القرآنِ ، ودليلٌ على أن الترتيلَ أفضلُ من الهَذّ ، إذ لا يصِح التدبُّر مع الهذّ على ما بيناه في كتاب التذكار

 

“Uca Allahın öz Kitabını hifz etmək üçün seçdiyi kimsəyə (hafizə) vacibdir ki, Quranı layiqli bir şəkildə oxusun, ibarələrinin həqiqətlərini tədəbbür etsin, müdhiş  nöqtələrini yaxşıca qavrasın, qəribəliklərini açıqlaya bilsin.

Uca Allah buyurur: “Bu, ayələri üzərində tədəbbür etmələri üçün sənə endirdiyimiz mübarək bir Kitabdır” (Sad: 38/29)

“Quranı tədəbbür etmirlərmi? Yoxsa qəlblərin üzərində qıfılları var?” (Muhəmməd: 47/24)

 

Quranı yüklənən kimsənin (hafizin) onun fərzlərini və əhkamlarını əzbərdən oxuduğu halda, oxuduğunu anlamaması necə də çirkin bir şeydir! Belə birisi mənasını anlamadığı şeylə necə əməl edəcək?

Ona oxuduğu şeyin incəlikləri haqqında sual verilməsi və onun bunu bilməməsi necə də çirkin bir şeydir! Belə birinin misalı, kitablar yüklənmiş uzunqulağın misalıdır.

Uca Allah Quran üzərində tədəbbürdən və mənaları haqqında təfəkkürdən üz çevirdikləri üçün münafiqləri qınayır. Bir şey haqqında “tədəbbür etdim” demək, onun aqibəti haqqında düşündüm deməkdir.

 

Bu ayədə (Sad-29) Quranın mənalarını anlamağın vacibliyinə və aramla oxumanın (tərtil) sürətli oxunuşdan üstün olduğuna dəlil vardır. Çünki, “Ət Təzakur” adlı kitabda da açıqladığımız kimi, sürətli oxunuşda tədəbbür etmək mümkün olmaz!”

 

Qaynaq: Əbu Abdillah Əl Qurtubi: Əl Cami li Əhkəmil Quran: 1/6,38, 6/476, 18/189

Beyrut: Ər Risələ: 1427/2007

 

Məncə Qurtubinin müqəvva hafizlərə haqlı olaraq layiq gördüyü kitab yüklü uzunqulaqlıq titulu əlavə bir qeydə ehtiyac buraxmayacaq qədər açıqdır. Görəsən Quranı əslən anlamadan hifz edən cahillər hansı ada layiqdirlər?

 

[Usuli]

Malikilərdən Əbu Bəkr Ət Tartuşi (451-520 h/1059-1126 m) Quranı günümüzdə olduğu kimi nəğmə tərzində, coşdurucu metodlarla oxumaqla məşğul olub, mənası üzərində düşünməyi tərk edən səfehlər haqqında deyir:

 

فالتالي مِنهُم والسامِعُ لا يقصِدون فهْمَ معانيه ؛ مِن أمرٍ ، أو نهي ، أو وعدٍ ، أو وعيدٍ ، أو وعظٍ ، أو تخْويفٍ ، أو ضرْبِ مثَلٍ ، أو اقتضاءِ حكمٍ، أو غيرِ ذلك مما أُنزِل به القرآنُ ، وإنما للذَّةِ ، والطرَبِ ، والنَغَماتِ ، والألحانِ ؛ كنَقْرِ الأوْتارِ ، وأصْواتِ المزامِير ؛ كما قال الله عز وجل يذُمُّ قريشاً : {وَمَا كَانَ صَلَاتُهُمْ عِنْدَ الْبَيْتِ إِلَّا مُكَاءً وَتَصْدِيَةً} وإنما أُنزِل القرآنُ لتُتَدَبَّرَ آياتُه وتُفهَمَ معانيهِ ، قال الله تعالى : {كِتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَيْكَ مُبَارَكٌ لِيَدَّبَّرُوا آيَاتِهِ} ... وقال تعالى : {أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ} ... وقوله تعالى فِيهم : {وَإِذَا سَمِعُوا مَا أُنْزِلَ إِلَى الرَّسُولِ تَرَى أَعْيُنَهُمْ تَفِيضُ مِنَ الدَّمْعِ مِمَّا عَرَفُوا مِنَ الْحَقِّ} . وهذا يُفِيد الأمرَ بتلاوتِه على هذا الوجهِ ، وأن بُكاءَهم إنما كان ممَّا فهِموا مِن معانيه ، لا مِن نغَماتِ القارئ

 

قال الله تعالى : {لَوْ أَنْزَلْنَا هَذَا الْقُرْآنَ عَلَى جَبَلٍ لَرَأَيْتَهُ خَاشِعًا مُتَصَدِّعًا مِنْ خَشْيَةِ اللَّهِ} . فَليْتَ شِعْري ! ما الذي يُورِث خشيةَ الله تعالى ؟! أألحانُ الكرْماني ونَغماتُ الترْمذي ، أو فهمُ معانيه ، وتدبُّرُ آياتِه ، واستخلاصُ حِكَمِه وعَجائبِ مَضمونِه

 

وسُئل مالكٌ عن صَبي ابن سبعِ سِنينَ جمَعَ القرآنَ ، فقال : ما أرَى هذا ينبَغي

وإنما وجهُ إنكارِه ما تقرَّرَ في الصحابةِ مِن كراهةِ التسرُّعِ في حِفْظِ القرآنِ دونَ التفقُّهِ فيه

 

قال تعالى : {مَثَلُ الَّذِينَ حُمِّلُواْ التَّوْرَاةَ ثُمَّ لَمْ يَحْمِلُوهَا كَمَثَلِ الْحِمَارِ يَحْمِلُ أَسْفَاراً} فدخَل في عمومِ هذا مَن يحفَظ القرآنَ مِن أهْلِ ملَّتِنا ، ثم لا يفهَمه ، ولا يعمَل بما فيه

 

“Onlardan (Quranı) oxuyan və dinləyənlərin məqsədi oradakı bir əmr, qadağa, müsbət və ya mənfi vəd, nəsihət, qorxutma, zərbi-məsəl, bir hökmə uymaq cinsindən və ya Quranın gətirdiyi başqa xüsusları anlamaq deyil! Məqsədləri sadəcə həzz almaq, coşmaq/həyəcanlanmaq, zümzümə və (oxunuşa ahəng qazandırmaq üçün onu təhrif etmə şəklində) ləhndir. Telli və nəfəsli musiqi alətlərindən ləzzət aldıqları kimi... Necəki, uca Allah Qureyşi qınayaraq buyurur: “Onların beyt (Kəbə) yanındakı namazı fit çalmaq və alqışdan ibarətdir...” (Əl Ənfal: 8/35)

Halbuki, Quran məhz mənaları anlaşılsın və ayələri üzərində tədəbbür edilsin deyə endirilmişdir!

Uca Allah buyurur: “Bu, ayələri üzərində tədəbbür etmələri üçün sənə endirdiyimiz mübarək bir Kitabdır” (Sad: 38/29)

“Quran üzərində tədəbbür etmirlərmi?...” (Ən Nisa: 4/82) …

… Uca Allah onlar haqqında buyurur: “Peyğəmbərə nazil ediləni eşitdikləri zaman, öyrəndikləri haqq səbəbilə onların gözlərinin yaşla dolduğunu görərsən…” (Əl Maidə: 5/83)

Ayə, Quranın məhz bu şəkildə oxunmasını əmr edir və onların anladıqları mənalar səbəbilə ağladıqlarını göstərir. Yoxsa (günümüzdə olduğu kimi) qarinin nəğməsinə/zümzüməsinə deyil!...

 

Uca Allah buyurur: “Əgər biz bu Quranı bir dağa endirsəydik, onu Allah qorxusundan boyun əymiş, paramparça halda görərdin...” (Əl Haşr: 59/21)

Kaş bilsəydim! Allah qorxusunu ortaya çıxaran ünsür nədir? Kirmaninin (oxunuşa ahəng qazandırmaq üçün onu təhrif etmə şəklindəki) ləhnləri? Tirmizinin nəğmələri/zümzümələri? Yoxsa Quran mənalarının anlaşılması, onun ayələri üzərində tədəbbür, hikmətlərinin və içindəki müdhiş şeylərin ortaya çıxarılması?

 

İmam Malikə yeddi yaşında uşağın Quranı (hifz etmək sürətilə) cəm etməsi soruşuldu. Malik bunun uyğun olmadığını dedi.

Onun bu işə qarşı çıxma səbəbi, səhabələr arasında yerləşmiş bu prinsip idi: Quranı mənasını fəhm etmədən onu əzbərləməyə tələsmək xoş qarşılanmır! 

 

Uca Allah buyurur: “Tövratı yüklənib sonra onu layiqincə daşımayanların misalı, kitablar daşıyan uzunqulağın misalıdır...” (Əl Cumə: 62/5)

Biz müsəlmanlardan Quranı hifz edib (əzbərləmiş hafizlər), onu anlamayan və içindəkilərə uyğun əməl etməyənlər də bu ayənin ümumi ifadəsinə daxildir.”

 

Qaynaq: Əbu Bəkr Ət Tartuşi: Əl Həvədis vəl Bida: 87-101

Dar İbnil Cəvzi: 1411/1991

 

Tartuşinin öz zamanında yazdıqları bu xəstəliyin kökünün nə qədər dərinlərdən gəldiyinin bir göstəricisidir. Səfehlərin adəti hər zaman şəkillərlə məşğul olub, mahiyyətləri tərk etməkdir... Bu onların dəyişməz sünnətidir...

[Usuli]

Bədruddin Əz Zərkəşi (745-794 h/1344-1396) Quran elmləri barədə təlif etdiyi “Əl Burhan” adlı əsərində deyir:

 

تُكرَه قِراءةُ القرآنِ بلا تَدبُّرٍ وعليه حُمِل حديثُ عبدِ الله بن عمرٍو : لا يفقَه مَن قرَأ القرآنَ في أقَلّ مِن ثلاثٍ وقولُ ابنِ مسعودٍ لمَن أخبرَه أنه يقوم بالقرآنِ في ليلةٍ : أهَذًّا كهَذِّ الشعْرِ

وكذلك قولُه صلى الله عليه وسلم في صفَةِ الخوَارِج : "يقرَءُون القرآنَ لا يُجاوِزُ ترَاقِيَهُم ولا حَنَاجِرَهم" ذمَّهم بإحكامِ ألفاظِه وترْكِ التفهُّم لمَعانِيه

 

فالقرآنُ كلُّه لمْ يُنزّلْه مُنزِّلُه تعالى إلا ليُفهِّمَه ويُعلَم ويُفهَّم ، ولذلك خاطبَ به أولي الألبابِ الذين يَعقِلون والذين يَعلَمون والذين يَفقَهون والذين يتفكَّرون ليدَّبَّروا آياتِه وليَتَذَكَّرَ أولو الألبابِ

ومَن لمْ يكُنْ له علمٌ وفهْمٌ وتقْوى وتدبُّرٌ لمْ يُدرِكْ مِن لذَّةِ القرآنِ شيئاً

 

“Quranı tədəbbür etmədən oxumaq məkruhdur! Abdullah bin Amrın rəvayət etdiyi “Quranı üç gündən tez oxuyan (bitirən) kimsə onu anlamaz” hədisi və İbn Məsudun ona Quranı bir gecədə bitirdiyini deyən kimsəyə “şer sürətiləmi?” şəklindəki cavabı bu mənadadır.

Peyğəmbərin Xavariclərin vəsfi haqqındakı bu sözü də eyni qəbildəndir: “Quran oxuyarlar. Lakin, boğazlarından və qırtlaqlarından aşağı keçməz.”

Peyğəmbər onları, Quranın ləfzlərinə möhkəm sarılıb, mənasını fəhm etmədikləri üçün qınamışdır!

 

Quranı endirən uca Allah onu ancaq fəhm etdirsin və Quran anlaşılsın, fəhm edilsin deyə endirib! Bu səbəblə (Qurani Kərimin bir çox ayəsində) məhz ağıl sahiblərinə xitab etmişdir ki, onun ayələrini tədəbbür etsinlər və ağıl sahibləri təzəkkür etsin (xatırlayıb, ibrət alacaq şəkildə düşünsün). Ağlını istifadə edən, anlayan, incəliklərinin fərqinə varan və təfəkkür edən ağıl sahiblərinə!

Kimin elmi, fəhmi/anlayışı, təqvası və tədəbbürü yoxdursa Quranın ləzzətindən bir damcı da dada bilməz!”

 

Qaynaq: Bədruddin Əz Zərkəşi: Əl Burhan fi Ulumil Quran: 1/455, 2/145, 2/155

Darut Turas

 

Quranı anladığı dildə oxuyub, onun üzərində düşünməyənlər haqqında “boğazlarından aşağı keçməz” şəklindəki qınayıcı vəsf sizcə Quranı başqa dildə oxuyub ümumiyyətlə heçnə anlamayan düşüncə miskinləri üçün daha öncəlikli deyilmi?

[Usuli]

Şəmsuddin İbn Qeyyim (691-751 h/1292-1350 m) Quranın endirilişinin təməl səbəbinin anlaşılıb əməl edilməsi olduğu haqda deyir:

 

أنزلَ اللهُ القرآنَ ليُتَدبَّر ويُتفكَّر فيه ويُعمَل به ، لا لمجرَّدِ تلاوتِه مع الإعْراضِ عنه ، قال الحسنُ البصْري : أُنزِل القرآنُ ليُعمَل به ، فاتَّخَذوا تلاوتَه عمَلاً

 

“Uca Allah Quranı mücərrəd olaraq oxunub, üz çevrilsin deyə deyil, tədəbbur və təfəkkür edilsin, onunla əməl olunsun deyə endirmişdir!

Həsənul Bəsri belə demişdir: Quran onunla əməl edilsin deyə endirildi. İnsanlar onu oxumağı əməl bildilər.”

 

Qaynaq: İbn Qeyyim: Miftəhu Daris Səadə: 1/537

Məkkə: Daru Aləmil Fəvaid: 1432

 

Başqa bir əsərində Qurani Kərimdə “tilavət-oxumaq” sözünün keçdiyi bəzi ayələri xatırladaraq deyir:

 

فحقيقةُ التلاوةِ في هذه المواضِعِ هي التلاوةُ المطلَقةُ التامةُ ، وهي تلاوةُ اللفظِ والمعنى ،  فتلاوة اللفظُ جزءُ مسمَّى التلاوةِ المطلقةِ ، وحقيقةُ اللفظِ إنما هي الاتباعُ

وهذه التلاوةُ وسيلةٌ وطريقةٌ ، والمقصودُ التلاوةُ الحقيقيةُ وهي تلاوةُ المعنى واتباعُه

فتلاوةُ القرآن تتناوَل تلاوةَ لفظِه ومعناه ، وتلاوةُ المعنى أشرفُ مِن مجرَّدِ تلاوةِ اللفظِ ، وأهلُها همْ أهلُ القرآنِ الذين لهم الثناءُ في الدنْيا والاخِرة ، فإنهم أهلُ تلاوةِ ومتابعةٍ حقاً

 

“Bu ayələrdə qeyd edilən tilavətin həqiqəti/mənası tam və mütləq tilavətdir. Mütləq tilavət – ləfzin və mənanın (bir yerdə) oxunmasıdır.

Elə isə (sadəcə) ləfzin oxunması mütləq/tam tilavətin sadəcə bir parçasıdır. Tilavət sözünün mənası (ittiba) ardınca gəlməkdir. (Daha sonra tilavət sözünün Quranda ard-arda mənasında işləndiyinə örnəklər verərək hərflərin ard arda gəldiyi üçün oxumanın tilavət adlandırıldığı qeyd edir)

... Bu (quru) oxuma sadəcə vəsilə və yoldur. Əsas məqsəd isə, həqiqi tilavətdir ki, bu da mənanın oxunması/anlaşılması və ona tabe olunmasıdır.

Quranı tilavət/oxumaq onun həm ləfzini, həm mənasını oxumağı əhatə edir. Mənaları oxumaq/anlamaq mücərrəd ləfz oxumasından daha üstündür. Dünya və axirətdə öyüləcək olan Quran əhli də məhz belələridir (Quranın mənalarını anlayanlar). Çünki, Onlar tilavət və tabeçiliyin həqiqi mənada əhlidir (sadəcə ləfzlərlə kifayətlənənlər kimi zahirən deyil).”

 

Qaynaq: İbn Qeyyim: Miftahu Daris Səadə: 1/42

Beyrut: Darul Kutubil İlmiyyə

 

ومنها قوله تعالى : مَثَلُ الَّذِينَ حُمِّلُوا التَّوْرَاةَ ثُمَّ لَمْ يَحْمِلُوهَا كَمَثَلِ الْحِمَارِ يَحْمِلُ أَسْفَاراً بِئْسَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآياتِ اللَّهِ وَاللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ

فقاسَ سبحانه مَن حمَّله كتابَه ليؤمِن به ويتدَبَّرَه ويعمَل به ويدعو إليه ثم خالفَ ذلك ولم يحمَلْه إلا على ظهْر قلبٍ ، فقرَأه به بغير تدبُّرٍ ولا تفهُّمٍ ، ولا اتباعٍ له ، ولا تحكيمٍ له وعملٍ بموجِبِه كحمارٍ على ظهْرِه زاملةُ أسفارٍ لا يَدْري ما فيها

وحظُّه منها حملُها على ظهْرِه ليس إلا ؛ فحظُّه مِن كتابِ الله كحظّ هذا الحمارِ مِن الكتُبِ التي على ظهْرِه

 

“Uca Allah buyurur: “Tövratı yüklənib sonra onu (layiqincə) daşımayanların misalı, kitablar daşıyan uzunqulağın misalıdır. Allahın ayələrini təkzib edən qövmün misalı necədə pisdir. Allah zalım qövmü doğru yola yönləndirməz.” (Əl Cumə: 62/5)

Uca Allah, ona iman etməsi, onu tədəbbür etməsi, onunla əməl etməsi və ona çağırması üçün öz kitabını yüklədiyi, ancaq buna müxalifət edərək onu ancaq əzbərləmə surətilə yüklənən, tədəbbür, anlama, ona tabe olma, onun hökmlərinə müraciət etmə və gərəyiylə əməl olmadan oxuyan kimsəni belində kitablar daşıyıb, içindəkilərin nə olduğunu bilməyən uzunqulağa bənzətmişdir.

Uzunqulağın bu işdən nəsibi sadəcə o kitabları belində daşıması olduğu kimi, belə birinin Allahın Kitabından payı, o uzunqulağın öz belindəki kitabalardan nəsibi qədərdir.”

 

Qaynaq: İbn Qeyyim: Əl Əmsəl fil Quran: 1/27

Misir: Məktəbətus Sahəbə: 1406/1986

[Usuli]

Əhməd İbn Teymiyyə (661-728 h/ 1263-1328 m) ayələrdə keçən tədəbbür – dərin analiz haqqında danışarkən deyir:

 

وتدبُّر الكلامِ بدونِ فهْمِ معانِيه لا يمكِن . وكذلك قال تعالى : {إنَّا أَنْزَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ} وعقلُ الكلامِ متَضمّنٌ لفهْمِه

ومِنْ المعلومِ أن كلَّ كلامٍ فالمقصودُ منه فهمُ معانِيه دونَ مجردِ ألفاظِه ، فالقرآنُ أولى بذلك

وأيضاً فالعادة تمنَع أن يقْرَأ قومُ كتاباً في فنٍّ مِن العلْم كالطبّ والحسابِ ولا يستشْرِحوه ، فكيف بكلامِ اللهِ

 

“Sözün mənasını anlamadan onun üzərində (Allahın tələb etdiyi kimi) tədəbbür etmək qeyri mümkündür!

Uca Allah buyurur: “Biz onu ərəbcə bir Quran olaraq endirdik ki, bəlkə ağlınızı istifadə edəsiniz.” (Yusuf: 12/2) Bir sözü əql etmək onu (mənasını) anlamağı əhatə edir.

Məlumdur ki bütün sözlərin məqsədi onların mücərrəd ləfzləri deyil mənalarının anlaşılmasıdır.

Həmçinin insanları Tibb, Hesab kimi bir elm sahəsində bir kitabı oxuyub (onun mənalarını) şərh etmədikləri görülməyib! Elə isə, Allahın kitabı necə olmalıdır?”

 

Qaynaq: İbn Teymiyyə: Məcmu Fətava:13/332

Mədinə: 1416/1995

 

Bəli! Bütün kitablar nəsə öyrənilmək üçün oxunub, təhlil edilərkən müsəlmanlar Allahın kitabını sadəcə oxumaq üçün oxuyurlar… Halbuki anlaşılıb, təhlil edilməyə ən layiq olan kitab Allahın Kitabıdır…

[Usuli]

Quranın Anlaşılması Üçün Yetərincə Çalışmışıqmı?

 

Zənnimcə xeyr! Müşkül kəlimələrin açıqlamaları, əhkam ayələrinin cəm edilməsi haqda əsərlər, ümumi təfsirlər yazılsa da Quranın tələb edildiyi qədər açıqlandığını düşünmürəm. Yazılan bütün bu əsərlər nəzəri müstəvidə qalmış, öz zamanlarının real ehtiyaclarını təmin etmədiyi kimi, günümüzdəki real ehtiyacları təmin etməkdən çox uzaqdırlar.

Yüzlərcə əhkam təfsirimiz olsa da, bir Siyasi təfsirimizin olmaması bunun bir göstəricisidir. Yüzlərcə fiqh üsulu əsərinin yanında bir dənə Əqidə üsulu kitabımızın olmadığı kimi…

Bütün bu çalışmaların məhz Ərəb dilində olduğunu da nəzərə alsaq vəziyyət acınacaqlıdır.

Digər millətlər üçün Quranın ilk tərcümələri sadəcə yaşadığımız əsrdə edildiyi üçün Quran onlara yeni enib desək yanılmış olmarıq…

Əsrlərcə qitələrə hökmranlıq etdiyilə öyündüyümüz atalarımızın daha ciddi məşğuliyyətləri olduğu üçün Quranı hökm etdikləri xaqların dilinə tərcümə etdirmə ehtiyacı hiss etməyiblər…

Eyni şəkildə alimlərimiz sadəcə Buxarinin üzərinə bir-birinin təkrarından ibarət olan 200 dən artıq şərh yazdıqları üçün Quranı başqa dillərə tərcümə edəcək vaxtları olmayıb...

Bizim kitabımızı bir çox Avropa dilinə ilk dəfə məhz şərqşünasların tərcümə etməsi, ilk Quran fihristlərinin onlar tərəfindən hazırlanması belə “lüzumsuz” işlərə vaxtımızın olmamasından qaynaqlanır... Bizlər önəmli işlərin adamlarıyıq…

Quranın endirilişindən on dörd əsr keçməsinə və günümüzdəki geniş imkan və vasitələrin çoxluğuna baxmayaraq Qurani Kərimin hələ də tərcümə edilmədiyi bir çox dil, Allahın mesajına həsrət olan bir çox xalq vardır...

Bu Kitabın müxtəlif dillərə tərcümə edilməsi müsəlmanların borcu idi. Allahın bizlərə həvalə etdiyi, bizim isə həmişəki kimi boyun qaçırdığımız növbəti bir borc... Bu borcu zamanında layiqincə ödəmədiyimizi qəbul edərək, bu mesajı çatdıra bilmədiklərimizdən gec də olsa üzr istəməliyik…

Əgər Qurani Kərim orijinal halıyla hər kəsin möhtac olduğu bir çaydırsa, onun başqa dillərə tərcümələri bu çayın suyunu o bölgələrin xalqlarına çatdıran böyük kanallardır. Bununla yanaşı keyfiyyətli təfsir və bənzəri çalışmalar isə, bu suyu o torpaqlarda daha da şaxələndirən arxlardır... Bizlər isə suyun mənbəsinin başında susuzluqdan ölən kimsələrik...

Bəlkə də zamanında onları susuz buraxmasaydıq Avropa aydınları məhz İslamla aydınlanardılar... Quran hərflərinin məxrəcləri, Quran oxuyarkən hansı dirsəyə söykənməyin daha əfzəl olduğu haqda kitablar yerinə Quranın mahiyyətilə məşğul olsaydıq hər şey fərqli ola bilərdimi?

[Usuli]

İnsanlar Niyə Qurandan Uzaq Tutulur?

 

İnternetdə, günlük həyatda sizi Quranın tərcüməsini oxumaqdan “qoruyan” hocalarla tez-tez qarşılaşa bilərsiniz… Hətta bəziləri sizi Quran oxuyub kafir olmaqla təhdid edərək bu “təhlükədən” - Allahın kitabından uzaq tutmağa çalışar…

İnsanları Qurandan uzaqlaşdırma çalışmalarının motivləri nələrdir? Motivləri anlamaq bir mövzunu anlamağı təməlidir.

Mən bu Quran düşmənlərinin bir neçə motivi olduğunu düşünürəm – siyasi, maddi və mənəvi mənfəət…

İnsanları özünə kölə etmiş, idarə tərzi fəsad və zülmdən ibarət olan heç bir hökmdar zülmü qadağan edib, ədaləti təməl prinsip qılan, hər cür ədalətsizliyə mane olmağa çağıran bir kitabın anlaşılmasını istəməz! Onu açıqlamaq despot rejimin intiharıdır…

“Əmir sizi döyüb malınızı alsa da ona itaət edin” məzmunlu, zülmü din olaraq təqdim edib, onu Allah adına qanuniləşdirən hədislərlə dolu kitablar varkən Quranı anlamaq nəyə lazım? Sağolsun hədisçilər hökmdarların qəlbini qırmayıb, onların zülmlərini din pərdəsi ilə sığortalayıblar…

Ağıl sahibləri üçün hökmdarların – onların qılınc və pul kisəsinin dini fikirlərin formalaşdırılmasındakı ciddi rolu danılmazdır.

 

Digər önəmli motiv maddiyatdır. Bəli… İslam ümməti içində Quranı özünə çörək qapısına çevirmiş yetərincə ləyaqətsiz var. Bunlar insanların içində Quran sevgisini istismar edərək, “uşaqlarınıza Quran öyrədirik” adıyla insanların mallarını qarət edən cinayətkar kartellərdir, Quran mafiyasıdır. Bu kartellərin ən böyükləri Türkiyədə, uzanan qolları isə ölkəmizdədir…

Məqsəd əsla Quran öyrətmək deyil. Onların özü Qurandan xəbərsiz cahillərdir. Əsl məqsəd Quranın hərfləri və məxrəclərlə vaxt keçirərək asan yoldan böyük pullar qazanmaqdır…

Uşağınızı ingilis dili öyrənməsi üçün bir kursa yazdırdığınızı və bunun üçün ciddi ödənişlər edildiyini düşünün. Bu uşaqlara illərlə ingiliscə hərfləri və sözləri anlamadan üzündən oxumaq öyrədilir. Sizcə bu uşaqlar illər sonra bu kurslardan ingilis dilini bilən kimsələr olaraqmı, yoxsa sadəcə hərfləri tanıyan müqəvvalar olaraq məzun olacaqlar?

Quran kursları eynilə bu misaldakı kimi çalışır və yetişdirdikləri də sadəcə müqəvvalardır… Və inanın bu sahədə sizi şoka salacaq qədər böyük pullar yeyilir… Bu pullar tələbələrin valideynlərindən yox, bu kursları İslama xidmət kimi göstərərək başqalarından toplanır…

Quranın mənalarını öyrədərək pul qazana bilməzsiniz! Pul üçün gözəl oxunuş, boğazdan çıxan, ancaq heç vaxt da boğazdan aşağı enməyən hərflərə ehtiyac var.

Əgər insanlar Quran tərcümələrini oxumağa yönəlsə bu “hava tacirlərinin” bazara ərz etdiyi saxta və yararsız xidmətə heç kimin ehtiyacı olmayacaq… Malları əllərində qalacaq…

Bunun üçün mütəmadi reklama ehtiyac var, oxumağın hər hərfinə on savab vəd edən hədislər və Quran öyrətmə vədi kimi…

Bazarı canlı saxlamaq üçün tez-tez Quran oxuma yarışları keçirərlər… Hətta Türkiyə kanallarının birində bu yarışlar TV şouya çevrilmişdi… Ancaq onlardan heç birini Quranı anlamaq sahəsində iki sətir faydalı bir şey yazarkən belə görə bilməzsiniz…

 

Bu kurslar insanları Qurandan Quranla uzaq tutma mərkəzləridir! Bu cinayəktar sindikatlar insanlıq üçün Sinaloa kartelindən daha təhlükəlidir… Çünki onlar sizi Quran öyrəndiyiniz ilyuziyasıyla məhz Qurandan uzaq tutarlar… Bu kursların Quranla əlaqəsi Quran səhifələrini mizraq ucuna taxan münafiqlərin əlaqəsi qədərdir… Quranın hərflərini şüar edənlər, Quranı mizraqlara taxanların mirasçılarıdır… Hər ikisini birləşdirən şey mənfəətlərini Quranla pərdələməkdir…

 

Ümmətin böyük bir qisminin qibləni “maddi kompasla” təsbit etdiyi bir reallıq olsa da, insanların Quranın mənalarından uzaq tutulmasının mənəvi səbəbləri də vardır.

İnsanlar Quranla tanış olduqda, onu anlayaraq oxuduqda müxtəlif sualların yaranması qaçınılmazdır. Onlar bu sualların və problemlərin həlli üçün elm sahibi zənn etdikləri cahillərə yönələcəklər… Bu adamlar da ömür boyu xəbərsiz qaldıqları Kitabla bağlı suallara cavab verə bilmədikdə insanlar onlardan üz çevirərək, həqiqi elm sahiblərinə yönələcəklər. Bu isə, maddiyyatla yanaşı mənəvi, badambığlı hafiz kimi məqamın itirilməsi deməkdir… 

Həmçinin insanlarla Allah arasına girərək, saxta bir xidmət sataraq qurduqları din monapolyası çökməyə başlayacaq… İnsanlar artıq Allahla danışmaq üçün bu məbəd kahinlərinə ehtiyac duymayacaq…

 

Digər tərəfdən bu ümmətin müşriklərdən miras aldığı bir “atalar dini” xəstəliyi var… Hətta bunu öyünərək “səndən öncə imamın olmayan məsələdə söz demə” formatında hikmət olaraq təqdim edərlər… Halbuki bu axmaqlıq və ətalətin şüarı, atalar dini bəlasının başqa adıdır…

Quranın hər ayəsi dilə gəlib danışsa da əsla tərk etməyəcəkləri və Qurandan ön planda olan dinləri var… Atalarının dini – Şeytanın ən güclü qalası…

Məsələn insanlar Quranı anlayaraq oxuduqda onlara zühd kitablarında öyrədilən absurd şeylərin əksini göstərən onlarca ayəyə şahid olub atalarının dinini tərk edəcəklər… Onları dilənçi halına salanın elə ataları olduğunu anlayacaqlar…

Yaxud Quranı anlayaraq oxuduqda hər səhabənin göydəki ulduz kimi yox, yerdəki digər insanlar kimi insan olduğunu, başqaları üçün mümkün hər nöqsanın onlarda da olduğunu anlayaraq “Səhabə Ədaləti” komediyasını rədd edərək atalarının dinini tərk edəcəklər…

İnsanlar Quranı anlayaraq oxuduqda müşrik uşaqlarının cəhənnəmlik olması haqda hədisləri və onların keçdiyi filtrləri sorğulayaraq atalarının dinini tərk edəcəklər…

Qurani Kərim müşriklərə endiyi zaman da ataların dinin tərk etdirən kitab idi, indi də o xüsusiyyətini qorumağa davam edir…

[Usuli]

Bu Mövzudakı Bəzi Etirazların Dəyərləndirilməsi

 

Allahın Kitabıyla Allahın qulları arasına girənlərin bu çirkin əməllərini əsaslandırmaq üçün iki dayanağı var:

1. Quranın tərcüməsi Quran deyil və tərcümədə mənalar tam ifadə edilməz. Nəticədə oxucu sapar.
2. Avam ümumiyyətlə Quranı anlaya bilməz. Quran oxuduğu üçün sapıqlığa düşər.

 

Allahın yardımıyla bu iki səfeh iddiaya münasibət bildirmək istəyirəm. Bu saxta narahatçılıqlardan birincisinə gəlincə...

Quran tərcüməsinin Quranın eynisi olmadığı hər kəsə aydındır. Tərcümələrin mənanı mükəmməl bir şəkildə çatdırmayacağı, bəzi tərcümə xəta və qüsurlarının olacağı da həmçinin. Lakin, tərcümələrdə ola biləcək xətalar çox nadir olmaqla yanaşı, insanları sapıqlığa salacaq nöqtələrdə deyil və asanlıqla aradan qaldırıla bilər. Xüsusilə internet çağı olan dövrümüzdə bunu təsbit etmək üçün saniyələr yetərlidir…

Buna əlavə olaraq məsələn Azərbaycanlı oxucu öz dilində bir neçə tərcüməylə yanaşı, Türk dilində 200 ə yaxın Quran tərcüməsindən istənilən ayənin tərcümə variantlarına baxa, ehtiyac duyulan nöqtələrdə yenə çoxsaylı təfsirlərə müraciət edə bilər. Hətta günümüzdə “Kəlimə Meali” adlandırılan tərcümə növü varki, hər sözün Ərəb dilində qarşılığı eyni rəngdə rənglənmiş olub xəta ehtimalını xeyli azaldır.

Quranın oxunub, ondan yanlış nəticələr çıxarılmasının onun hansı dildə olmasıyla əlaqəsi yoxdur. Xaricilər ərəb olduqları halda Quranın əslindən çox fərqli, yanlış nəticələrə varmışdılar.

İslam firqələrinin kitabları eyni ayənin fərqli anlaşılması və bunun üzərindən müxaliflərə cavablarla doludur. Bunun ən bariz örnəyi, Musanın - aleyhissalam - Allahı görmək istəməsi haqda ayədir.

Hətta Quran oxuduğu halda, analizlərində xətalar etdiyi üçün deist, ateist olan ərəblər vardır... Uca Allah buyurur

 

هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاءَ تَأْوِيلِهِ

 

“Sənə Kitab endirən Odur! Onun bəzi ayələri möhkəmdir (mənaları aydın) və bunlar kitabın təməlidir. Digərləri isə mütəşabihdir (mənaları aydın olmayan).

Qəlbində əyrilik olanlar fitnə çıxarmaq, onu (yanlış) təvil üçün mütəşabihlərin ardınca düşərlər...” (Ali İmran: 3/7)

 

Sizin iflic olmuş məntiqinizlə Quranın ümumiyyətlə insanlar tərəfindən oxunmaması lazımdır... Çünki, ayələrdən bir qismi insanların yanlış anlayacağı növdəndir...

Yanlış anlaşılma qorxusuyla tərcümə oxumağı qadağan edənlərin bu kimi ayələrə əsasən ümumiyyətlə Quran oxumağı qadağan etmələri lazım deyilmi?

 

Bununla yanaşı bizi Allahın sapıtmasından “qoruyan” bu “mühafiz mələklərin” səmimiyyətsizliyini görmək üçün diqqətinizi başqa bir yönə çəkmək istəyirəm. Heç bu kimsələrin hədis tərcüməsi oxumağı qadağan etdiklərini gördünüzmü? Tərcümənin təhlükələrini hədislər haqqında da dilə gətirib, insanları hədislərdən uzaq tutduqlarını gördünüzmü?

Allahın Qiyamətə yaxın donuz və meymunları öldürmək üçün Peyğəmbər endirəcəyini, yaxud Peyğəmbərimizin Mədinədəki bütün itləri və balalarını topladıb öldürdüyünü ifadə edən hədislərin tərcümələri bizi haqqa irşad etməkdə Qurandan dahamı güclüdür? Məncə dərdiniz sadəcə Quranladır...

 

Xülasə, yanlış anlama baxımından insanların Quranın əslini və ya tərcüməsini oxuması arasında önəmli, təsiredici bir fərq yoxdur... Yanlış anlaşılan Quran deyil... Yanlış olan sizin yarımçıq analizlər və səmimiyyətsizliyinizdir...

Quranın kiçik yanlış anlaşılmalarla oxunması, onun Ərəb dilində heç anlaşılmadan oxunmasından daha xeyirlidir...

 

Quranın avam üçün olmadığı iddiasına gəlincə... Heç kim Quranın avam, hətta alimlər tərəfindən tamamilə anlaşılacağını iddia etmədiyi kimi, avama Quran oxutmağın məqsədi də Qurandan incə hökmlər çıxarmasını təmin etmək deyil...

Quranı bir dənizə bənzətsək, bəziləri ondan sadəcə sərinləmə üçün istifadə edərkən, digərləri oradan balıq tutar... Bir başqası isə dənizin dibinə enib inci çıxarar..

Şübhəsiz ki, Allah öz kitabında sadəcə din alimlərinə yox, bütün təbəqələrə xitab etmişdir... Quran avam üçün deyil. Lakin, avamın da Qurandan öz təfəkkürü nisbətində alacağı ibrət və faydalar vardır. Xüsusilə Qurandan istifadə və ondan maksimum faydalanma metodlarını öyrəndikdən sonra... (Bu barədə məqaləmizi təfsir bölümündə oxuya bilərsiniz)

Qurandan istifadə qabiliyyəti zamanla inkişaf etdirilə biləcəyi kimi, beyin xədimlərini imam edərək kütləşə biləcək bir bacarıqdır...

Avamdan birinin “gəzin dolaşın sizdən öncəkilərin aqibətinə baxın”, “ağıl sahibləri yerin, göylərin yaradılışından ibrət alar”, “insanların çoxu naşükürdürlər” və bu kimi ayələrdən ibrət almasına nə mane ola bilər?

İmam dediyiniz iribuynuzlular Qurani Kərimdə yerin-göyün yaradılışı üzərində təfəkkürə çağıran o qədər ayəyə rağmən astronomiyanı qadağan edə bilirsə, ulduzların yaradılış məqsədlərindən birinin istiqamət təyini olduğu haqda ayələrə rağmən ulduzla qiblə təyin etmənin bidət olduğuna fətva verə bilirlərsə və buna baxmayaraq imamlıq titullarını qoruyurlarsa avamın yanlış anlamalarından bu dinə zərər gəlməz...

Əgər avam Quranı anlamaqdan acizdirsə bunun həlli onları Qurandan uzaq tutmaq yox, anlamalarına kömək edəcək çalışmalardır!

Yenə də eyni adamların avama Quran oxumağı qadağan edib, onlara “40 Hədis”, “Riyazus Salihin” oxumağı tövsiyə etdiklərini görə bilərsiniz...

Bəlkə bu, Qurana nifrətin hədisi ona bir alternativ olaraq irəli sürüb, ön plana çıxarılması surətilə ifadəsidir? Əhli-Beytə nifrətlərini Muaviyə sevgisilə izhar edənlərdə olduğu kimi...

Xülasə olaraq Quranı oxumaq üçün onu tamamilə anlamaq şərt olaydı, yer üzündə Quranı oxumağa layiq kimsə olmaz və endirilişinin bir mənası qalmazdı…

 

Ərəb olmayan millətlər anlamadıqları üçün Quranın əslindən faydalana bilmir. Sizin onları əngəlləməniz səbəbilə isə, tərcümələrdən də yararlanmaqdan məhrumdurlar… Beləcə həm əslindən, həm tərcüməsindən məhrum qalırlar.

Bütün bu səfeh etirazlarla özünüz Allahın Kitabından uzaq qaldığınız kimi, başqalarını da uzaq tutursunuz. Uca Allahın buyurduğu kimi:

 

وَهُمْ يَنْهَوْنَ عَنْهُ وَيَنْأَوْنَ عَنْهُ

 

“Onlar həm (insanları) ondan (Qurandan) çəkindirər, həm özləri ondan uzaq durarlar…” (Əl Ənam: 6/26)

 

Sizlərin bunu hansı bəhanələrlə etməniz önəmli deyil … Nəticə olaraq ayədə qınanan kafirlərlə ortaq olduğunuz nöqtə əsassız bir şəkildə insanlarla Allahın Kitabı arasına girməkdir.

Lakin, müsəlmanların içində bunu anlayanlar azdır. Anlayanlardan bunu dilə gətirib, hayqıracaq şəxsiyyətə, ləyaqətə sahib olanlar isə - hər zamanki kimi - daha da azdır…

Unutmayın ki, uca Allah bu cinayəti cavabsız qoymaz və sizdən qisas alar! Həm bu cinayəti bilavasitə işləyənlərdən, həm müxtəlif mənfəətlər üçün susaraq bu cinayətə ortaq olan şəxsiyyətsizlərdən…

[Usuli]

Mövzunun Xətmi

 

Şübhəsiz ki, Allahın Kitabını anlamaq fərzlərin tacıdır. Onu tərk edən fərzlərin tacını tərk etmişdir!

Onu anlamadan oxumaq isə, sahibinə qarşı bir təhqirdir. Əgər bir kral, tabeçiliyində olan bir valiyə anlamadığı dildə məktub yazsa, vali o məktubu tərcümə etdirmək yerinə onun əslini oxumaqla məşğul olsa, bu davranış məktub sahibinə ehtirammı yoxsa təhqirmi sayılar?

Yaxud bir İsveçliyə Azərbaycan dilində məktub yazsanız, o da məktubu tərcümə etdirmədən oxusa onun sizi ələ saldığında tərəddüdünüz olarmı? Bunu özünüzə hörmətsizlik saymazsınızmı?

Elə isə, aləmlərin Rəbbinin məktubunu təhqiredici şəkildə oxumağı, Onu ələ salmağı buraxın və sizə edilən xitabı dinləyin, düşünün, ibrət alın!

Allahın kitabına “ən çox oxunub, ən az anlaşılan kitab” rekordu qazandırdığınız üçün xəcalət çəkin!

 

Əgər İblisin yaradılışından bəri apardığı bütün əməliyyatların təsnifi aparılsaydı, Allahın Kitabını oxumaq adı altında oxutmamaqdan ibarət olan bu əməliyyatı ilk beşliyə daxil olardı…

Peyğəmbərin tərəfindən yazılan, içində Qurandan müəyyən ayələr olan məktubları krallar üçün tərcümə edilirdi… Əgər bu məktublar tərcümə edilməsəydi, verilən mesajlar ünvana çatmazdı və bu məktubların tərcümə edilməsinə qarşı çıxanların əqli qüsurlu olduğu ortaya çıxardı…

Əgər Peyğəmbər Ərəblərə Fransızca bir Quran gətirib, insanları anlamadan ona iman edib, üzərində düşünüb ibrət almağa dəvət etsəydi ona iman edilməsi mümkün olardımı? 

 

Qurani Kərim bir savab kalkulyatoru yox, insanlar üçün rəhbərlikdir! Oxuyub, anlayıb, əməl etmələri halında onların dünya və axirət səadətini təmin edəcək bir rəhbərlikdir.

Əgər “Ona ancaq təmiz olanlar toxunar” ayəsinə əsasən mushafa dəstəmazsız toxunmaq haramdırsa, “Ondan ancaq ağıl sahibləri ibrət alar” məzmunlu ayələrə görə Quranı anlamadan oxuyanların da ona toxunması haram olmalıdır. Çünki, anlamadığınız bir şeyin üzərində düşünə bilməsiniz!”

Beləcə utana-utana yazdığım bu məqaləni Allahın yardımıyla bitirirəm. Çünki ağlı yerində bir insana, ona göndərilən Kitabı anlamasının vacibliyi kimi bir aksiomu isbat etməyə çalışmaq həqiqətən utancvericidir…

Bu yazıma görə ödəyəcəyim bədəllərin də fərqindəyəm... Çünki, kralın çılpaq olduğunu desən, əynindəki paltarı göstərmək üçün gözlərini oyarlar... Dönüşümüz Allahadır və o hökm verənlərin ən adilidir!